City planner

Ноябрь ойининг бошида Никита Макаренконинг телеграм каналида “Чорсу” меҳмонхонаси бўзилишини ва қурилиши билан эса немис компанияси шуғулланиши ҳақида ўқиб қолдим.

Никитани ёзишича, бинони эндиликда қутқариб бўлмас экан ва буни аниқлаш учун алоҳида экспертиза ўтказилган экан. Афсусики, экспертиза хулосасини кўришни имкони йўқ албатта.

Бу потсда ман ўзим учун тўртта пункт бўйича мулохаза қилишга харакат қилиб кўрдим.

Биринчиси. Бинонни албатта бузиш шартмикан, деган савол мани қийнади. Бинони бузмасдан сақлаб қолишни иложиси юқмикан умуман?! Масалан, юқори қаватдан бир неча қаватини демонтаж қилиб, қолган қисмини мустаҳкамласа ва эксплуатацияга топширса.

Иккинчиси. Агар шунчалик бино нураб, тўкилиб тушаётган экан, унда ҳудудни текис қилиб, янги жамоат жойи ёки кичик бир истроҳат боғи ташкил қилса бўладику. Google maps´дан қарасаям кўринади атрофида тайинли бирор бир яшил ҳудуд йўқ. Аламлиси, янги таклиф қилинган лойиҳа бўйича битта бино ўрнига 9 та бино тушаркан. Кейинчалик орқадаги “ЖАР” стадионидан келаётган шовқин ўша домларда яшовчиларга халақит қилгани учун стадионам бузилса керак.

Учунчиси. Қурилиш билан шуғулланадиган немис Tchoban Voss Architekten бюросини интернет саҳифвасини қарадим. Ташкилот кўплаб ишлар қилган ҳақиқий ташкилот экан. Туркияда кўпгина лойиҳалар қилишган экан. Саҳифада ёзлишича, қурилиш билан ҳам шуғулланишаркан. Лекин, тўғриси ишонмийман шу компания бориб/келиб, Тошкентда қурилиш қилишига.

Тўртинчиси ва охиргиси. Хўп шу бино бузилиш керак экан ва ўрнига бошқа бино қурилиши зурур экан, майли, лекин лойиҳада 9 таям бино қўядими. Немис компанияси шуғулланаркан немисача шаҳарларни режалаштириш принциплари асосида лойиҳа таклиф қилмайдими?! Транспорт боғламалари, одам оқими, бозорни ҳисобга олинмаганлигининг ўзи алоҳида катта мавзу.

Ишқилиб умид шуки, бу лойиҳа ҳали қайта ишлаб чиқилади ва бу кўринишда Тошкент шаҳар қурилиш/архитектура бошқармаси кенгашидан ўтмайди.

Эсимда, ёшлигимда кимни уйида қурилиш ишлари олиб борилса, эски бўзилган бинодан чиққан барча қурилиш материалларини алоҳида, тартибга солиб, ёғочини ёғочга, металлини металлга ва керак бўлса ёғочдан михларни суғуриб олиб, тўғирлаб, саришта қилиб қўйиларди. Чунки буларни барчаси кейинчалик қурилишда ишлатирларди.

Бу постдан мақсад ёшликни эслаш эмас, балки замонавий шаҳарсозликда “қайта қуриш (реконструкция) маданияти” ҳақида қисқача тухталиб ўтиш.

Қурилишдаги “кулранг энергия” ёки мужассамланган энергия (серая энергия, воплещенная энергия, embodied energy)нинг атроф-муҳитга СО2 чиқариш бўйича илғор позицияда туради. Қурилиш материалларидан энга катта қисмини цемент ва металл ишлаб чиқаришни ўз ичига олади.

Қурилишда “кулранг энергия” ёки “мужассамланган энергия”- бу қурилиш материалини ишлаб чиқишда ёки бинонинг хаётий циклида сарфлаган энергия. Бу энергия хом-ашё қазиб олиш, қайта ишлаш, ишлаб чиқариш, транспортировка, қурилиш ва утилизацияни ўз ичига олади. Эксплуатация жараёнидаги энергия бундан мустасно.

Бузиб ташланган биноларнинг чиқинидисини утилизация қилиш ҳам энг оғир экологик муаммолардан бири. Тасаввур қилинг бир неча минг тонналаб қурилиш чиқиндисини утилизация қилиш орқали минглаб квадрат ерларни яроқсиз ёки ахлатхона бўлиб ётишини. Қурувчи чиқиндига пул тўлайди бўлди, қолгани унга қизи эмас.

