Mirkonomika dan repost
Chat gptdan erkin tarjima (ba'zi kichik tahrirlashlar bilan):
(kamchiliklarini to’g’ri tushunasiz)
Narx – axborot va rag‘bat mujassam bo‘lgan signal. Narxlar shunchaki yaxshi yoki yomon raqamlar emas – ular bizga resurslar qanchalik taqchil yoki mo‘l ekanligi haqida signal beradi hamda shu bilan birga, ushbu muammoni hal qilishga rag‘bat yaratadi.
Ko‘pchilik yuqori narxni muammo sifatida ko‘radi. Siyosatchilar esa yuqori narxlar bo‘yicha chora ko‘rishni va’da qilib saylovchilarning e’tiborini qozonishga harakat qiladi. Biroq iqtisodchilar narxlarni muammo emas, balki muhim iqtisodiy signal sifatida ko‘radilar. Narxlar bozor sharoitlari haqida axborot berish bilan birga, iqtisodiy subyektlarga ushbu sharoitga moslashish uchun rag‘bat ham yaratadi.
Narxlar iqtisodiyotning asab tizimiga o‘xshaydi – ular hech qanday markaziy boshqaruvsiz butun iqtisodiy tizim bo‘ylab muhim axborotni uzatadi. Har kuni millionlab iqtisodiy agentlar narxlarga asoslanib qaror qabul qiladi. “Mazkur uy-joyni sotib olish kerakmi?” “Ko‘proq muzlatkich ishlab chiqarish maqsadga muvofiqmi?” “Dasturchi kasbi istiqbollimi?” Narxlar ushbu son-sanoqsiz tanlovlarni boshqarish bilan birga, murakkab zamonaviy iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishini ta’minlaydi.
Bu tizimning eng hayratlanarli jihati shundaki, u hech qanday markaziy rejalashtirishga muhtoj emas. Hech kim global miqyosda tish cho‘tkalari qancha ishlab chiqarilishi yoki avokadolar qayerga yetkazib berilishi kerakligini oldindan hisoblamaydi. Buning o‘rniga, narxlar xaridorlar va sotuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar natijasida tabiiy ravishda shakllanadi. Har bir tomon o‘z manfaatini ko‘zlagan holda harakat qiladi, biroq natijada murakkab iqtisodiy jarayonlar hech kim oldindan rejalashtirmagan holda o‘z-o‘zidan muvofiqlashadi.
Oddiy supermarket javonlarida turli xil mahsulotlarning mavjudligi – Ekvadordan keltirilgan bananlar, Fransiya vinosi yoki AQShning Viskonsin shtatida ishlab chiqarilgan pishloq – yagona markaziy boshqaruv organisiz, narx signallari orqali samarali muvofiqlashtiriladi. Iqtisodiyotning asosiy qonuniyatlaridan biri shundaki, markazlashmagan qaror qabul qilish samarali va murakkab iqtisodiy jarayonlar markaziy boshqaruvga ehtiyoj sezmasdan amalga oshiriladi.
Bu hodisa 1989-yilda Boris Yelsinni hayratga solgan edi. Kelajakdagi Rossiya prezidenti NASAga tashrifi chog‘ida, kutilmaganda, Xyuston yaqinidagi “Randall’s” supermarketiga kirishni istaydi. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, Yelsin oddiy amerikaliklar uchun mavjud bo‘lgan mahsulotlarning mo‘l-ko‘lligi va xilma-xilligini ko‘rib, hayratda qolgan. U do‘kon bo‘ylab kezarkan, bu maxsus mehmonlar uchun tashkil etilgan do‘kon emasligini, balki barchaga ochiq ekanligini qayta-qayta so‘ragan.
“Hatto Politbyuro ham bunday tanlovga ega emas. Hatto janob Gorbachyov ham,” degan edi u.
Keyinchalik, Yelsin ushbu tajribani eslab, bu hodisa kommunistik tizimga bo‘lgan ishonchini izdan chiqqarganligini ta’kidlagan: “Men turli xil mahsulotlar bilan to‘lib-toshgan javonlarni ko‘rib, butun Sovet xalqining nomidan umidsizlik his qildim. Shunday ulkan tabiiy resurslarga ega mamlakatning shunday qashshoqlikka tushib qolgani – dahshatli holat,” deb yozgan edi u.
Narxlar talab va taklifdagi real vaqtdagi o‘zgarishlarni aks ettirib, resurslarning mavjudligi va taqchilligi haqida signal beradi hamda innovatsiyalarni rag‘batlantiradi. Odamlar nega banan mo‘l yoki vino narxlari oshayotganini batafsil tushunishga majbur emaslar; narxlarning o‘zi ushbu murakkab ma’lumotlarni qisqa va samarali shaklda yetkazib beradi.
Masalan, yog‘och taqchilligi yuzaga kelganini e’lon qilish uchun hech qanday markaziy rejalashtiruvchi organ talab qilinmaydi—narxning o‘zgarishi bu axborotni avtomatik ravishda yetkazib beradi. Bu jarayonni iqtisodchi Fridrix Hayek “narx tizimining mo‘’jizasi” deb atagan edi. Narxlar butun iqtisodiyot bo‘ylab tarqalgan ulkan miqdordagi ma’lumotlarni jamlab, qayta ishlaydi va hech bir shaxs yoki idora qilolishi mumkin bo‘lmagan darajada samarali tarzda uzatadi.
