Muhrim / Муҳрим

“Yaponiya ustidan qozonilgan g‘alaba uchun” medali bilan mukofotlangan O‘zbekiston fuqarolariga “Ikkinchi Jahon urushidagi g‘alabaning 80 yilligi” esdalik yubiley medallari topshirilar ekan.

Shunda o‘zbekistonliklar uchun Ikkinchi Jahon urushi 1945-yilning 9-may kuni tugamagan bo‘lib chiqadi-da, to‘g‘rimi? U holda Toshkentning Olmazor tumanida 2020-yilda qurilgan, hammayog‘i kommunistlarning o‘roq-bolg‘alariyu sovetparastlar muqaddaslashtiradigan “1941-1945” yozuvlari bilan to‘ldirib tashlangan “park-muzey” ham xato narsa-da, shundaymi?

Menga qolsa, ha, albatta - hammasi xato. O‘zbekistonliklar Sovet Ittifoqi fuqarolari sifatida bu urushning boshidan - 1939-yil sentabrdan (Polshani Gitler bilan kelishib bo‘lib olishdan) to oxirigacha - 1945-yil sentabrigacha qatnashishga majbur bo‘lgan. Ular nafaqat Yaponiya mag‘lub etishda, balki “G‘arbiy Ukraina va G‘arbiy Belarusni ozod qilish” degan soxta shior ostida Polshani bosib olishda, Finlyandiyaga bosqinda ham qatnashishga majbur qilingan.

Bu urush - O‘zbekiston va o‘zbekistonliklarning fojiasi. Bu urushda O‘zbekiston g‘alaba qozonmagan; qaysidir bir vatandoshimiz jismonan mahv etilgan yo majruh qilingan, boshqasi ruhan ezilgan. Bu urushni xotirlash maqsadida “G‘alaba park”larini qurish, masalan, “Turkiston legioni” tarkibida bu lan’ati urushga qayta kirishga majbur bo‘lgan vatandoshlarimiz xotirasiga nisbatan hurmatsizlikdir.

“G‘alaba park”larimizda ular alohida eslanmasligi ham fojia asli. Vaholanki, ularda ham ezgu maqsad bor edi - hozirgi zamon, yangi O‘zbekiston tarixchilari tili bilan aytganda, “xalqimiz necha asrlar davomida orzu qilib kelgan” Turkiston ozodligini shior qilib olgandi ular. “G‘arbiy Ukrainani ozod qilish” yoki Viborgni Finlyandiyadan ajratib olishdan ko‘ra sharafliroq-ku bu, shunday emasmi?

Umidim shuki, qachondir “G‘alaba parki” va boshqa shunday parklar g‘oyasi albatta qayta ko‘rib chiqiladi; o‘roq-bolg‘alar yo‘qotiladi, bizga o‘zingizga ma’lum yagona dushman tomonidan tiqishtirilgan “1941-1945” qobig‘i yorib chiqiladi. Bu parklar sakrab “Katyusha” aytiladigan bayram xiyoboni emas, chinakam Xotira majmuasi vazifasini bajara boshlaydi. Unda nafaqat Sovet Ittifoqi nomidan, balki unga qarshi tarafdan kurashga kirishga majbur bo‘lgan noiloj o‘zbekistonliklarga ham joy topiladi.

Shundan kunlar keladi hali. Bu mulohazalar yozilishi uchun o‘zi bilmay xolis xizmat ko‘rsatgan o‘zbekistonlik “Yaponiya ustidan qozonilgan g‘alaba uchun” medali sohiblariga esa rahmat deyman.

O‘zbekiston tarixidagi birinchi umumxalq prezident saylovi natijalari: https://t.me/tarixkart/620

Viloyatlar kesimidagi natijalarga e’tibor bersangiz, saylovda g‘olib chiqqan nomzod bitta viloyatda raqibiga imkoniyatni boy bergan – bunaqasi keyingi birorta saylovda kuzatilmagan bo‘lsa. Nafaqat viloyatlar, balki tumanlar kesimida ham.

Bu - hali “axborot asri” hisoblanmagan XX asrning tugashiga 10 yildan kamroq vaqt qolgan zamonda o‘tkazilgan saylovga doir axborot. Hozirgi axborot davrida nafaqat viloyat yo tuman, balki har bir saylov uchastkasi kesimida ham shunday axborot berishni tashkil etish mumkin.

