BUYUK TURKIYLAR TARIXI

ATTILA SHAXSIYATI. AFSONALAR VA HAQIQATLAR
Abu Muslim

3-qism
XUNNLAR KIM EDI?

Miloddan bir necha asrlar muqaddam Xitoy shimolidagi va shimoli-sharqidagi dashtlarda ko‘plab ko‘chmanchi qabilalar istiqomat qilar, ular tinimsiz ravishda yaylovlar, yangi yerlar va turfa boyliklar uchun o‘zaro kurash olib borardi.
Qabilalarning kelib chiqishi, tili turlicha edi: g‘arbda yerlarini yo‘qotib, ko‘chib kelgan qabilalar bilan bir qatorda mahalliy xalqlar orasida ham faol tarixiy jarayonlar ro‘y berayotgan edi.
Taassufki, o‘sha davr ko‘chmanchi qabilalarining tiliga doir biror bir yozma yodgorlik bizgacha yetib kelmagan, keyinchalik O‘rta Osiyoga siljigan yuechji (uyshun, uychi qabilasi, Kushonlar imperiyasini barpo etgan turkiy elat)larga tegishli deb hisoblanadigan kamsonli yozuvlar esa hali-hanuz o‘qib chiqilgani yo‘q.
Taxmin qilinadiki, dasht zonasini to‘ldirib yuborgan xilma-xil qabilalar ichida til jihatdan bugungi turk, mo‘g‘ul, tungus-manchjur, yapon, yenisey va boshqa ko‘plab xalqlarning ajdodlari bilan birgalikda, boshqa, bizga noma’lum tillarda so‘zlashuvchi qabilalar ham bo‘lgan: ular kuchli raqobatga dosh berolmay qirilib ketgan, assimilyatsiyaga uchragan bo‘lishi mumkin, harqalay bugungi kunda ularning lingvistik avlodlari yo‘q.
Boya aytganimizdek, dasht qabilalari ichidagi jarayonlar shu paytgacha nisbatan kichik hududda bo‘linmay yashab kelgan qadimiy turklarni ham chetlab o‘tmaydi. M.av. III-II (S.A.Starostinning fikricha m.av. II-I) asrlarda ular orasida bo‘linish yuz beradi.
Umumturkiy asosdan Xunnlar deb atalgan katta bir bo‘lak ajralib chiqib, sekin-asta g‘arbga siljiydi. Yana bir necha asrlardan keyin bu tarmoq ancha kuchayib, o‘z navbatida qabilalarga bo‘linadi.
Bu qabilalar ichidan eng kuchlilari – bulg‘orlar, xazarlar, avarlar – o‘z davlatlariga asos soladilar. Keyinchalik, VI-VII asrlarda turkiy xalqlarning boshqa, yoshroq tarmog‘i kuchayadi, Turk xoqonligiga asos soladi, qadimiyroq turkiy tillar yangi siyosiy kuchlar ta’sirida tushkunlikka uchrab, o‘z o‘rnini yo‘qotadi.
Turkiy xalqlarda bunaqa bo‘linish sodir bo‘lganini bilishimizga sabab – hozirga qadar boshqa biror turkiy tilga o‘xshamaydigan, arxaik unsurlarni saqlab qolgan chuvash tilining borligi.
Agar chuvash tili yo‘q bo‘lib ketganida, turkiy tillarning bo‘linishi m.av. III-II asrdamas, nari borsa mil. VIII asrda sodir bo‘lgan, degan fikrdan nariga o‘ta olmas edik.
Bulg‘or, xazar, avarlarning, ayrim taxminlarga ko‘ra (S.P.Tolstov kitoblarini qarang) eftallarning ham aynan chuvash tiliga yaqin bo‘lgan turkiy tillarning eng qadimiy tarmog‘ida so‘zlashganini bilishimizga sabab – bu tillardan bizga qadar yetib kelgan glossalarning fonetik xususiyatlari chuvash tiliga aynan mos kelishi (rotatsizm – umumturkiy z tovushining chuvash tilida r ga mos kelishi (toquz=taxar), lambdaizm – umumturkiy ş ning chuvash tilida l ga mos kelishi (kumuş=kumul) kabilar).
Demak, turkiy bobo tilning qachon bo‘lingani to‘g‘ri aniqlangan, deyishga asosimiz bor. Tadqiqotchilar oldida turgan galdagi vazifa umumturkiy arealdan ajralib chiqib, mustaqil siyosiy o‘yinchi sifatida faoliyat yuritgan, keyinroq g‘arbga siljib, ilk o‘rta asrlarda ma’lum bo‘lgan bulg‘or, xazar va avarlarga boshlanma bergan qabilani aniqlashdan iborat.
Bu barcha talablarga qadimgi xunnu qabilasi javob beradi.
Avvalambor, ko‘rsatilgan davrda ushbu qabila kuchga to‘lib, boshqa raqobatchilari ustidan hukmronligini o‘rnata boshlaydi, keyingi bir asr mobaynida Xitoy bilan urushlar olib boradi.
Ikkinchidan, xunnu (yoki syunnu) nomli qabila ilk bor m.av. III asr Xitoy manbalarida tilga olinadi. Bu – yuqorida tahlil qilganimiz turkiy bobo tilning bo‘linishiga aynan mos keluvchi sana.
Shunday ekan, xunnularni turkiylar hamda bulg‘orlarni bog‘lab turuvchi xalqa deyishga asoslar bor.
Olimlarga Xunnu tilidan saqlanib qolgan so‘zlarning turkiy etimologiyaga egaligi muhim edi. Bular: täŋri – osmon; ordo – o‘rda, qarorgoh; tägin – tegin, shahzoda; χaγan – xoqon va χiəp-γəu – yabg‘u so‘zlarining sof turkiy ekanligi ma’lum.