Iqtisod4i

Президент АҚШ билан виза масаласини енгиллаштириш бўйича топшириқ берган

Президент 15 майдаги фармони билан Ташқи ишлар вазирлигига 3 ой ичида АҚШ фуқаролари учун Ўзбекистонга 30 кунлик визасиз кириш режимини жорий этиш бўйича топшириқ берган.

Шавкат Мирзиёев, шунингдек, Ўзбекистон фуқаролари АҚШ ҳудудига кириши учун виза талабларини енгиллаштириш юзасидан музокаралар бошлашни буюрган.

https://www.gazeta.uz/uz/2025/05/21/aqsh-vizasiz/

Яна бир муҳим интервью: бу сафар иқтисодчи Стивен Дурлоф билан

Ўтган йили дунёнинг бир қатор етакчи университетлари профессорлари билан суҳбатлашиш имконияти бўлганди. Шулардан бири — Чикаго университети профессори Стивен Дурлоф.

Бу суҳбат эълон қилиниши анча кечикканига қарамай унда биз учун анчадан буён актуал бўлган ва ҳали бери актуал бўлиб қоладиган мавзуларда сўз борган. Мени Дурлофнинг айниқса қуйидаги фикрлари ўйлантирди:

Камбағалликка қарши курашда энг муҳим восита инсонларнинг ҳаётидаги танловларга чуқур таъсир қилувчи таълим сифатини яхшилаш ҳисобланади. Шунингдек, тенгсизликка қарши курашишнинг ҳам энг самарали усулларидан бири юқори сифатли таълимни ривожлантиришдир.

Таълимни ривожлантириш беш ёшдан кичик болалар масаласида, айниқса, муҳим. Илм-фанда бу бўйича жуда кучли далиллар мавжуд. Болаликнинг илк даврларидаги таълим жуда самарали ҳисобланади. Турли хил контекстларда, ривожланиш даражаси жуда хилма-хил бўлган мамлакатлар мисолида бу даврдаги инвестициялар индивидуал даражада келажакдаги даромадлар нуқтаи назаридан жуда юқори қайтимга эга экани ҳақида жуда кучли эмпирик далиллар мавжуд.

Лекин шунга қарамай, инсон капитали ривожланиш учун зарур, лекин етарли шарт эмас. Бунга энг ёрқин мисол жуда юқори инсон капитали ва жуда самарасиз иқтисодиётга эга бўлган Совет Иттифоқи ҳисобланади.

Таълимдаги тенгсизлик ҳаёт сифатида катта фарқларни келтириб чиқаради.

Мамлакатнинг ижтимоий ва сиёсий барқарорлиги ижтимоий шартноманинг қай даражада бажарилишига боғлиқ.

Даромадлар тенгсизлиги даражаси юқорироқ экани уни қайта тақсимлаш усули камбағалликни келтириб чиқараётганидан бўлиши мумкин.

Яхши жамиятда болалар келиб чиқишидан қатъи назар, турли хил ҳаёт йўлларидан кета олиши керак. Улар қайси йўлни танлаши ўзига боғлиқ, лекин асосий нуқта шуки, уларда танлаш имконияти бўлиши лозим.

Ҳар бир жамиятда ўзига хос бир тор йўлак мавжуд бўлиб, шу нуқтадан ўтиб олган инсоннинг ҳаётида кўп яхши нарсалар содир бўлади. Ва мана шу йўлакни кенгайтиришга уриниш тенгсизликни камайтиришнинг фундаменталь усули ҳисобланади.

Аҳолининг бир қисми бошқалардан узилиб қолса ва бир хил имкониятларга эга бўлмаса, бу жуда узоқ давом этувчи тенгсизликларни келтириб чиқаради.

Оналар таълимининг болага таъсири оталар таълимидан кўра кўпроқ.

ХХI асрда ғалаба қозонган давлатлар аҳолининг каттароқ қисми ўз салоҳиятини рўёбга чиқараётган давлатлар ҳисобланади. Аҳоли потенциалининг ярмидан воз кечган давлатлар, дейлик аёллар таълимда дискриминацияга учраётган мамлакатлар ютқазади. Ҳар бир инсоннинг потенциалини рўёбга чиқара олганларгина ғолиб бўлади.