Yaqin ikki-uch saylovda biror muqobil nomzod viloyat tugul biror tumanda ham g‘olib chiqa olmasa kerak. Shunday ekan, saylovlar natijasi bilan bog‘liq axborotni yanada batafsilroq, bafurjaroq, maydalab (detallashtirib) berishdan qo‘rqmaslik kerak. Menimcha.

2024-yil noyabrida, kuppa-kunduz kuni Toshkent markazida bir necha yigit bir qizni o‘g‘irlab, tog‘ga olib qochib ketgan. Ular o‘rtasidagi bungacha qanday munosabat bo‘lgan, ular sevishganmi-sevishmaganmi, ahamiyatsiz. Eng muhim fakt shu - bir guruh barzangi, qilayotgan ishi jinoyat ekanini bila turib, bir odamni, uning xohish-irodasiga zid ravishda, o‘g‘irlagan. Tushunmaydigan “tupoy”lar uchun alohida yozaman: TOSHKENTDA ODAM O‘G‘IRLANGAN!

Hali ham bu dunyoda yaxshi odamlar bor. O‘sha o‘g‘irlash hodisasi bir xususiy ta’lim muassasasining kamerasiga tushib qolgan, u yerdagilar darhol “102”ga xabar bergan. Kameraga qizni o‘g‘irlashda ishlatilgan mashinaning avtoraqami ham tushgani uchun ko‘p o‘tmay o‘g‘irlashga bosh bo‘lgan shaxsga Yakkasaroy tuman IIB boshlig‘i, GAI boshlig‘i, jinoyat-qidiruv bo‘limi boshlig‘i ketma-ket telefon qilgan. Lekin hech kim uni na to‘xtata, na ortga qaytara olgan.

O‘sha kuni qizning onasi kechki mahal oxiri jinoyat-qidiruv bo‘limining xodimiga telefon qilib, qizining o‘g‘irlanishi haqida so‘raganida haligi xodim: “Bu o‘g‘rilik emas, sevgi”, deb javob bergan (padariga ming lan’at bunaqa melisaning - o‘zining qizini ham shunday o‘g‘irlab ketishsa, “bu o‘g‘rilik emas, sevgi” deb o‘tirarmikin o‘sha yaramas?!).

Shundan keyin qiz va uning oilasi uni o‘g‘irlagan shaxslar ustidan, ularning boshqa tahdidlari, harakatlari (bir necha bor o‘ldirib yuborish bilan tahdid qilgan, jismoniy kuch ishlatishlar ham bo‘lgan, qo‘lini kesishgan va hokazo) yuzasidan ichki ishlarga murojaat qilgan. “Sevgishunos” xodimlar bu arizalar bo‘yicha chora ko‘ravermagach, qiz va uning oilasini haligi o‘g‘ri-zo‘ravondan himoya qilmagach, 27-yanvar kuni qiz yana bir bor o‘g‘irlab ketilganidan keyin, noyabrdagi birinchi o‘g‘rilik videosi internetga chiqarilgan.

Endi chora ko‘risharmish, hamma aybdorlar qonunda belgilangan jazosini olarmish. Shu vaqtgacha chora ko‘rmaganlar-chi, ular ham jazosini oladimi?

Melisamiz bundan battar sharmandagarchiliklarni ham bezbetlarcha yengib o‘tgan, ming afsuski, bunisi ham yengib o‘tadi. Vaholanki, bunaqa voqeadan so‘ng nafaqat tuman yo shahar melisasi boshliqlari, balki butun tizim rahbariyati pogonlari yulib olingan holda ishdan haydalishi kerak edi - agar ularning o‘zida “qo‘l ostimdagi bunaqangi rasvo xodimlar bilan ishlash, ular sabab sharmanda bo‘lish jonimga tegdi”, deb ishdan bo‘shashga jur’at va farosat yetmasa. Bu qurib ketgur melisa tizimini tag-tubi bilan isloh qilish kerak.

