«ПсихоБлог»

Газлайтинг

Газлайтинг психологик зўравонликнинг бир туридир. Бунда бир шахс бошқасини манипуляция қилиб, уни қўрқитади, ўз кучига, фикрларининг тўғрилигига ва ҳатто хотираларига шубҳа қилдиради. Бу атама Патрик Гамилтоннинг "Gaslight" пьесасидан келиб чиққан.

Актриса Ингрид Бергман ижро этган аёл эрининг манипуляцияси қурбонига айланади. Эр хонадаги буюмларни жойидан кўчиради, хотиннинг хонасидаги ёруғлик хиралашиши учун газ чироқни ёқиб қўяди. Кейин эса, хотинининг кўзига шунчаки кўринаётганини қатъий таъкидлайди. Буларнинг барчаси хотинини ақлдан озган деб ишонтириш ва Бергман қаҳрамонини жазосиз талон-тарож қилиш учун қилинади.

Газлайтингнинг асосий белгилари:

Фактларни инкор қилиш: Манипулятор жабрдийда аниқ эслайдиган нарсани айтмаган ёки қилмаганини таъкидлайди.

— "Сен буни ўйлаб топдинг, бундай ҳеч қачон бўлмаган!"

Вазиятни тескари қилиб кўрсатиш: Жабрдийда ўз ҳаракатлари учун айбдор қилинади.

— "Мени шу ҳолатга ўзинг мажбур қилдинг!"

Ҳис-туйғуларни камситиш: Манипулятор жабрдийда ҳис-туйғулари аҳамиятсиз эканлигига ишонтиради.

— "Сен ҳаддан ташқари сезгирсан, буларнинг барчаси арзимас нарса."

Хотирага бўлган ишончни йўқотиш: Жабрдийда воқеаларни чалкаштираётгани ёки ўйлаб топаётгани ҳақидаги ишонтириш.

— "Сен яна ҳамма нарсани нотўғри тушундинг."

Изоляция: Жабрдийда фақат манипуляторга қарам бўлиши учун яқинлари билан мулоқот қилишдан қайтариш.

— "Дўстларинг сенга шунчаки ҳасад қилишяпти."

Газлайтинг оқибатлари:

- Ўзини паст баҳолаш.
- Ўзига доимий шубҳа қилиш.
- Ожизлик ҳисси.
- Ташвиш ва тушкунлик.
- Манипуляторга тўлиқ қарам бўлиб қолиш.

Газлайтингга қандай қарши туриш керак?

Далилларни қайд этинг: Хотирангизга ишонч ҳосил қилиш учун кундалик юритиб, воқеалар тафсилотларини ёзиб боринг.

Ҳис-туйғуларингизга ишонинг: Сизнинг ҳис-туйғуларингиз муҳим, манипуляторга уларни қадрсизлантиришига йўл қўйманг.

Бошқалар билан мулоқот қилинг: Қўллаб-қувватлаш ва холис фикр олиш учун дўстларингиз ёки яқинларингиз билан вазиятни ўртоқлашинг.

Тўғридан-тўғри саволлар беринг: Масалан, "Сен ростдан ҳам буни менинг айбим деб ўйлайсанми? Нима учун?"

Ёрдам сўранг: Психолог газлайтинг оқибатларини енгишга ва ўзига бўлган ишончни тиклашга ёрдам бериши мумкин.

@psixobloguz

ЁШ ОНАЛАР ДЕПРЕССИЯСИ

Врач, психотерапевт Азизбек Болтаев:

Узоқ вақт давомида кутилган фарзандини туғруқдан кейин қўлига олгиси келмайдиган аёллар кўрганмисиз? Чақалоғини бировга бериб юборгиси келган ёки, ундан ҳам ёмонроғи, уни буғиб ўлддирмочқи бўлган аёллар ҳақида эшитганмисиз?

Бундай аёлларни лаънатлашга шошилманг. Онанинг янги туғилган чақалоғига бундай меҳрсизлигига сабаб бор. Бу сабанинг номи – туғруқдан кейинги ёки постнатал депрессия.