Хитой камбағалликни камайтириш йўлида сиёсий эмас, иқтисодий ислоҳот қилди. Улар аста-секин бозорни юзага келтиришга рухсат беришди. Бу эса ҳукумат назоратидан ташқаридаги иқтисодий фаолият учун макон яратди. Лекин муҳим жиҳати шуки, ҳукумат бу имкониятни берди. Бу ҳолатда ҳукумат халқни «кишандан озод қилди», дейиш мумкин. Лекин буни тўғридан-тўғри ҳукуматнинг ўзи бошқаргани йўқ — гап шунда.

Ëш иқтисодчиларга маслаҳатлар

Яхши иқтисодчи кўникмаларини ривожлантириш учун иложи борича эртароқ иқтисодиётдан ташқари нарсаларга сармоя киритинг. Улардан бири — оддий математика, чунки иқтисодиётда тушунчалар одатда математика тили орқали формаллаштирилади. Шундай қилиб, одамнинг математик қобилиятлари қанчалик яхши бўлса, у шунчалик тезроқ муҳим илғор тадқиқотлар ўтказа олади.

Иккинчи нарса: иқтисодиётдан ташқари ижтимоий фанларни тушунишга сармоя киритишдир. Бошқача қилиб айтганда, яхши иқтисодчи бўлиш учун психология, социология, антропология ва сиёсатшуносликни чуқур ўқиш керак. Биз сўз юритаётган ҳодисалар: тенгсизлик, камбағаллик, барқарор ўсишнинг нафат иқтисодий, балки ҳокимият томони ҳам бор.

Суҳбатни тўлиқ мана бу ҳавола орқали ўқиш мумкин. Қуйидаги ҳавола орқали эса тинглаш ва томоша қилиш мумкин: https://youtu.be/21G6rxN5le0

АҚШга ноқонуний кетиш учун 30 минг доллар

АҚШга кетиш учун одамлар 30 минг тўлашга ва ноқонуний йўллардан фойдаланишга тайёр.

Одамлар нима деганига эмас, қаерга кетаётганига, қаерга пулини жўнатаётганига, қаердан уй олаётганига, боласини қаерга ўқишга жўнатаётганига эътибор бериш керак:

https://www.gazeta.uz/uz/2025/05/12/illegal-migration/

Хайрли тонг! Трамп АҚШга олиб келинаётган киноларга 100 фоизлик бож солмоқчи экан. Ўз мантиғини АҚШ миллий хавфсизлиги ва мамлакат киносини яна буюк қилиш билан тушунтирибди.

https://www.nytimes.com/2025/05/04/business/trump-tariffs-movies.html

Биз ҳам бир кун миллий авиакомпания ва мамлакат ўртасида танлов қилишимиз, мамлакатни танлашимиз керак. Бир қанча аввал Ли Куан Ю Сингапурда қилгани каби.

https://t.me/the_bakiroo/9919

Концентрация муаммоми?

Жан Тиролдан интервью олганимда ундан корхоналарни бозордаги улушига қараб монополия сифатида баҳолаш қанчалик тўғри эканини сўрагандим. Бугунги дискуссия фонида шу парчани эсладим:

— Сиз учун монополия нима?

— Монополия — бу бозордаги вазиятга жуда катта таъсир кўрсата оладиган корхона. Бу орқали у нархни оширса ҳам ёки паст сифатли маҳсулот ишлаб чиқарса ҳам истеъмолчиларини йўқотмайди, чунки бошқа муқобил йўқ. Мана шу — монополия ва бу жамият учун ёмон. Жамият учун ёмон эканига икки сабаб мавжуд.

Биринчиси, нархлар юқори ёки сифат паст экани. Иккинчи сабаб эса, монополиялар инновациялар билан кўп ҳам шуғулланавермайди. Чунки уларнинг ҳаёти осон. Шундан келиб чиқиб, улар инновация қилишлари шарт эмас, чунки барибир мижозларини йўқотмайди. Шунинг учун ҳам монополияларга қарши сиёсат бўлиши лозим.