Ey Xudo, podyezdlardagi velosiped va kolyaskalarni hech bir ogohlantirishsiz olib ketib (“o‘g‘irlab” deyaversa ham bo‘ladi), keyin uni ehson qilib yuboradigan, chet ellik turistdan pora so‘raydigan, bozorlarda odamlarning cho‘ntagidagi telefonlarini “o‘g‘irlab olib” o‘zicha aqllilik qilmoqchi bo‘ladigan, qizi o‘g‘irlanganlarni “bu o‘g‘irlik emas, sevgi” deb ovuntiradigan hamda yana boshqa har xil aqlbovar qilmas jinniliklarni o‘ylab topgan, topayotgan va hali yana topishi mumkin bo‘lgan kaltabin o‘zbek melisasiga ishimiz tushishidan o‘zing asra!

O‘sha gap - suv balosidan, o‘t balosidan va melisa balosidan o‘zing asra! Bularga qarshi boshqa bir chora, boshqa bir davo yo‘q.

Jamol akaning suhbatlarini oldik. Borimiz Kapadze, yo‘g‘imiz Kapadze, dedilar kechagina husanovparast ham bo‘lgan biz kapadzeparastlarga. Mazza qildik, siz ham bebahra qolmang: https://youtu.be/lSlLVDV4hUE

Xayriddin Sultonov xotiralarida In’omjon Usmonxo‘jayev ismini ko‘rgach, menda uning “Taqdir o‘yinlari yoxud ko‘rgan-kechirganlarim” nomli kichkina bir avtobiografiyasi borligi esimga tushib qoldi. Kitobning u kishi O‘zbekistonning birinchi rahbari etib tayinlangan davrlar haqidagi qismini o‘qib o‘tirsam, unda 1980-yillardagi Navro‘zga tajovuz bilan bog‘liq gap-so‘zlar ham bor ekan.

Bilsangiz kerak, 1985-yilda ham “Marhabo, Navro‘z!” deb yurgan O‘zbekiston 1989-yilga kelib “Navro‘zni qayta tiklash choralari” ustida bosh qotira boshlagan - shu oraliq to‘rt yilda nimadir bo‘lgan, o‘sha voqealar tarixini yangi olinayotgan kinolarda ham, ozmi-ko‘pmi, ko‘rsatishyapti. In’omjon Usmonxo‘jayev o‘sha voqealar haqida shunday deb yozgan ekan:

“Men yangi lavozimga o‘tganimdan so‘ng Oqil Umrzoqovich Salimov O‘zbekiston Oliy Soveti Prezidiumining raisi lavozimiga saylandi. Uning o‘rniga mafkuraviy ishlar bo‘yicha kotiblik lavozimiga Ra’no Abdullayeva o‘tirdi. Ra’no Abdullayeva nomzodini markaz quvvatladi va ayol kishi bo‘lishi shartligini ro‘kach qilishdi. Uch yil birga ishladik. Bir qancha ishlarni amalga oshirdik. O‘sha davrdagi ziddiyat barcha sohalarda bo‘lganidek, mafkuraviy sohani ham qamrab olgan edi. O‘sha davrda xalq orasida bo‘lgan Navro‘z shov-shuvlari, kadrlar siyosatiga bog‘liq masalalar, diniy masalalar barchaning diqqat markazida bo‘ldi. Bu ishlarni mening nomim bilan bog‘lashga harakat qilishdi. E’tiboringizga o‘sha davrdagi matbuot orqali yoritilgan maqolani havola qilish bilan ana shu shov-shuvlarga oydinlik kiritmoqchiman.

“Sovet O‘zbekistoni” gazetasining 1991-yil 12-iyun sonidagi gazeta bo‘lim mudiri, jurnalist Sharof Ubaydullayevning “Kimsiz o‘zi, Ra’no Habibovna!” sarlavhali maqolasida Ra’no Habibovna Abdullayeva bilan suhbati berilgan va aynan ana shu mavzuga bag‘ishlangan sekretariat majlisining stenogrammasi havola qilingan. Ana shu material bilan tanishilsa, bu masalaga ham oydinlik kiritiladi, deb o‘ylayman.

Muxbir: - Ra’no Habibovna, Navro‘zga va dinga bo‘lgan munosabatingiz aniq bo‘lmaguncha ushbu savolga nuqta qo‘ya olmaymiz. Ming yillik qadriyatlarga tajovuz qanday yuz berdi?

