Ilm-fan, borliq va din
Aristotel insoniyat tarixida aql va fikr yuritishning rivojiga mislsiz hissa qoʻshgan buyuk dargʻa hisoblanadi. Uning taʼlimoti bugungi kungacha koʻplab jabhalarda hukm surmoqda. U dunyoni ham moddiy, ham maʼnaviy koʻrinishda tasavvur etgan. U xudoga ishongan. Va oʻzi tasavvur etgan Xudoni tabiiy, koʻzga koʻrinib turgan borliq bilan kelishtirishga harakat qilgan. Ya'ni u atrof-tevarakni oʻrganar ekan, barcha kelib chiqishlarning sababchisi Xudo ekanini inkor etmagan. Unga koʻra oʻrganish, ilm-fan bu oʻzgarish, muvaqqatlikni oʻrganish demakdir.
Misol uchun, agar siz urugʻni oʻrgansangiz, uning vaqt oʻtib daraxtga aylanishiga guvoh boʻlasiz. Bu — oʻzgarish. Xoʻsh, nima sababdan narsalar oʻzgarishga uchraydi? U buni tushunish uchun asosiy Sababchi kerakligini anglab yetdi. U buni Birinchi Sabab deb atadi. Aristotelga koʻra Xudo boshlanish nuqtasiga ega bo'lmagan, immaterial (material boʻlmagan) mavjudlikdir. Va siz Usiz oʻzgarishni taʼriflay olmaysiz. Shu maʼnoda Xudo insonning ilmiy tafakkurni tushunishi uchun ajralmas ahamiyatga egadir.
Xoʻsh, nima uchun bugungi kunda ilm-fan jabhalarida Xudo unuttirildi, uning oʻrni Sayntizm bilan almashtirildi? Bu jarayon ming yillar davom etgan ilmiy rivojlanish sikli asnosida kelib chiqqan boʻlib, uning kashfiyotchisi ilm-fanning soʻnggi merosxoʻri boʻlgan Gʻarb ilmiy falsafasi hisoblanadi. Gʻarb falsafasi haqida gap ketar ekan, birinchi boʻlib Tomas Akvinas haqida gapirish kerak. U xristian faylasufi, ruhoniysi edi. U falsafaga Aristotelni oʻrganish asnosida kirib keldi va buni musulmonlarning ijodi orqali tadqiq etdi. Unga koʻra Aristotelning “Xudo ibtidosiz" degan taʼlimoti xristianlikning haqligiga dalil edi.
Shu asosda Xristianlik ratsional tamalga ega boʻldi. Shu ondan falsafa va ratsional fanlar xristianlik taʼlimotlariga singgib bordi. Ratsionallik — ezgulikka teng koʻrildi. Muammo shundaki, deyarli hamma dinkar toʻliq ratsional asoslarda qurilmagan. Ularning bosh tamoyillari ba'zida ratsionallikka zid kelishi, uni inkor etishi mumkin. Akvinasdan soʻng Aristotelianizm va Xristianlik oʻzaro uygʻunlashgach, Aristotel falsafasiga ham xuddi xristianlik dini kabi muqaddas tus berildi. U din qatori koʻrila boshlandi. Demak, Aristotel tafakkuri dinga tenglashtirildiki, alaloqibat uning taʼlimotlarini inkor etish goʻyoki murtadlik bilan teng edi.
Ilm-fan bilan shugʻullanish uchun esa kishi ratsional, mantiqiy fikr yuritishi kerak. Bunday fikr yuritish natijasida ega boʻlinadigan xulosalar ba'zida diniy tafakkurga zid kelishi mumkin. Savol shuki, agar shunday boʻlsa, diniy rahnamo va vakillar nima qilishi kerak? Xristianlik tarixi misolida koʻpincha diniy rahnamolar din himoyasida bunday fikrlashni taqiqlab qoʻyganini koʻrish mumkin. Shu zaylda ular ilmiy taraqqiyot yoʻliga gʻov boʻlar edi. Keyin Galileo Galiley dunyoga keldi. Uning davrida teleskoplar ixtiro qilingan edi. U teleskopni olib uni ochiq osmonga qaratdi. Natijada Aristotelning ba'zi taʼlimotlari xato ekanini aniqladi. Aristotel geliosentrik nazariyaga ishonardi: ya'ni Yerni kosmosning markazi, barcha sayyoralar uning atrofida aylanadi, deb bilardi. Galileo teleskop orqali Mushtariy (Yupiter) da Yer singari yoʻldoshlar borligini koʻrdi. Bu barcha katta-kichik jismlar Yer atrofida aylanadi, degan Aristotel falsafasiga zid edi. U Zuhro (Venera)ga boqib, u ham xuddi Oy singari fazalarga ega ekanini payqadi. Mazkur dalillar orqali Galileo Cherkov taʼlimoti xato ekanini anglab yetdi va oʻz asarlarida kashfiyoti haqida zikr qildi.
Uning davri Yevropada renessans, ilm-fanning tugʻilishi davri boʻlib, anchagina ilmiy inqiloblar oʻz boʻsagʻasida edi. Galileodan soʻng Ayzek Nyuton dunyoga keldi. Eng nomdor olim hisoblangan Nyuton Xudo va ilm-fanga birdek ishonardi. Biri evaziga birini inkor etmasdi. U Galileoning kashfiyotlarini oʻz ilmiy izlanishlari natijasida toʻkis tasdiqladi. Mana shu tarzda Galileoning ilmiy taʼlimotlari keng yoyila boshladi. Aristotel falsafasi qaysidir maʼnoda oʻldi. Qizigʻi, Cherkov magʻlub etildi. shundan soʻng zamonaviy modern ilm-fan dunyoga keldi.