Афсуски, бу касаллик ҳақида кам гапирилади, лекин постнатал депрессия асло кам уарйдиган ҳолат эмас. Олимларнинг кузатишича, бутун дунёда 15% - 25% аёллар туғруқдан кейинги депрессияга чалинишади. Бу дард жисмоний, ҳиссий ва хулқ-атвордаги мураккаб бузилишлар билан кечади.

Бу кўплаб ёш оналар бошидан кечирадиган енгил, қисқа муддатли қайғу ёки стресс ҳисси билан кечадиган "туғруқ чарчоғи"дан кўра анча жиддийроқ ҳолатдир. Туғруқдан кейинги депрессия она ва унинг оиласи учун катта қийинчиликлар ва зиддиятликларга олиб келиши мумкин.

Туғруқдан кейинги депрессия белгилари ҳар хил бўлиши мумкин, лекин кўп ҳолатда кучли кайфият ўзгариши, доимий қайғу, ҳаддан ташқари чарчоқ ёки уйқусизлик ҳиссини ўз ичига олади. Aёллар чақалоғидан, ўзидан ва бошқалардан узилиб қолганини ҳис қилишлари мумкин.

Атрофдагилар кутганидек чақалоққа нисбатан қувонч ва алоқани ҳис қилмаслик ҳайратланарли ва эмоционал жиҳатдан жуда эзадиган бўлиши мумкин. Баъзилар ҳатто ўзларига ёки чақалоғига зарар етказиш ҳақидаги ёпишқоқ фикрларни бошдан кечиришлари мумкин. Бу фикрлар бузилиш белгилари эканлигини тушуниш жуда муҳим – улар онанинг ҳақиқий ҳис-туйғулари ёки истакларининг акси эмас.

Илмий тадқиқотлар туғруқдан кейинги депрессиянинг бир қатор потенциал сабаблари орасида ҳомиладорлик ва туғруқ билан боғлиқ гормонал ўзгаришлар катта аҳамиятга эга эканлигини кўрсатмоқда.

Ҳомиладорлик даврида ортиб борадиган гормонлар эстроген ва прогестерон қондаги миқдори туғруқдан кейин кескин тушиб кетади ва бу кайфиятга таъсир қилиши мумкин. Уйқунинг етишмаслиги, туғруқ пайтидаги жисмоний ноқулайлик ва янги туғилган чақалоққа ғамхўрлик қилишнинг катта масъулияти каби бошқа омиллар ҳам бу бузилишнинг намоян бўлишига ҳисса қўшади.

Бундан ташқари, ҳиссий омиллар ҳал қилувчи роль ўйнайди. Мукаммал ота-она бўлиш босими ва чақалоққа боғланмаслик қўрқуви руҳий тушкунлик туйғуларини кучайтириши мумкин.

Оила ёки дўстлар томонидан қўллаб-қувватланмаслик, олдинги руҳий тушкунлик ёки ҳомиладорлик пайтида ташвиш каби ташқи омиллар ҳам хавфни ошириши мумкин.

Постнатал депрессия даволашнинг самарали усуллари мавжуддир. Бунинг учун психотерапия ва депрессияга қарши дорилар алоҳида равишда ёки иккаласи ҳам бир вақтда тавсия этилиши мумкин.

Психотерапия янги туғилган оналарга ўз ҳис-туйғуларини ифодалаш, салбий ҳис-туйғуларини енгиш, ўз фикрлари ва кайфиятларини тушуниш ва бошқариш учун самарали воситадир.

Бундан ташқари, уйда амалий ёрдам, яқинлардан тушуниш ва шунга ўхшаш қийинчиликларга дуч келган бошқа ота-оналар билан боғланиш ҳам сезиларли енгилликни таъминлайди.

Замонавий тиббиёт болага зарар етказмайдиган антидепрессант дорилар билан ёки дорисиз равишда транскраниал магнит стимуляция услублари орқали постнатал депрессиянинг самарали даволаш усулларини таклиф қилади.