Ra’no Abdullayeva: - Bugun Navro‘z o‘z qadrini topib, xalq bayramiga aylanganidan xursandman. 1986-yilda “Xotira kuni” kuni birinchi marta nishonlangandan so‘ng, bahor bayramini ta’sis etish haqida tashabbus bilan chiqqanim rost. Markazqo‘mning mafkura bo‘limlari kerakli materiallar to‘plashga kirishdilar. Tayyorgarlik jarayonida esa bunday bayramning kerak va kerak emasligi va, ayniqsa, uning nomi xususida qizg‘in bahslar bo‘lib o‘tdi. Birovlar Navro‘z nomini saqlash, yana birovlar esa yangicha “Navbahor” deb atashni taklif qilishdi. O‘zim shaxsan “Navbahor” tarafdori bo‘ldim, chunki bu so‘z nisbatan o‘zbekcha jaranglagandek bo‘lib tuyuldi menga. Bu haqda takliflarimizni uzil-kesib rahbariyat muhokamasiga qo‘yib ulgurganimizga qadar 1987-yil fevral oyida bo‘lib o‘tgan Markazqo‘m ishchi sekretariatida Nishonov va Qodirov to‘satdan ko‘cha-ko‘ydagi shov-shuv gaplarning atrofida so‘z yuritishib qolishdi. Navbahor haqidagi material va takliflar bilan tanishmay turiboq, ular meni Navro‘zning dushmaniga chiqarishib qo‘ymoqchi bo‘lishdi. Yaxshisi, shu sekretariat majlisi stenogrammasiga murojaat qilaylik:

Postning davomi bu yerda

Kecha Xayriddin Sultonovning “Navoiy - 30” kitobini varaqlab o‘tirib, Marks Jumaniyozov bilan bog‘liq bir xotirani o‘qib qoldim (avval ham o‘qigandim, lekin endi boshqacharoq ta’sir qildi). “Balki keyin o‘qir...” nomli o‘sha yozuvdan, mana, bir parcha:

“Bu voqealardan bir-ikki yil oldin Ozod aka [Sharofiddinov], Shavkat Rahmon va men Xorazm viloyatiga ijodiy safarga borgan edik.

Qayta qurish yillari, O‘zbekistonda buning ustiga ateistik propaganda ham avj olgan payt edi.

Shovot tumanida vohaning mashhur arbobi Marks Jumaniyozov raykomning birinchi kotibi ekan, bizni chegarada kutib olib, darhol tumandagi qurilish, obodonchilik ishlari bilan tanishtira ketdi. Bir joyda katta don elevatori qurilayotgan ekan, dastlab to‘g‘ri shu yerga boshlab bordi.

- O‘tgan hafta In’omjon Buzrukovich [Usmonxo‘jayev, O‘zbekistonning o‘sha vaqtdagi birinchi rahbari] mana shu obyektga kelib, tanishib ketdilar, - dedi Marks og‘a to‘lqinlanib. - Qachon ishga tushadi, deb so‘ragan edilar, men: “Xudo xohlasa, oktyabr bayramiga”, degan edim, u kishi: “Marks Jumaniyozovich, Xudo deyapsiz, bu gapingizni Ra’no Habibovna [Abdullayeva, 1984–1987 yillarda O‘zbekiston Kompartiyasining mafkura masalalari bo‘yicha kotibi] eshitib qolsa, nima bo‘ladi?”, deb kulib qo‘ydilar. Men ham bo‘sh kelmadim, “In’omjon Buzrukovich, agar siz borib aytmasangiz, Ra’no Habibovna bu gapni qayoqdan biladi?”, deb javob berdim.

Biz ham kuldik…”.

Suratda – Marks Jumaniyozov. Bu vaqtga kelib u allaqachon Xorazm viloyati hokimi bo‘lgan.

UPD. Kitobda Marks Jumaniyozov Shovot raykomi deb xato yozilgan ekan, aslida u kishi hech qachon Shovotga rahbar bo‘lmagan ekan.

