Yettisuvdagi shaharchilik haqida gapirilganida Bolosagʻunga alohida e'tibor berilishi kerak. Ushbu hudud yozma manbalarda X-asrdan beri tilga olinadi, biroq Bolosogʻunni turkiy manbalarda Beklik va soʻgʻd manbalarida Semekne nomi bilan mashhur boʻlgan eski shahar bilan bogʻlash mumkinligi haqida dalillar mavjud. Arab geografi al-Maqdisiy Bolosogʻun o‘sha paytlarda Isfijobga tobe ekanligini yozgan. Mahmud Qoshg‘ariy Bolosag‘unni Quz-O‘rdu nomi bilan bog‘laydi.
Alovuddin Juvayniy o'zining "Dunyo fathining tarixi" (Tarixi Jahon Kusho) asarida bayon etgan afsonaga ko'ra, Bolosog‘unga Bokuxon (bu tarixiy shaxs kim bo‘ldi endi) asos solgan deydi. Qoraxoniylar davlati tashkil topgan vaqtdan boshlab, taxminan 1130-yillarda Qoraxitoylar istilosiga qadar Bolosagʻun qoraxoniylarning asosiy poytaxti yoki uchta poytaxtidan biri boʻlib qolgan.
1015-yilda bu shaharda turkiy adabiyotning asoschilaridan biri sanalgan “Qutadg‘u bilig” (“Muborak ilm”) muallifi, atoqli turkiy shoir Yusuf Xos Xojib Balasag‘uniy tavallud topgan.
Bolosagʻun XIII asr boshidagi voqealardan keyin tanazzulga yuz tutdi. 1210-yilda qoraxitoylar tomonidan talon-taroj qilingan, 1218-yilda esa Chingizxon qoʻshinlari tomonidan jangsiz egallab olingan va Gobalik (“yaxshi shahar”) deb nomlangan. Shunga qaramay, shahar vayronagarchilikdan hech qachon tiklanmadi va XIV asrda, ehtimol, Qora o'limning xabarchisi bo'lgan 1338-1339 yillardagi vabo epidemiyasi tufayli yo'q bo'lib ketdi.
Bolosagʻun shahri xotirasi yozma manbalarda saqlanib qolgan. Mahmud ibn Valiy «Bahr ul-asror» (1640) asarida shunday yozadi:
Bolosagʻun — Moʻgʻuliston nomi bilan tanilgan Turkistonzamin shaharlaridan. Moʻgʻullar istilosidan oldin bu yerda sof musulmonlar yashagan. Undan ko'plab olimlar chiqdi.
Mustufiy aytadi: Balasag‘un keng va rohat yurtidir; oltinchi-yettinchi iqlimlardan. Uning iqlimi juda sovuq. Ba'zi yilnomalarda uning qal'a devorining kengligi ikki yarim g'oz bo'lganligi aytiladi. Balasagʻunning qirq sobori va ikki yuzta kundalik masjidlari, yigirmata xonaqohi va oʻnta madrasasi bor edi. Bolosagʻun aholisi sunniy va hanafiy jamiyatidan. U ilmlar shahrida fiqh va hadis boshqa ilmlardan ko‘ra kengroq edi. Moʻgʻullar bosqinidan soʻng, moʻgʻullarning urf-odatlari bu yerga zarar yetkazmaguncha, u yaxshi saqlangan va obod boʻlgan. Va o'sha davrlardan to bugungi kungacha u vayronagarchilik va tashlandiq holatda edi.
...biz faqat bu yerda o‘tmishda Bolosogʻun degan shahar bo‘lganini bilamiz. Chingizxonning ba'zi avlodlari davrida u qum ostida qolgan, hozir esa ba'zi joylarda qum ostidan ba'zan barcha uy-ro'zg'or anjomlari: qozonlar, loy kosalar, idishlar va vazalar, gilamlar bilan jihozlangan xonalarni ko'rishingiz mumkin va boshqa narsalar g'oyib bo'ldi. Ba'zi xonalarda odamlar ham dafn etilgan. Bir so'z bilan aytganda, bu shahar o'tmishda o'sha hududning eng yaxshi shaharlaridan biri bo'lgan bo'lsa, hozir hatto nomi ham unutilgan.