Aristotel insoniyat tarixida aql va fikr yuritishning rivojiga mislsiz hissa qoʻshgan buyuk dargʻa hisoblanadi. Uning taʼlimoti bugungi kungacha koʻplab jabhalarda hukm surmoqda. U dunyoni ham moddiy, ham maʼnaviy koʻrinishda tasavvur etgan. U xudoga ishongan. Va oʻzi tasavvur etgan Xudoni tabiiy, koʻzga koʻrinib turgan borliq bilan kelishtirishga harakat qilgan. Ya'ni u atrof-tevarakni oʻrganar ekan, barcha kelib chiqishlarning sababchisi Xudo ekanini inkor etmagan. Unga koʻra oʻrganish, ilm-fan bu oʻzgarish, muvaqqatlikni oʻrganish demakdir.
Misol uchun, agar siz urugʻni oʻrgansangiz, uning vaqt oʻtib daraxtga aylanishiga guvoh boʻlasiz. Bu — oʻzgarish. Xoʻsh, nima sababdan narsalar oʻzgarishga uchraydi? U buni tushunish uchun asosiy Sababchi kerakligini anglab yetdi. U buni Birinchi Sabab deb atadi. Aristotelga koʻra Xudo boshlanish nuqtasiga ega bo'lmagan, immaterial (material boʻlmagan) mavjudlikdir. Va siz Usiz oʻzgarishni taʼriflay olmaysiz. Shu maʼnoda Xudo insonning ilmiy tafakkurni tushunishi uchun ajralmas ahamiyatga egadir.
Xoʻsh, nima uchun bugungi kunda ilm-fan jabhalarida Xudo unuttirildi, uning oʻrni Sayntizm bilan almashtirildi? Bu jarayon ming yillar davom etgan ilmiy rivojlanish sikli asnosida kelib chiqqan boʻlib, uning kashfiyotchisi ilm-fanning soʻnggi merosxoʻri boʻlgan Gʻarb ilmiy falsafasi hisoblanadi. Gʻarb falsafasi haqida gap ketar ekan, birinchi boʻlib Tomas Akvinas haqida gapirish kerak. U xristian faylasufi, ruhoniysi edi. U falsafaga Aristotelni oʻrganish asnosida kirib keldi va buni musulmonlarning ijodi orqali tadqiq etdi. Unga koʻra Aristotelning “Xudo ibtidosiz" degan taʼlimoti xristianlikning haqligiga dalil edi.
Shu asosda Xristianlik ratsional tamalga ega boʻldi. Shu ondan falsafa va ratsional fanlar xristianlik taʼlimotlariga singgib bordi. Ratsionallik — ezgulikka teng koʻrildi. Muammo shundaki, deyarli hamma dinkar toʻliq ratsional asoslarda qurilmagan. Ularning bosh tamoyillari ba'zida ratsionallikka zid kelishi, uni inkor etishi mumkin. Akvinasdan soʻng Aristotelianizm va Xristianlik oʻzaro uygʻunlashgach, Aristotel falsafasiga ham xuddi xristianlik dini kabi muqaddas tus berildi. U din qatori koʻrila boshlandi. Demak, Aristotel tafakkuri dinga tenglashtirildiki, alaloqibat uning taʼlimotlarini inkor etish goʻyoki murtadlik bilan teng edi.
Ilm-fan bilan shugʻullanish uchun esa kishi ratsional, mantiqiy fikr yuritishi kerak. Bunday fikr yuritish natijasida ega boʻlinadigan xulosalar ba'zida diniy tafakkurga zid kelishi mumkin. Savol shuki, agar shunday boʻlsa, diniy rahnamo va vakillar nima qilishi kerak? Xristianlik tarixi misolida koʻpincha diniy rahnamolar din himoyasida bunday fikrlashni taqiqlab qoʻyganini koʻrish mumkin. Shu zaylda ular ilmiy taraqqiyot yoʻliga gʻov boʻlar edi. Keyin Galileo Galiley dunyoga keldi. Uning davrida teleskoplar ixtiro qilingan edi. U teleskopni olib uni ochiq osmonga qaratdi. Natijada Aristotelning ba'zi taʼlimotlari xato ekanini aniqladi. Aristotel geliosentrik nazariyaga ishonardi: ya'ni Yerni kosmosning markazi, barcha sayyoralar uning atrofida aylanadi, deb bilardi. Galileo teleskop orqali Mushtariy (Yupiter) da Yer singari yoʻldoshlar borligini koʻrdi. Bu barcha katta-kichik jismlar Yer atrofida aylanadi, degan Aristotel falsafasiga zid edi. U Zuhro (Venera)ga boqib, u ham xuddi Oy singari fazalarga ega ekanini payqadi. Mazkur dalillar orqali Galileo Cherkov taʼlimoti xato ekanini anglab yetdi va oʻz asarlarida kashfiyoti haqida zikr qildi.
Uning davri Yevropada renessans, ilm-fanning tugʻilishi davri boʻlib, anchagina ilmiy inqiloblar oʻz boʻsagʻasida edi. Galileodan soʻng Ayzek Nyuton dunyoga keldi. Eng nomdor olim hisoblangan Nyuton Xudo va ilm-fanga birdek ishonardi. Biri evaziga birini inkor etmasdi. U Galileoning kashfiyotlarini oʻz ilmiy izlanishlari natijasida toʻkis tasdiqladi. Mana shu tarzda Galileoning ilmiy taʼlimotlari keng yoyila boshladi. Aristotel falsafasi qaysidir maʼnoda oʻldi. Qizigʻi, Cherkov magʻlub etildi. shundan soʻng zamonaviy modern ilm-fan dunyoga keldi.