Ozarbayjonliklar Abduqodir Husanovning chiroyli Boku manzaralarida tushgan suratlarini ilova qilgan holda uni o‘z futbolchilariga ibrat qilib ko‘rsatgan postni ko‘rib, Behbudiyning 110 yil avval yozgan sayohtnomasidagi Boku haqidagi qaydlar esga tushib ketdi. Turkiston jadidlarining yetakchisi Boku boylar (millionerlar) va chiroyli imoratlar shahri ekanini, unda turkistonliklar ham ibrat olsa arzigulik ishlar borligini yozadi, ammo bu millionerlar baribir millatni yuksaltiradigan ishlarga sal befarqligidan achchig‘i chiqadi.

“2-iyunda yakshanba kuni Bokug‘a chiqdik. Shaharning rus va musulmon qismidagi musulmon do‘konlari, katta korxona va mag‘ozalari, matbaalari tamoman ochuq, chunki musulmonlar jum’a kuni do‘kon va korxonalarni berkitib, iyd qilar ekanlarkim, bul joy ibrat va tahsindur.

Boku(ni) ko‘rgonimg‘a 15 sana bo‘lur. Ondan beri xeyli vus’at topib, imoratlari besh-olti tabaqag‘acha yuksalibdur. Dengiz kanorida yangi besh tabaqalik katta bir imorat bor ekan. So‘radimki, bu musulmon boy o‘zi o‘lturmoq uchun bino etib, ikki-uch yuz ming so‘m xarj qo‘ygan ekan. Muhtaram bir kishidan so‘radim: “Oxirat uchun ham biron uy va buqa bino etdimi?”. “Xayr, dunyou oxirati holo ushbudur”, — javobini berdi.

Boku shahri Rusiyaning obodonlik jihatidan beshinchi shahri bo‘lib, ammo musulmon davlatligining ko‘pligi ila Rusiyada ikkinchi shahardur. Chunonchi, munda yuz milliyon so‘mlik mulku sarmoyag‘a doro bir necha musulmonlar bo‘lib, milliyon sohibi musulmonlar yuzdan ziyoda, yarim milliyonlik musulmon yana ortuqroq, yuz ming sarvatlik musulmon minglar ila bordur. 20-30 ming so‘mlik sarmoyador musulmon esa, o‘n minglar ila bo‘lib, shaharning aksari mulki musulmonlar qo‘lidadur. Olloh ziyoda etsun!..

Bul shaharning yeridan naft (kerosin), boshqa til ila, oltun chiqar. Bu kun mehnatkash bir kishining yeridan naft chiqsa, ertag‘a milliyonchi og‘a bo‘lur. Bu boylardan din va millat yo‘lida, qo‘llaridagi sarmoyag‘a nisbatan ehson qilaturg‘onlardan jaridalarda to‘rt-besh ism yozilib, boshqalari hanuz maydoni saxovatg‘a zohir bo‘lg‘onlari jaridalarda ko‘rilmaydur...

Bechora mudir va muharrirlarning biri qorong‘u bir yerto‘lada, digari tor va issig‘ bir do‘konda murattablari ila umr o‘tkarurlar ekankim, manga ko‘b ta’sir etdi. Bu nimadan? Yo‘qlikdan va millatning e’tinosizligidan, muharriru mudirlarning chorasizligidan bo‘lib, aybi musulmonlarg‘a tushar”.

Behbudiy buni 1914-yil 4-iyunda Rossiyaning Kislovodsk shahriga yetib kelganidan so‘ng yozgan. Ushbu qaydlar “Oyina” jurnalining 1914-yil 21-iyun sonidan bosilgan.

Umrimda birinchi marta samolyotga o‘tirib borgan mamlakatim — Nepal. O‘shanda mamlakat navbatdagi inqilobni boshdan kechirgan, tinch bo‘lib tinch emas, notinch bo‘lib notinchmas. Atrof to‘la tartibsizlik, lekin hayot qandaydir bir maromda davom etayotgandek. Katmanduda svetofor degan narsani bir marta, prezident saroyi oldida ko‘rganman — u ham ishlamasdi. Chorrahada transport qatnovi navbati bilan — bir tomon to‘xtovsiz yuraveradi-yuraveradi, orada sa-algina bo‘shliq paydo bo‘lsa tamom, ikkinchi tomondan bir mototsiklmi, kichikroq bir narsa suqilib chorrahaga kirib, ortidagilarga yo‘l ochib beradi; g‘irt tartibsizlik, lekin hamma ko‘nikkan qandaydir marom bor.