Яқинда бир мақола ўқидим. Германия бўйича 21.7 млн. бино бор экан. Шундан 19 млн. турар-жой бинолари. Қолгани бошқа бинолар. Хар бир киши бошига 490 тонна қурилиш материали тўғри келаркан. Ўртача Европа бўйича 340 тонна. Агар фақат сарф қилинган “кулранг энергия”ни ўзини ҳисобга олганда ҳам, жуда катта сон чиқади.

Бу сон жойида турмайди, албатта. Чунки уй-жой ва бошқа турадги биноларга талаб ошиб бораверади. Шунинг учун, европалик соҳа мутахассислари “Urban Mining” (шаҳар конлари) тушунчасини ишга солишаяпти. Яъни, қимматбаҳо бўлган материалларни қайта ишлаш ва ишлатиш. Бизнинг мавзумиз доирасида бу қурилиш материаллари. Булар ёғоч, ғишт, металл ва шунга ўхшаган материалларни бўзилаётган ёки реконструкция қилинаётган бинолардан олиб, қайта ишлатиш.

Энг қизиғи Базел шаҳрида 70% “Urban Mining” махсулотларини қўллаган ҳолда бино қуришган. Аслида, лойиҳа архитекторлари 100% шу каби материалларни ишлатишни мақсад қилишган. Аммо 70% ни ҳам катта ютуқлигин алоҳида таъкидлашаяпти.

Биз биламиз, хозирда эски саноат ва нотурар жойларини қайта лойиҳалаб, функционал вазифасини ўзгартирган ҳолда жамоат жойларига айлантириш, Ўзбекистонда ҳам яхши йўлга қўйилган. Лекин, конструктив жихатдан ҳолати қониқарли бўлган, нурамаган, сифати яхши биноларни ҳам бузиб ташалб, ўрнига янги турар-жой комплекси ёки бошқа бир бино қуриш, одатий хол бўлиб қолган.

Масалан, "свежий" хабарлардан, Чорсу меҳмонхонаси биноси тақдири. Ўзи аслида ушбу мавзуни чуқур ўрганишимга шу бино ҳақидаги янгилик туртки бўлди. Кейинги пост ушбу бино ҳақида бўлади.

Хўш, айтмоқчиман-ки, ҳамма вақт ҳам бино бўзиб янгисини қуриш шарт эмас. Албатта, деволеперлар учун осони ва арзони - бу бузиб, янги қуриш. Лекин биз атроф-муҳитни, озгина бўлса ҳам тарихий аҳамиятга эга бўлган биноларимизни асрамоқчи бўлсак, энергия самарадорлик ҳақида ўйласак ва замонавий шаҳарсозликдан ортда қолмасликни истасак, шаҳарларимиздаги лойиҳалаш ва қурулиш жараёнларини қайта кўриб чиқишимиз ва ташкил қилишимиз керак, деб ўйлайман.

P.S. Ҳа, айтганча, ота-боболаримиз кўп нарсани билишган барибир.

Кеча архитектруа ҳақида китоб ўқиётиб, муаллиф томонидан келтириб ўтилган бир қоида эътиборимни тортди ва у менга жуда ёқди.

Яъни, “Beauty is due more to harmonious relationships among the elements of a composition than to the elements themselves.” (“Гўзаллик элементларнинг ўзидан эмас, балки композициянинг элементлари ўртасида уйғун, ҳамоҳанг муносабатлардан келиб чиқади”. эркин таржима).

“Ҳозиргача ишлаб чиқарилган энг яхши автомобилларнинг энг чиройли элементларини олиб, автомобил ясанг. Кейин қарангчи, ўша автомобилда ўртоқлариз сиз биланми”, деб изоҳ беради муаллиф.

Бу фикр нафақат архитекторлар, балки урбанист ва шаҳарларни режалаштириш мутахассисларига ҳам тегишли, деб ўйлайман.

Масалан, агар биз бир кўчани гастрономик кўча қиламиз деб, дунёда кўзимиз кўрган нарсани у кўчага олиб келиб қўйсак, у кўча Сеулдаги Итевон (Itaewon) кўчасидек бўлиб қолмайди.

P.S. китоб номи. Frederick, Matthew: 101 Things I Learned in Architecture School.