Bolosogʻun xotirasi asrlar oʻtib saqlanib qolgan, buni Sharqiy Turkiston Respublikasining birinchi prezidenti Alixon Toʻra – Sagʻuniyning nisbasi ham tasdiqlab, uning qadimgi Bolosagʻun oʻrnida qurilgan Toʻqmoq bilan aloqadorligini koʻrsatadi.
Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi
Alovuddin Juvayniy o'zining "Dunyo fathining tarixi" (Tarixi Jahon Kusho) asarida bayon etgan afsonaga ko'ra, Bolosog‘unga Bokuxon (bu tarixiy shaxs kim bo‘ldi endi) asos solgan deydi. Qoraxoniylar davlati tashkil topgan vaqtdan boshlab, taxminan 1130-yillarda Qoraxitoylar istilosiga qadar Bolosagʻun qoraxoniylarning asosiy poytaxti yoki uchta poytaxtidan biri boʻlib qolgan.
1015-yilda bu shaharda turkiy adabiyotning asoschilaridan biri sanalgan “Qutadg‘u bilig” (“Muborak ilm”) muallifi, atoqli turkiy shoir Yusuf Xos Xojib Balasag‘uniy tavallud topgan.
Bolosagʻun XIII asr boshidagi voqealardan keyin tanazzulga yuz tutdi. 1210-yilda qoraxitoylar tomonidan talon-taroj qilingan, 1218-yilda esa Chingizxon qoʻshinlari tomonidan jangsiz egallab olingan va Gobalik (“yaxshi shahar”) deb nomlangan. Shunga qaramay, shahar vayronagarchilikdan hech qachon tiklanmadi va XIV asrda, ehtimol, Qora o'limning xabarchisi bo'lgan 1338-1339 yillardagi vabo epidemiyasi tufayli yo'q bo'lib ketdi.
Bolosagʻun shahri xotirasi yozma manbalarda saqlanib qolgan. Mahmud ibn Valiy «Bahr ul-asror» (1640) asarida shunday yozadi:
Bolosagʻun — Moʻgʻuliston nomi bilan tanilgan Turkistonzamin shaharlaridan. Moʻgʻullar istilosidan oldin bu yerda sof musulmonlar yashagan. Undan ko'plab olimlar chiqdi.
Mustufiy aytadi: Balasag‘un keng va rohat yurtidir; oltinchi-yettinchi iqlimlardan. Uning iqlimi juda sovuq. Ba'zi yilnomalarda uning qal'a devorining kengligi ikki yarim g'oz bo'lganligi aytiladi. Balasagʻunning qirq sobori va ikki yuzta kundalik masjidlari, yigirmata xonaqohi va oʻnta madrasasi bor edi. Bolosagʻun aholisi sunniy va hanafiy jamiyatidan. U ilmlar shahrida fiqh va hadis boshqa ilmlardan ko‘ra kengroq edi. Moʻgʻullar bosqinidan soʻng, moʻgʻullarning urf-odatlari bu yerga zarar yetkazmaguncha, u yaxshi saqlangan va obod boʻlgan. Va o'sha davrlardan to bugungi kungacha u vayronagarchilik va tashlandiq holatda edi.
...biz faqat bu yerda o‘tmishda Bolosogʻun degan shahar bo‘lganini bilamiz. Chingizxonning ba'zi avlodlari davrida u qum ostida qolgan, hozir esa ba'zi joylarda qum ostidan ba'zan barcha uy-ro'zg'or anjomlari: qozonlar, loy kosalar, idishlar va vazalar, gilamlar bilan jihozlangan xonalarni ko'rishingiz mumkin va boshqa narsalar g'oyib bo'ldi. Ba'zi xonalarda odamlar ham dafn etilgan. Bir so'z bilan aytganda, bu shahar o'tmishda o'sha hududning eng yaxshi shaharlaridan biri bo'lgan bo'lsa, hozir hatto nomi ham unutilgan.
Bolosogʻun xotirasi asrlar oʻtib saqlanib qolgan, buni Sharqiy Turkiston Respublikasining birinchi prezidenti Alixon Toʻra – Sagʻuniyning nisbasi ham tasdiqlab, uning qadimgi Bolosagʻun oʻrnida qurilgan Toʻqmoq bilan aloqadorligini koʻrsatadi.
Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi