«ПсихоБлог»

БЕГОНАЛАШУВ ВА ЎЗЛИК ИНҚИРОЗИ

Одам ўзи яшаб турган жамиятдан бегоналашади баъзида. Бу бегоналашув аввал фикрда пайдо бўлади. Яъни ўзингиз яшаб турган жамиятдаги одатлар, ишончларни қабул қила олмаганингизда бошланади. Фикрий бегоналашув кучайиб борса, хулқий бегоналашувга ўтади. Бу ҳол узоқ давом этса, сўнгидан ёлғизлик келади — атрофинг тўла одам, аммо ёлғизсан.

Ана шу ерда яна бир муаммо юзага келади: ўзлик инқирози (identity crisis). Одам ўзининг кимлигини, дунёдаги ўрнини йўқотиб қўяди, чунки суяйдиган, маънан дастаклайдиган жамият йўқ. Одам ижтимоий жонзот, жамоасиз у қандайдир нонормал вазиятга тушиб қолади.

Баъзида жамият расво бўлиши, ўша бегоналашган одам эса аҳлоқан тўғри йўлда бўлиши ҳам мумкин, баъзан эса бунинг акси. Майли, бу қадриятлар ва аҳлоқ масаласи. Гап бегоналашув ҳақида эди.

Хуллас, илгари асосан нисбатан ўқимишли, мустақил ва саркаш фикрловчиларда бегоналашув кузатилар эди. Ҳозир эса… Ҳозир улар сони анча кўпайган.

Интернет ва ижтимоий тармоқлар қадриятлар плурализмини яратди. Уйингиздан чиқмай бутун дунё қадриятларидан бохабар бўлиш, турли пропагандалар таъсирига тушиш мумкин. Илгари замонларда кўп саёҳат қиладиганлар ахлоқий ва маданий жиҳатдан ўз туғилиб ўсган жамиятидан узоқлашарди. Ҳозир узоққа кетиш шарт эмас. Камига одамларнинг юзма-юз мулоқоти виртуалга кўчгач, жамиятнинг ахлоқий босими ва таъсири камаяди. Ана шунда жамиятда турфа ўзликлар тарқайди. Бу жараённинг, дейлик, ўсмирларга таъсири асорати бир умрлик бўлиши мумкин. Яъни биргина жамиятда ўзаро бегона авлод етишади. Жамият ўзаро бегоналашган одамларнинг тирикчилик учунгина ҳамкорлигидан иборат бўлиб қолади. Ўзлик инқирози ўткир тус олади, депрессияга чалинганлар сони ортади.

Хуллас, илгари оз сонли одамларнинг муаммоси бўлган масала анча кўпроқ одамлар бошоғриғига айланиши мумкин. Аввалги постимда социал медиани “буюк тенглаштирувчи” деган эдим. Ҳа, у ҳатто бегоналаштириш ва ўзлик инқирози масаласида ҳам ҳаммани тенглаштирмоқда.

Мен жамиятда фикрлар, эътиқодлар плурализми бўлиши тарафдориман. Аммо барча турфахилликлар асосида уларни бирлаштириб турувчи фундаментал қадриятлар бўлиши зарур. Масалан, ваъдага вафони ва ростликни ана шундай қадрият ҳисоблайман. Ўзганинг ўзгага зарар бермайдиган хулқига нисбатан толерантликни ҳам фундаментал қадрият деб биламан. Аммо ана шундай фундаментал қадриятлар йўқолса, бундай шароитдаги плурализм шунчаки ижтимоий парокандалик бўлади. Меъёр - ўта бирхиллаштириш ва ўта фрагменталлаштириш оралиғида, фақат уни аниқлаштириб олиш зарур.

Жонатан Ҳаидтнинг "Anxious Generation" китобида буни тасдиқловчи кўплаб тадқиқотлар келтирилган. Менимча, шу китобни ўзбекчага ўгириш керак. Китобда келтирилган ҳолатларга ўзимизда жуда кўп гувоҳ бўлаяпман.

Манбаа:
@khurshidyuldosh

Суҳбатларнинг бирида шундай савол тушди:

– Устоз, травмасиз инсон мавжудми?

– Йўқ, травма ҳаммада бор. Фақат ҳар биримизда турли даражада травма мавжуд. Кимдадир кўп, кимдадир кам. Кимлардир травмаларини ўзи енга олади, кимлардир эса ёрдамга муҳтож бўлади.

Психолог Карл Юнг "Инсон психотерапияга бориши учун ота-онасининг бўлиши етарли", -деган гапи бор эди. Ота-онаси бўлганлар ҳам психотерапияга эҳтиёжманд бўлса, ота-онасиз ўсганларни тасаввур қилаверинг энди.

Келинг, бир фикрий эксперимент ўтказамиз: Мен сизни бир тарсаки урдим дейлик. Эҳтимолий реакциянгиз кўз ёш тўкиш ёки ўз ҳуқуқини билган фуқаро сифатида мени судга бериб яхшигина маънавий зарар ундириш бўлади. Иккинчи вариант орқали қайсидир маънода қасд оласиз. Психологик дискомфортдан қутилиб, кўнглиз жойига тушади. Ва бу энг оқилона йўл.

Бу билан нима демоқчиман.

Травмасини енгиб чиққанлар бу шахсиятини чиниқтирган, травмаларига қоқилиб қолмаган кишилардир. Менда травма бор дея ҳар ёққа кўз ёш қилмай, балки, ҳаётдан маънавий зарарни бирор соҳада омадга эришиш орқали қасд олувчи кишилардир. Шу орқали ўз травмаларини компенсация қилишади.

@psixobloguz

Фарзандингизга мактуб тайёрланг

Йилига бир марта фарзандингизга хат ёзинг. Бу хатни у катта бўлганида ўқийди. Унга шу йил давомида бўлиб ўтган қизиқарли воқеаларни, қийинчиликлар ва ҳурсандчиликларни, сизнинг ва унинг ҳаётида муҳим бўлган нарсаларни, келажак ҳақидаги ўй-фикрларингизни ва бошқаларни сўзлаб беринг.

Хатга расмлар, табрик хатлари, қисқа ёзувлар ва вақт ўтиши билан йўқолиб кетиши мумкин бўлган бошқа эсдалик нарсаларни ҳам қўшинг. Албатта, уни қанчалик яхши кўришингизни айтишни унутманг.

Папкага солиб, кўп йилларга олиб қўйинг. Ҳар йили шундай қилинг. Фарзандингиз вояга етган куни унга шу папкани совға қилинг. Бу унинг учун ота-она меҳри ва болалик хотираларининг бебаҳо хазинасига айланади.
Ҳақиқий мўжиза!

@psixobloguz

Интилганга — толе ёр. Бахт бахтлини топар, бебахтлик бебахтни. Бетолеман деб ўзингизни ишонтирдингизми, тамом — бетолесиз. Ҳеч ким сизга даво бўлолмайди. Хуштолеман, деб ўзингизни ишонтирсангиз — хуштолесиз. Киши бахтли яшаш имконига доимо эга, бироқ ҳамма гап ўзида, руҳиятида. Ёрман десангиз дунё сизга — ёр. Ёвман десангиз дунё сизга — ёв. Истакларимизга ҳаёт бефарқ. Демак, ситамгар ҳам ўзингизга ўзингиз, халоскор ҳам ўзингизга ўзингиз.

Виктор Алимасов

@psixobloguz

#мутолаа

Оилавий қадриятлар ҳақидаги баҳслар

Сўнгги бир неча ўн йилликда юз берган ўзгаришларга назар ташлаб, оилавий қадриятлар тарафдорлари: "Оила ҳалок бўлмоқда!" дея хитоб қилишади. Улар жинсий ҳаётга нисбатан либерал ва очиқроқ муносабат, ажралишлар сонининг доимий ўсиши ҳамда оилавий бурчга оид эскирган қарашларни рад қилиб, шахсий бахтни излашни назарда тутишади.

Улар оиланинг маънавий руҳини тиклаш зарур, деб таъкидлашади. Анъанавий оилани қайта тиклаш керак, чунки у бизнинг кўпчилигимиз тушиб қолган чигал муносабатлар тармоғига қараганда анча барқарор ва тартибли эди, дейишади.

«Йўқ! Оила ҳалок бўлаяпти деб ўйлайсиз. Аслида у шунчаки ўзгармоқда. Биз ҳаммани бир қолипга солиш ўрнига, оила шакллари ва жинсий ҳаёт турларининг хилма-хиллигини фаол қўллаб-қувватлашимиз керак» дея эътироз билдиради танқидчилар.

Хўш, ким ҳақ? Эҳтимол, ҳар иккала нуқтаи назарга танқидий ёндашиш лозимдир. Анъанавий оилага қайтиш - бу ечим эмас. Гап шундаки, юқорида тушунтирилганидек, анъанавий оила одатда тасаввур қилинганидек ҳеч қачон мавжуд бўлмаган, ёки ўтмишда оилаларда бугунги оилаларга намуна бўлишга тўсқинлик қиладиган жуда кўп қийинчиликлар бўлган.

Аслида, никоҳ ва оиланинг аввалги шаклларини ўзгартиришга олиб келган ижтимоий ўзгаришлар аксарият ҳолларда қайтариб бўлмайди. Аёлларнинг кўпчилиги ўзлари чиқиб кетган уй-рўзғор ҳаётига қайтмайдилар. Бугунги кунда жинсий шериклик ва никоҳ, улар яхшилашган ёки ёмонлашганидан қатъи назар, аввалгиларга ўхшамайди. Шахсий ва оилавий ҳаётимизда ҳиссий алоқалар, аниқроғи, муносабатларни фаол равишда шакллантириш ва сақлаш марказий ўрин эгаллади.

Биз нимага келамиз? Ажралишлар даражаси ўсишдан тўхтаб, доимий кўрсаткичга етиши мумкин, лекин пасаймайди. Ажралишлар даражасининг барча ўлчовлари маълум даражада тахминий, аммо олдинги тенденцияларга асосланиб, бугунги кунда тузилаётган никоҳларнинг тахминан 60 фоизи ажралиш билан тугаши мумкин деб айтиш мумкин.

Энтони Гидденс. Социология.

@psixobloguz

Тил ғийбатлашишга эҳтиёж натижасида туғилган.

Homo sapiens – ижтимоий жонзот. Биз ўзаро муносабат сабабли кўпаямиз ва омон қоламиз. Одамларга шер ва бизонлар қаерда югураётганини билиш етарли эмас, балки қабилада ким кимни ёмон кўриши, ким ким билан ётиши, кимга ишонишу ишониб бўлмаслигини аниқлаш муҳимроқ.

Гарчи инсоннинг ғийбатга мойиллиги қораланса-да, у катта жамоалар ичида муносабат ўрнатишда ўта муҳим. 70 минг йил илгари сапиенслар эгаллаган янги лингвистик малакалар уларга соатлаб ғийбатлашиш имконини берган. Ким ишонч қозона олади, ким эса йўқлиги ҳақидаги ишончли ахборот кичик гуруҳларни катталарига бирлашишига ёрдам берган.
Оқибатда сапиенсларда янада мураккаброқ ва жипсроқ ҳамкорлик ривожланган.

Ғийбат назарияси ҳазилдек туюлиши мумкин, бироқ кўплаб тадқиқотлар буни тасдиқлайди. Ҳаттоки ҳозирда ҳам мулоқотимизнинг асосий қисми – электрон почтадаги ёзишувлар, қўнғироқлар, газета устунлари – ғийбатдан ташкил топган. Ғийбат биз учун шунчалик табиийки, ҳаттоки тилимиз шунга мўлжаллангандек гўё.

Тарих ўқитувчилари тушликда Биринчи жаҳон уруши сабабларини муҳокама қилишади, ядро физиклари эса илмий конференциядаги танаффусда кварклар ҳақида гапиради деб ўйлайсизми? Ҳа, баъзан бўлиб туради. Аммо улар кўпроқ эрини хиёнатда ушлаб олган олима, кафедра мудири ва деканнинг жанжали ва бир ҳамкасб илмий грантни Lexus машинаси сотиб олиш учун ишлатиб юборгани ҳақида гапиришади.

Одатда ғийбат иллатлар ва ёмон ишлар ҳақида бўлади. Ғийбатчилар жамиятни бохабар қилиб турувчи ҳамда шу билан уни фирибгар ва текинтомоқлардан сақловчи тўртинчи ҳокимият – журналистларнинг аждодларидир.

Юваль Ноа Харари. Sapiens

PS: Виждонан айтингчи, бу ерда айтилганларни рад эта оласизми?

Иккинчи савол, нега ҳалигача шу китобни ўқимагансиз?

@psixobloguz

#мутолаа

PS: Китобни ўқиётиб, қизиқарли маълумотга дуч келдим.

Ўта бой одамларнинг жуда оз қисмини ҳисобга олмаганда, бугунги кунда никоҳ авлоддан-авлодга мулк ва ижтимоий мақомни ўтказиш мақсадига эга алоқа бўлмай қолди.

Аёллар иқтисодий мустақилликка эришган сари, никоҳ бир пайтлардагидек иқтисодий ҳамкорлик заруратининг оқибати бўлиш ҳолатлари камайиб бормоқда.

Умумий фаровонликнинг ўсиши шунга олиб келадики, никоҳдан қониқмаган ҳолда энди ўз ҳаётингизни ташкил этиш анча осонлашди. Бундан ташқари, ажралишлар энди шармандалик тамғасига эга эмас ва бу уларни маълум даражада рағбатлантиради. Яна бир муҳим омил - бу никоҳни шахсий қониқиш даражасига қараб баҳолаш тенденциясининг ўсиб бориши.

Ажралишлар сонининг кўпайиши, эҳтимол, никоҳдан чуқур ҳафсаласизлик билан эмас, балки уни тўлақонли, қониқарли иттифоққа айлантиришга бўлган интилишнинг кучайиши билан боғлиқ.

Энтони Гидденс. Социология

PS: Ҳадеб ўлдим-куйдим, йиғлоқи китобларни ўқийвермасдан жиддий китоблар ҳам ўқиб туринглар)

@psixobloguz

Cognitive shuffling

Ўзбек тилида бу психотехникани нима деб таржима қилишни билмадим. Русчасига "Когнитивная перетасовка" дейилади.

Мазкур психотехника ухлаб қолишни осонлаштириш учун мўлжалланган ажойиб усул. (Ажабмаски, "Ўўў айни манбоп нарса экан" деган бўлсангиз).

Нима қилиш керак?

Агар сизни ёпишқоқ фикрлар безовта қилиб ухлай олмаётган бўлсангиз, негатив ҳиссиёт уйғотмайдиган бирор бир сўзни ўйланг.

Масалан, «китоб» сўзини оламиз. Китоб сўзидаги ҳар бир ҳарфга бир нечта сўз топинг:

«К» – коса, какао, кофе, календарь ва хкз.
«И» – игна, ип, из ва хкз.
«Т» – тарелка, товус, томоқ ва хкз.
«О» – олов, офтоб ва хкз.
«Б» – булут, болиш, бўса ва хкз.

Сўзда ҳарф тугагач бошқа сўз ўйланг.

Бу машқдан сўнг мия тинчланиб, ухлашга тараддуд кўра бошлайди.

Ушбу техникани ухлай олмаётганидан шикоят қилувчиларга жўнатиб қўйинг

@psixobloguz

#мутолаа

Эркаклар ва аёллар ўртасидаги зиддият тобора кучаймоқда. Бек ва Бек-Герншеймнинг фикрича, "жинслар ўртасидаги уруш" "замонамизнинг марказий драмаси" бўлиб, буни никоҳ агентликлари саноатининг ривожланиши, оилавий судлар сонининг кўпайиши, эр-хотинларнинг ўзаро ёрдам гуруҳларининг ортиши ва ажралишлар даражасининг юқорилиги тасдиқлайди. Никоҳ ва оилавий ҳаёт ҳеч қачон бўлмаганидек мўрт бўлса-да, улар ҳанузгача инсонлар учун ғоят муҳим аҳамиятга эга. Ажралишлар сони ортиб бормоқда, бироқ қайта никоҳга кириш даражаси ҳам юқори. Туғилиш даражаси пасайиши мумкин, аммо бепуштликни даволашга бўлган талаб жуда катта. Одамлар камроқ никоҳдан ўтишса-да, кимдир билан жуфтлик сифатида яшаш истаги шубҳасиз сақланиб қолмоқда. Бу зиддиятли тенденцияларни қандай изоҳлаш мумкин?

Муаллифларнинг фикрича, жавоб оддий: севги. Улар бугунги кунда "жинслар ўртасидаги уруш" одамлар орасидаги "севги очлигининг" энг аниқ кўрсаткичи эканлигини таъкидлашади. Севги туфайли одамлар оила қуришади ва ажрашишади; улар умидлар, кўнгилсизликлар ва янги уринишларнинг тугалмас айланмасига тушиб қолишади. Бир томондан, эркаклар ва аёллар ўртасидаги зиддиятлар кучли, бироқ бошқа томондан, ҳақиқий муҳаббат ва қониқиш топиш имкониятига бўлган чуқур умид ва ишонч сақланиб қолмоқда.

"Севги" замонавий дунёнинг мураккабликларини жуда оддий тушунтириш бўлиб туюлиши мумкин. Бироқ, Бек ва Бек-Герншайм таъкидлайдиларки, айнан дунёмиз шунчалик улкан, мавҳум ва тез ўзгарувчан бўлгани учун севги тобора муҳимроқ омилга айланиб бормоқда. Муаллифларнинг фикрича, муҳаббат - инсонлар ўзлигини топиши ва бошқалар билан бирлашиши мумкин бўлган ягона майдондир. Бизнинг ноаниқлик ва хавф-хатарга бой дунёмизда муҳаббат ҳақиқий топилма ҳисобланади.

"Севги - бу ўз-ўзини излаш, сен билан менинг ўртамда, умумий таналар ва умумий фикрлар билан иттифоққа чанқоқлик, бир-бирига тийиқсиз интилиш, тан олиш ва кечириш, тушуниш, тасдиқлаш ва ҳамма нарсани қўллаб-қувватлаш, уйга интилиш ва замонавий ҳаёт келтириб чиқарадиган шубҳа ва қўрқувларни енгишга ишончдир. Агар ҳеч нарса аниқ ва хавфсиз бўлиб туюлмаса, ҳатто заҳарланган дунёмизда нафас олиш хавфли бўлса ҳам, одамлар тўсатдан тунги тушларга айлангунча муҳаббатнинг алдамчи тушларини таъқиб қилишади" (Beck and Beck-Gernsheim 1995, 175-176).

Муаллифларнинг таъкидлашича, муҳаббат бир вақтнинг ўзида ҳам умидсиз, ҳам тасалли беради. Бу "ўз қонунларига бўйсунадиган ва одамларнинг кутишлари, қўрқувлари ва хулқ-атворига ўз таъсирини ўтказадиган қудратли куч"дир. Ўзгарувчан дунёмизда у янги эътиқод манбаига айланди.

Энтони Гидденс. Социология

@psixobloguz

#Мутолаа

Кўпчилик одамлар учун оила суянч, шинамлик, муҳаббат ва дўстликнинг ҳаётий муҳим манбаи ҳисобланади. Бироқ, у эксплуатация, ёлғизлик ва улкан тенгсизлик ўчоғи ҳам бўлиши мумкин. Феминизм оилага уйғунлик ва тенглик макони сифатида қарашни ўзгартириб, социологияга катта таъсир кўрсатди.

Дастлабки "норозилик" овозларидан бири 1965 йилда янгради ва у америкалик феминист Бетти Фрейданга тегишли эди. У "номи йўқ муаммо" ҳақида ёзган эди - бу муаммо болалар ва уй-рўзғор ишлари билан боғлиқ чексиз ташвишлар гирдобига тушиб қолганини ҳис қилган кўплаб америкалик уй бекаларини қамраб олган изоляция ва ёлғизлик эди. Кейинчалик "қулга айлантирилган аёл" ҳодисасини (Gavron, 1966) ва "дим" оилавий муҳитнинг шахслараро муносабатларга вайрон қилувчи таъсирини (Laing, 1971) ўрганган бошқа овозлар пайдо бўлди.

Энтони Гидденс. Социология.

@psixobloguz

Фан ва фалсафа

Бугун маърузам тугаганидан кейин олдимга талабалар келишувди. Уларга фан ва фалсафа муносабати ҳақида қисқача гапириб бердим. Фикрларимни кенгроқ қилиб шу ерда ҳам қолдираман:

Фан ҳаётда қандай яшаш керак деган саволга жавоб бермайди. У инсонга дунё ва ўзини тушуниш учун асос яратади. Бироқ, тўғридан-тўғри қандай яшаш кераклигини ўргатмайди. Бу вазифа кўпроқ фалсафа, дин ва турли таълимотлар зиммасига тушади.

Психология ҳам фан. Унинг асосий вазифаси — психик фактларнинг қонуниятлари ва механизмларини ўрганиш ҳамда тушунишдир. Психология фанида "Психика қандай тузилган? Мана бу вазиятларда инсон нега шундай реакция билдирмоқда?" каби саволларга жавоб изланади.

Илмий методлар асосида топилган жавоблар инсон хатти-ҳаракатларини олдиндан башорат қилиш имконини беради, лекин бу башоратлар нисбий бўлиши мумкин, чунки инсон хатти-ҳаракати кўплаб омилларга боғлиқ бўлади.

Фан ва фалсафа муносабатини яхшироқ тушуниш учун мисол:

Тиббиёт соғлиқни яхшилаш учун овқатланиш қоидаларини таклиф қилиши мумкин, лекин “Қандай ҳаёт тарзи сизга маъноли?” деган саволга жавоб бериш инсоннинг шахсий қадриятлари ва фалсафий қарашларига боғлиқ бўлади.

@psixobloguz