Урбанистика, шаҳараларни режалаштири ва архитектура ҳақида энди инстаграммда ҳам рилслар қилаяпмиз. Ушбу телеграм каналимда энди асосан текст форматдаги соҳага оид анализ ва фикрлар ёзиб борилади.

Юрий Дудни YouTube каналида «Техас» номли фильмини кўриб, Техаснинг Остин шаҳрига қизиқишим ортди. Ва Остин шаҳрини инвесторларга ва ёш санъат ихлосмандларига қандай қилиб жозибадор қилишгани ҳақида қизиқиб қолдим ва бир неча мақолалар ўқидим. Шуларни қисқача мазмуни билан бўлишмоқиман.

Остин (Austin) шаҳри аҳолиси 1990 йили 569,000 дан 2021 йил 2,117,000 гача ошган. Бунга сабалардан бири бу технологик компанияларнинг шаҳарга ёғилиб келиши бўлган.

Лекин Остин ҳамма вақт ҳам инвесторлар ва технологик компаниялар учун жозибадор бўлмаган. Бунинг учун шаҳар администрацияси кўп ишларни амалга оширган. 1997 йил шаҳар мэри (ҳоким) бўлиб Кирк Уотсон (Kirk Watson) сайланади ва анчадан бери бўлган қурувчи-деволоперлар, шаҳар администрацияси ва атроф-муҳит химоячиларнинг келишмовчилигини ечимини топади. Ва шаҳар “Аққли Ўсиш” (Smart Growth) ташаббусини ишга тушуради.

Бу ташаббус шаҳарни ўсишини бошқариш, жозибадорлигини сақлаб қолиш ва экологик барқарорлигини илгари суриш бўлган.

Ташаббуснинг асосий мақсадлари:
- Атроф-муҳитни сақлаб қолиш: Алоҳида ривожланиш зоналарини белгилаш ва экологик сезгир ҳудудларда қурилишларни тухтатиш ва умуман қурмаслик.
- Шаҳар зичлигини ошириш: Шаҳар энига ўсмаслиги учун, шаҳар марказларида қурилишни қўллаб-қувватлаш.
- Иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлаш: Технологик компанияларни жалб қилиш ва ишчи ўринларни яаратиш, қайсилар шаҳар иқтисодиётини ўсишини таъминлаш керак.

Аммо иқтисодий ўсиш ва атроф-муҳит жазибодорлигин сақлаб қолишган бўлишсада, уй-жойларнинг нархи кескин кўтарилиш натижасида оддий аҳоли учун амалга ошириб бўлмайдиган орзуга айланиб қолди.

Эски шаҳарларни ривожлантириш, эски саноат зоналарини ревитализация (жонлаштириш) натижасида ҳудудларда жентрификация (gentrfication-ободонлаштириш, қўлай муҳит яратиш ва кейинчалик бадавлат аҳолини жалб қилиш натижасида вақт ўтиши билан ёки сунъий равишда ёмон аҳволга келиб қолган шаҳар квартлларини йўналишини ўзгартириш ва улардаги хаёт тарзини ўзгартириш жараёни) жараёни хосил бўлди. Яъни оддий аҳоли ўзи яшаб турган ҳудудни молиявий кўтара олмагани учун ташлаб кетишига тўғри келди.

Янги қурилган ҳудудларда оқ танли бойлар яшай бошлайди ва ўзига хос сегрегация бошланади.

Албатта аҳоли ошган сари инфраструктурага хам катта юклама тушади. Шу жумладан, йўл инфраструктурасига. Аҳоли ишга, супермаркетларга ва дам олишга чиқиши керак.

Шу муаммоларни инобатга олган ҳолда, шаҳарларни режалаштириш мутахассислари янги кварталларни лойиҳалашади. Масалан, The Domain квартали аралаш фойдланиш (mixed-use devolepment) принциплари асосида лойиҳаланди. У ерда яшаш, ишлаш, савдо сотиқ билан шуғулланиш мумкин. Аҳоли учун хар хил нарх категоряда хонадонлар инобатга олинган. Алоҳида яшил ва жамоат жойлари ташкил қилишган. Ва албатта болажонлар учун ўйин майдонлари. Бу аҳолини хар хил қатламлари бир жойнинг ўзида яшаш ва қушничилик қилиш имконини беради. Ёки шаҳарнинг бошқа бўрчагидан, ўзининг катта амерканча автомобилида, бошқ бир бўрчагига ишлашга ва яна савдо учун бошқа бир қисмига бормасликни олдини олади.