Nepal aholisi o‘sha vaqt ham 30 millionga yaqin edi; taxminan O‘zbekistonnikidek. Oshxonada oshpazlar, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar bilan gaplashib qolganimizda, ularning juda ko‘pchiligi Qatarda mehnat muhojiri sifatida ishlab kelganini eshitib, hayron qolgandim — tasavvurimda Nepal qayerda-yu, Qatar qayerda (shuning uchun keyinchalik Qatarga borganimda, u yerda o‘tkazilgan O‘zbekiston — Nepal o‘yinida kattagina stadionning yarmi nepallik muxlislar bilan to‘lganida hayron qolganim yo‘q); shu joyi ham O‘zbekistonga o‘xshashdek ko‘ringan.

Mehmonxonamiz kuniga ikki mahal elektr ta’minotidan uzilardi. Elektr ta’minoti uzilganidan ko‘p o‘tmay, mehmonxonaning dizel generatorlari g‘uvillab ishga tushardi. Shu joyi ham negadir O‘zbekistonga o‘xshashdek ko‘ringan. O‘sha vaqtda eng ta’sir qilgani — Nepalda avtomobil importiga 200 foizlik boj o‘rnatilganini bilganim bo‘lgan. “Bizda mashina juda qimmat, mana shu shaldiroq aravaga 20 ming dollar to‘laganman”, degandi Nexia’dan ham ko‘rimsizroq, Xitoyda ishlab chiqarilgan arzongarov mashina haydovchisi. “Shunchalik ham o‘xshashlik bo‘ladimi, tavba”.

O‘sha vaqt Nepaldan bizning asosiy farqimiz — bizda davlat kuchliroq edi, tartibni saqlay bilardi. Shuning uchun Toshkent ko‘chalari Nepal poytaxtidagi kabi chiqindilar bilan to‘lib toshmagan, ko‘chalarning o‘rtasida odamlar uxlab yotmasdi. Transport harakati ham tartibliroq edi (axir bizda har chorrahada svetofor bor). Lekin o‘sha Nepal darajasiga tushish osondek ko‘ringan ko‘zimga — ko‘chalarimizda o‘shanda ham kap-katta odamlar uyalmay-netmay katta va kichik hojatini chiqarayotganini ko‘rib qolardim (sizning ham ko‘zingiz tushgandir shunday yoqimsiz manzaralarga, xoynahoy). Bizda hamma ommaviy shunday qilmasligiga sabab — har qalay, tartib bor.

Shuncha o‘xshashliklar bir tomonu, o‘sha vaqt Katmanduda KFC ishlab turganini ko‘rganimdagi alam bir tomon. U vaqtlarda O‘zbekistonda bunaqangi xalqaro fast-fud tarmoqlarini tasavvur ham qilib bo‘lmasdi-da. Dunyoni bir lahza qovurilgan tovuq go‘shti bilan o‘lchab, “Nahot shu Nepalchalik emasmiz?”, degan xayol o‘tgan, birrov. KFC G‘arbning eng moslashuvchan kompaniyasi ekani, uning franshizalari diktaturalarda ham, kambag‘al mamlakatlarda ham ishlayverishini hali bilmasdim-da. Boz ustiga, turfa xil kommunistlar tomonidan tilka-pora qilinganiga qaramay, Nepal baribir G‘arb qadriyatlari ustuvor mamlakat edi, nazarimda: faqat biznes.

Hozir Nepalning ahvoli qandayligini bilmayman. Bularni yozganimning sababi — Kanadada o‘zbekistonlik va nepallik ota-onalar suhbatlashib qolgani haqidagi postni o‘qib, birinchi xorijiy safarimda ko‘rganim o‘xshashliklar esga tushib ketdi

Amerikaning shunisi zo‘r-da: https://t.me/iqtisodchi_kundaligi/3162

To‘g‘ri, 4 yildan keyin hozirgisidan ham battari kelishi mumkin. Lekin kelmasligi ham mumkin-da. Saylov mana shunaqa o‘zgarishlar bo’lishi uchun ham kerak. O‘zgarishlar — taraqqiyot garovi 🙂

Qahramon akadan: https://t.me/aslanov_futbol/1738