— Турли мамлакатларнинг монополияга қарши органлари монополияларни турлича аниқлайди. Масалан, корхоналарни бозордаги улушига қараб монополия сифатида баҳолаш кўп кузатилади. Сизнингча, бу ўлчов тўғрими?

— Бу — биринчи ўлчов. Охир-оқибат, биз иқтисодчи сифатида биламизки, фақат бозордаги улушнинг ўзигина буни билиш учун етарли эмас, чунки бошқа корхоналардан яхшироқ маҳсулот ёки хизмат таклиф қилиб ҳам бозорда катта улушга эга бўлган фирмалар ҳам бўлиши мумкин. Уларга доимо босимда ушлаб турувчи рақобат муҳити таҳдид солиб туради.

Аксинча, биз бозор улуши паст, лекин жуда қудратли корхоналарни ҳам биламиз. Мен аввалроқ платформалар иқтисодиётини муҳокама қилгандим. Мисол учун, саёҳат бозорида Booking.com платформасининг улуши 20 фоизни ташкил этиши мумкин. Лекин, айни вақтда, у ўзининг мижозлари устидан монополияга эга бўлиши эҳтимоли мавжуд.

Чунки бизнес фойдаланувчилари, масалан, меҳмонхоналар Booking мижозларига фақат Booking орқали «етиб боришлари» мумкин. Шу боис, бу мураккаброқ масала. Бозордаги улуш бирламчи кўрсаткич сифатида фойдали бўлиши мумкин, лекин корхонанинг бозорга таъсир кучи ҳақиқатан ҳам катта ёки кичиклигини фақат яхши таҳлил орқалигина билиш мумкин.

— Карлос Слим ва Билл Гейтс ўртасида қандай фарқ бор?

— Билл Гейтс, албатта, барча технологик тадбиркорлар сингари, жуда кўп инновациялар қилган. Бошқа миллиардерлар ҳам борки, уларнинг бойлиги асосан ҳукумат билан дўстлик алоқалари ёки бошқа бирор имкониятдан ҳосил бўлади. Улар, масалан, баъзи хомашё материалларини ёки шунга ўхшаш нарсаларни хусусийлаштиришга муваффақ бўлган. Албатта, биринчи тоифадагилар ўз бойликларига кўпроқ лойиқ, чунки улар нафақат ўзлари учун қиймат олади, балки жамият учун ҳам қиймат яратади.

Лекин инсоният учун жуда кўп қиймат яратган Билл Гейтсдек одам ҳам, Google ҳам, Apple ва барча технология компаниялари ҳам монополист бўлиши мумкин, албатта. Улар ҳам иқтисодиётга зарар етказиши мумкин. Тўғри, улар ажойиб хизмат ишлаб чиқяпти, шунинг учун уларнинг мевасини олишга ҳам лойиқ. Шу билан бирга, улар қоидалар бўйича ҳаракат қилишлари ва монопол мавқеини суиистеъмол қилмасликлари керак.

— Сизнингча, жамиятда монополия қандай пайдо бўлади?

— Бу аввалги савол билан боғлиқ. Биласизми, баъзи монополиялар бундай мавқега муносиб бўлиши мумкин, чунки улар инновация қилади, улар бутунлай янги нарсалар яратади. Баъзилари эса номуносиб, чунки бундай монополиялар қандайдир имконият орқали пайдо бўлиб қолган ёки сиёсатчилар билан дўст бўлгани туфайли шундай мавқега эга бўлиши мумкин.

Шунинг учун биз монополияларни бир-биридан фарқлашимиз керак. Шунинг учун ҳам, масалан, АҚШда монополиялар ноқонуний эмас. Монополияларнинг мавжудлиги — қонуний. Бу ердаги ноқонуний нарса — ҳукмрон мавқени суиистеъмол қилиш. Бу тушунчалар бир-биридан бироз фарқ қилади.