Туғруқдан кейинги депрессия ҳақида саводҳонликни ошириш ва бу дардга чалинганларга нисбатан камситиш билан қарашни олдини олиш чоралари жуда муҳимдир.

Дўстлар, оила аъзолари ва тиббий ходимлар томонидан оналарга бу дард симптомларни эрта аниқлашни ўргатиш ва зарур бўлганда ёрдам сўрашни тарғиб қилиш жуда муҳимдир.

Эсингизда бўлсин, туғруқдан кейинги депрессия заифлик эмас, балки тиббий ҳолатдир! Малакали ёрдам ва даволаниш билан оналар тўлиқ тузалиши ва ўзлари кутган оналик қувончини ҳис қилишлари мумкин.

Саломат бўлинг

Манба

@psixobloguz

Майда-чуйдаларга эътибор берманг

Баъзан ота-оналар боланинг хатти-ҳаракати жуда ғашларига тегса, уни урадиган бўлишади.
Кўпинча бундай ҳолатларда эътиборсиз қолдириш яхшироқ натижа беради.

Бу боланинг ноўрин хатти-ҳаракатларига ҳам кўз юмиш керак дегани эмас. Лекин сиз эътиборни жалб қилишга қаратилган хулқ-атворни эътиборсиз қолдиришингиз мумкин.

Кичкинтой йиғлаб ёки норозилик билдириб эътиборни тортмоқчи бўлганда, бунга эътибор берманг. Аксинча, тарбияли ва хушмуомала хулқ ўзига эътибор қаратишнинг энг яхши усули эканлигини кўрсатинг.

@psixobloguz

Юракдан севамизми? Юрагимизга қулоқ соламизми?

Қадимги мисрликлар руҳнинг маскани сифатида мияни эмас, балки юрак деб ҳисоблашган. Арасту бу фикрни янада кучайтиради. У юрак руҳий(психик) жараёнларни назорат қилади деб ҳисоблаган. Мияни эса унинг инерт табиати туфайли юрак ҳосил қилган иссиқликни совутиш сифатида қараган. Бундай хулосага у ҳайвонларни кузатиш орқали келган. Арасту ҳайвонларнинг мияси совуқлигини, ушланганда ҳеч қандай ҳаракат келтириб чиқармаслигини, юрак эса илиқ ва фаол эканини, кайфиятга қараб тезлашиб ёки секинлашиб туришини аниқлайди. Бундай қарашлар узоқ йиллар давомида кўпчилик томонидан қабул қилиниб, ўрта асрлар ва Уйғониш даврида ҳам сақланиб қолди. Фақат XVII асрга келиб, янги тадқиқотлар туфайли бу қарашлар ўз кучини йўқота боради.

Қисқача айтганда, "юракка қулоқ солиш", "юракдан севиш" деган иборалар аслида ҳақиқатдан йироқ. Буларнинг тарихи қадимги мисрликлар ва юнонистонликларга бориб тақалади. Биздаги психик жараёнлар бари миядан.

@psixobloguz

Абюзер — ўта содда сўзлар билан тушунтирганда

Охирги вақтларда "Абюзер" сўзи кундалик ҳаётимизда тез-тез қулоққа чалинмоқда. Бу мавзу нима учун ҳақиқатан ҳам муҳим ва абюзерни қандай таниб олиш мумкин?

Инглиз тилидан ўзлаштирилган "abuse" атамасини биз кўпроқ биладиган "зўравонлик" сўзига осонгина ўзгартириш мумкин. У ҳам жисмоний, ҳам руҳий бўлиши мумкин. Абюзер баъзан ўзини айблаш учун ҳеч қандай асос йўқдек тасаввур яратади.

Абюзер ким ўзи?

Абюзер - бошқа одамларни назорат қилиш мақсадида танқид, айблов, газлайтинг, манипуляция ва баъзан жисмоний куч ишлатадиган шахс.