1/
(kamchiliklarini to’g’ri tushunasiz)
Narx – axborot va rag‘bat mujassam bo‘lgan signal. Narxlar shunchaki yaxshi yoki yomon raqamlar emas – ular bizga resurslar qanchalik taqchil yoki mo‘l ekanligi haqida signal beradi hamda shu bilan birga, ushbu muammoni hal qilishga rag‘bat yaratadi.
Ko‘pchilik yuqori narxni muammo sifatida ko‘radi. Siyosatchilar esa yuqori narxlar bo‘yicha chora ko‘rishni va’da qilib saylovchilarning e’tiborini qozonishga harakat qiladi. Biroq iqtisodchilar narxlarni muammo emas, balki muhim iqtisodiy signal sifatida ko‘radilar. Narxlar bozor sharoitlari haqida axborot berish bilan birga, iqtisodiy subyektlarga ushbu sharoitga moslashish uchun rag‘bat ham yaratadi.
Narxlar iqtisodiyotning asab tizimiga o‘xshaydi – ular hech qanday markaziy boshqaruvsiz butun iqtisodiy tizim bo‘ylab muhim axborotni uzatadi. Har kuni millionlab iqtisodiy agentlar narxlarga asoslanib qaror qabul qiladi. “Mazkur uy-joyni sotib olish kerakmi?” “Ko‘proq muzlatkich ishlab chiqarish maqsadga muvofiqmi?” “Dasturchi kasbi istiqbollimi?” Narxlar ushbu son-sanoqsiz tanlovlarni boshqarish bilan birga, murakkab zamonaviy iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishini ta’minlaydi.
Bu tizimning eng hayratlanarli jihati shundaki, u hech qanday markaziy rejalashtirishga muhtoj emas. Hech kim global miqyosda tish cho‘tkalari qancha ishlab chiqarilishi yoki avokadolar qayerga yetkazib berilishi kerakligini oldindan hisoblamaydi. Buning o‘rniga, narxlar xaridorlar va sotuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar natijasida tabiiy ravishda shakllanadi. Har bir tomon o‘z manfaatini ko‘zlagan holda harakat qiladi, biroq natijada murakkab iqtisodiy jarayonlar hech kim oldindan rejalashtirmagan holda o‘z-o‘zidan muvofiqlashadi.
Oddiy supermarket javonlarida turli xil mahsulotlarning mavjudligi – Ekvadordan keltirilgan bananlar, Fransiya vinosi yoki AQShning Viskonsin shtatida ishlab chiqarilgan pishloq – yagona markaziy boshqaruv organisiz, narx signallari orqali samarali muvofiqlashtiriladi. Iqtisodiyotning asosiy qonuniyatlaridan biri shundaki, markazlashmagan qaror qabul qilish samarali va murakkab iqtisodiy jarayonlar markaziy boshqaruvga ehtiyoj sezmasdan amalga oshiriladi.
Bu hodisa 1989-yilda Boris Yelsinni hayratga solgan edi. Kelajakdagi Rossiya prezidenti NASAga tashrifi chog‘ida, kutilmaganda, Xyuston yaqinidagi “Randall’s” supermarketiga kirishni istaydi. Guvohlarning so‘zlariga ko‘ra, Yelsin oddiy amerikaliklar uchun mavjud bo‘lgan mahsulotlarning mo‘l-ko‘lligi va xilma-xilligini ko‘rib, hayratda qolgan. U do‘kon bo‘ylab kezarkan, bu maxsus mehmonlar uchun tashkil etilgan do‘kon emasligini, balki barchaga ochiq ekanligini qayta-qayta so‘ragan.
“Hatto Politbyuro ham bunday tanlovga ega emas. Hatto janob Gorbachyov ham,” degan edi u.
Keyinchalik, Yelsin ushbu tajribani eslab, bu hodisa kommunistik tizimga bo‘lgan ishonchini izdan chiqqarganligini ta’kidlagan: “Men turli xil mahsulotlar bilan to‘lib-toshgan javonlarni ko‘rib, butun Sovet xalqining nomidan umidsizlik his qildim. Shunday ulkan tabiiy resurslarga ega mamlakatning shunday qashshoqlikka tushib qolgani – dahshatli holat,” deb yozgan edi u.
Narxlar talab va taklifdagi real vaqtdagi o‘zgarishlarni aks ettirib, resurslarning mavjudligi va taqchilligi haqida signal beradi hamda innovatsiyalarni rag‘batlantiradi. Odamlar nega banan mo‘l yoki vino narxlari oshayotganini batafsil tushunishga majbur emaslar; narxlarning o‘zi ushbu murakkab ma’lumotlarni qisqa va samarali shaklda yetkazib beradi.
Masalan, yog‘och taqchilligi yuzaga kelganini e’lon qilish uchun hech qanday markaziy rejalashtiruvchi organ talab qilinmaydi—narxning o‘zgarishi bu axborotni avtomatik ravishda yetkazib beradi. Bu jarayonni iqtisodchi Fridrix Hayek “narx tizimining mo‘’jizasi” deb atagan edi. Narxlar butun iqtisodiyot bo‘ylab tarqalgan ulkan miqdordagi ma’lumotlarni jamlab, qayta ishlaydi va hech bir shaxs yoki idora qilolishi mumkin bo‘lmagan darajada samarali tarzda uzatadi.
1/