Албатта, шаҳарга кўплаб технологик компаниялар келишининг сабабларидан бири бу солиқ имтиёзлари. Лекин, шаҳар ушбу компаниялар ишчиларига яхши ва хавфсиз шаҳар муҳитини, жамоат жойларини, паркларни ва ривожланган инфраструктураларни таклиф қила олиш керак. Остин шуларни таклиф қила олди ва муаммолар ўстида бош қотираяпти.

Аслида, Остинда жуда кўп яхши ишлар ёки яхши ният билан бошлангану бошқача натижа бўлган лойиҳлар кўп экан. Ўрганишга ва хулоса қилишга арзийди, албатта.

Аммо шаҳарни ривожланишини кўриб, Остин шаҳри амалга ошираётган исоҳотлар тўғри эканлигни кўрсатади.

P.S. ман олдин АҚШнинг фақат Чикаго шаҳрига бориш ниятим бор эди. Энди эса Остин ҳам қўшилди.

Эртага соат 11:30 да, Тошкент Архитектура-Қурилиш университети, Шаҳар инфратузилмаси кафедрасида урбанистика ҳақида гаплашамиз. Хоҳловичлар бўлса кевурасила.

Британиялик қўшиқчи Адел (Adele) ўзининг Европадаги концерт дастурини фақат Мюнхен шаҳрида ўтказишга қарор қилган. Концерт август ойида, умумий ҳисобда 10 кун бўлиб ўтади. Иқтисодий кутилмалар бўйича шаҳар ушбу концертлардан 563 млн. Евро фойда қилишни кўзда тутган.

Айтганча, ушбу концерт учун алоҳида 80 минг ўринли вақтинчалик павилион қуришди.

Бундан ташқари, августнинг 15-18 кунлари Мюнхен Олимпия стадионида (69.000-томошабин сиғими) Coldplay ўз концертини беради. Умуман олганда, шу кунгача Мюнхенда Metallica, AC/DC, Taylor Swift ларнинг концертларидан ташқари, ёз ойларининг ўзида 21 та хар-хил фестиваллар бўлиб ўтди/ўтади. Бу хали Евро 2024 нинг 6 та ўйинини ҳамда кичик концерт залларида бўлиб ўтадиган тадбирларни ҳисобга олмаган ҳолда.

Бу каби концерт, фестиваллар ва спорт тадбирлари шаҳар иқтисодини ўсишга олиб келишидан ташқари, шаҳар ҳудудларини ижобий ўзгаришига таъсири катта. Ва шу билан бирга, янги ишчи ўринларни ҳам яратади.

Концерт ва фестиваллар шаҳарларни регенерациясига хизмат қилади. Яъни, ташландиқ ва кам фойдаланиладиган ҳудудларни қайта ривожлантириш (redevelopment) га катализатор бўлиб хизмат қилади. Шу билан бирга, янги ҳудудлар ва жамоат майдоларни яратишга ёки сифатини оширишга олиб келади.

Бу каби тадбирлар одам оқими кўпайишига олиб келгани учун, шаҳар инфраструкатарисига ўзгартириш ва яхшилашни, жамоат транспортидан торитб, кенг пиёдалар йўлакларигача ва хавфсиз ҳудудларни ташкли қилишни, талаб қилади.

Шу билан бирга, шаҳарнинг санъат ва маданият билан машғул қатламига катта майдон яратилиши ва музей, кўргазмалар, театрларни ҳам жонлатиради. Буларнинг барчаси ўз навбатида шаҳарнинг ўзига хослиги (Urban Identity) ни яратади.

businessinsider.de ёзишича – концерт ёки фестивалга келган турист, шаҳар кўргани келган тўристга нисбатан икки баробар кўп пул ишлатаркан.

Ўзбекистонда тарихий шаҳарларимиз кўп, бу эса яхши фактор бўлиб ишлаши мумкин. Тошкент эса Марказий Осиёдаги энг катта шаҳар. Йил давомида асосан бўш ётадиган стадионларимиз ва мажмуаларимиз ҳам етарлича. Балки биз ҳам шу каби тажрибаларни инобатга олиб, иқтисодий жиҳатдан фойдаси бўлган хар-хил концерт, фестиваллар ташкил қилармиз. Балки шу бахона шаҳарларимизни иқтисодини ўсишига ва шаҳар инфратузулмалсини яхшиланишига олиб келар.