Абюзер ҳар ким бўлиши мумкин - яқинлар, дўстлар, ҳамкасблар, севган инсонимиз, зинапоядаги қўшни. Яққол жинсий тафовутлар ҳам йўқ - абюзерлар ҳам эркаклар, ҳам аёллар бўлиши мумкин. Ҳар ким ҳам абюзер бўла оладими? Асло йўқ. Айниқса, эмпатия ва ҳамдардлик даражаси юқори бўлган, бошқаларга ғамхўрлик қилишга ва уларнинг муаммолари ҳамда қийинчиликларини кўз юммасликка мойил одамлар бундай хулқ-атвор намунасидан узоқдир.

Баъзилар абьюзер бўлиб туғиладими ёки кейинчалик шундай бўлиб қоладими, деган саволни ўртага ташлашади. Айтиш мумкинки, зўравон хатти-ҳаракатларнинг айрим омиллари генетик жиҳатдан белгиланган. Бироқ шуни ҳам таъкидлаш жоизки, агар бола тажовузкорлик ва шафқатсизлик кўп учрайдиган муҳитда ўлғайса, у анча яхши шароитларда тарбияланган тенгдошларига қараганда абьюзерга айланиш эҳтимоли юқорироқ бўлади.

Абюзер билан муносабатда эканлигимизни қандай тушунишимимиз мумкин?

Хўш, ўзингизга нисбатан руҳий зўравонлик қилинаётганини қандай аниқлаш мумкин? Юқорида таъкидланганидек, баъзан ҳиссий зўравонликни пайқаш жуда мушкул. Бу, айниқса, ёшлигидан шундай муносабатларга дуч келган кишилар учун қийин - яъни, уларнинг ҳаётида абюзер ота-она бўлган. Бундай вазиятда, одамда дастлаб муҳим катталар билан самимий, ҳурматга асосланган муносабатлар тажрибасини олиш имконияти кам бўлган, бу эса кейинчалик атрофдаги бирор киши билан муносабат ҳиссий зўравонлик йўлига ўтиб кетганини англашга тўсқинлик қилади.

•Сиз билан содир бўлган воқеани нотўғри тушунганингизни ёки нотўғри баҳолаганингизни (айниқса бу одамларнинг вазиятдаги ўрни энг ижобий бўлмаган ҳоллард), улардан тез-тез эшитасизми?

•Улар сизнинг ҳис-туйғуларингиз қандай бўлса, шундай бўлиши мумкин эмаслигини ва сиз улардан хафа бўлмаслигингиз кераклигини тез-тез таъкидлашадими? (чунки улар гўёки ҳеч қандай хафа қиладиган нарса айтмайдилар ёки қилмайдилар).

•Улар сизнинг истакларингиз деярли ҳар доим эътибордан четда қолган ҳолда, сиздан доимо ўзларининг талаблари ва истакларини бажаришингизни талаб қилишадими?

•Улар тез-тез сизнинг ўзаро муносабатингиз билан боғлиқ бўлган уларнинг сўзлари, хатти-ҳаракатлари ёки фактларни қандай эслаб қолганингиз ҳақида - бу бутунлай бемаънилик ва бундай бўлиши мумкин эмас, деб айтишадими?

•Сизда доимий айбдорлик ҳисси ва уларнинг тез-тез пайдо бўладиган хафагарчилиги ва айбловларига жавобан ўз эътиқодингиз ёки манфаатларингиздан воз кечиш истаги пайдо бўладими?

•Ҳақиқатан ҳам ноҳақ бўлган ҳолларда бу одамлар сиздан ҳеч қачон самимий кечирим сўрамаганларини айтиш мумкинми?

•Улар сизни ҳаддан ташқари ўзини севадиган, худбин ва фақат ўз манфаатини кўзловчи, деб айблашларини тез-тез эшитасизми?

•Бу одамлар билан ўзингиз учун нозик мавзуларни муҳокама қилаётганингизда, ҳар қандай вақтда ўзингиз ва хатти-ҳаракатларингизга нисбатан нохуш баҳо олишингиз мумкинлиги сабабли, доимо ўзингизни хавотирда ҳис қилишга мажбур бўласизми?

•Бу одамлар сизни доимий равишда камситиши, қадрингизни тушириши ёки қобилиятингизга шубҳа билдиришга уриниши туфайли улар билан мулоқотда ўзингизга баҳо бериш ва ўзингизни ҳурмат қилишингиз зарар кўрадими?

•Ўзингизни уларнинг кинояли сўзлари ва ҳазиллари учун нишон деб ҳис қиласизми?

Агар сиз ушбу саволларнинг ярмидан кўпига "ҳа" деб жавоб берган бўлсангиз, абюзер билан нотўғри муносабатларга тушиб қолганингиз ҳақида ўйлаб кўришингиз лозим.

PS. Энди сизга савол: шундай яхши маълумотни ўқияпсизу лекин уни ҳеч қаерга тарқатмаяпсиз. Виждонингиз қийналмаяптими? Ахир мен бу учун қанча тер тўкканман. Уялмайсизми а?

@psixobloguz

Насиб бўлса, шу талабаларимиз билан аудиочат ташкил қиламиз. Обуначиларим орасида кўплаб талабаларим ҳам бор. Шуларга четда ўқиш учун мотивация бўлиб хизмат қилади деган умиддаман)

#мутолаа

Қамоқхоналар жиноятчиларни қайта тарбиялай олмаса ҳам, улар одамларни жиноят содир этишдан ушлаб туради. Қамоқхонага тушганлар, демак ўзларини жиноий хатти-ҳаракатлардан тийиб тура олмайдилар, бироқ қамоқхонадаги ҳаётнинг жирканч томонлари бошқаларни бундан огоҳлантириб туради.

Мана шу зиддият қамоқхона тизимини ислоҳ қилмоқчи бўлганлар учун ҳал қилиб бўлмас муаммо ҳисобланади. Қамоқхоналарнинг яшаш учун чидаб бўлмайдиган жойга айланиши потенциал ҳуқуқбузарларни тийиб туради, бироқ айни пайтда қамоқхона олдига қўйилган реабилитация мақсадларини эришиб бўлмайдиган ҳодисага айлантиради.

Энтони Гидденс. Социология

PS. Китобдан жуда ҳам қизиқ фикрлар чиқмоқда. Китоб вароқларини очганим сари худди узоқ йил сақланган вино каби таъсири ўткир чиқмоқда.

@psixobloguz

#мутолаа

Қамоқхона қамаш узоқ вақт криминал хулқни коррекция қилиш билан, жиноятчиларни реабилитация қилиш ва уларни қонунни ҳурмат қилувчи фуқароларга айлантириш билан боғлиқ. Қамоқхонага қамаш ҳуқуқбузарларни жазолаш ва фуқароларни улардан ҳимоя қилиш усулидир.

Бироқ, барибир қамоқхонага қамаш тизимининг эълон қилинган тамойили – келажакда жамиятда ўз ўрнини топа олиши учун индивидни «тузатиш» ҳисобланади. Қамоқхоналар ҳақиқатан ҳам шундай самара берадими? Фактлар гувоҳлик беришича, йўқ.

Энтони Гидденс. Социология

@psixobloguz

#мутолаа

Тадқиқотлар кўрсатишича, 1960 йилларда Қўшма Штатларнинг энг катта штатларида жиноятчиликнинг тез ўсиб кетиши ҳисобот тақдим қилиш амалиётининг ўзгаришига кўпроқ боғлиқ бўлган экан. Ижтимоий установка ва қадриятларнинг ўзгаришига мос тарзда фуқаролар ахборотни турлича етказишлари мумкин. Масалан, полиция ва судда аёлларга дўстона муносабатда бўлинса, улар зўрлашлар тўғрисида кўпроқ ахборот беришади.

Энтони Гидденс. Социология.

@psixobloguz