#qiziq
RANGNOMA
Bir necha yil oldin rang-barang qalamlar to‘plamini xarid qilgandim. Qalamdon ichida ellikta qalam bor edi. Bu ellik xil rang degani. Aniq esimda, o‘shanda yigirmatagina rangnigina nomi bilan o‘zbek tilida sanay olgandim. Qolgan ranglar nomini boshqa tillarda bilsam ham, aynan ona tilimda atashni juda istadim va oldimdan chiqqan har bir rangni qayd etib bordim. Mana, nihoyat, ellikta rangdan iborat ranglar palitrasi (rangnoma)ning o‘zbekcha muqobili ham tayyor bo‘ldi.
Ranglar asli uchta: ko‘k, sariq va qizil ranglarining aralashmasidan hosil bo‘ladi. Ulardan ikkilamchi ranglar yashil, zarg‘aldoq va binafsha yaraladi. Shundan so‘ng o‘n ikki, o‘n ikki rangdan qirq sakkiz, qirq sakkiz rangdan ikki yuz ellik olti va undan uch mingdan oshiq biz kundalik hayotimizda ishlatadigan ranglar hosil bo‘ladi.
Rangnomani tuzish jarayonida ona tilimiz sofligi saqlanishiga eng ko‘p e'tibor qaratildi. Ko‘k, yashil, qizil, sariq, oq, qora va qo‘ng‘ir ranglar mutlaq sof turkiychadir. Shuningdek, allaqachon tilimizga o‘rnashgan arabiy kelib chiqgan ranglar: za’faron, yoqut, zabarjad, zumrad, firuza, po‘rtaxol, zaytun, safro va simob, hamda forsiydan kelib chiqgan ranglar: binafsha, gulxayri, lola (lolaro‘y), zarhal, lojuvard, ko‘knor va sabza ranglari ham ishlatildi.
Jumladan, binafsha, lavanda, gulxayri, lolaro‘y, za'faron kabi rang nomlari gul nomlaridan, yoqut, zarhal, zabarjad, nefrit, zumrad, firuza, lojuvard rang nomlari esa toshlar nomidan, po‘rtaxol, sabzi, zaytun, ko‘knor, novvotlar o‘simlik-yegulik nomlaridan, hamda safro va simob ranglarining nomi suyuqliklardan olindi.
Ta'kidlab o‘tmoq joizki, ol rangi "Devoni lug‘oti turk"da bir necha bor tilga olinadi. Uning asosidan zardoli, olxo‘ri, shaftoli va qaroli mevalarining nomi kelib chiqqanligiga ishoratlar bor. Shuningdek gulxayri rangi "Go‘ro‘g‘lining tug‘ilishi", sengur va qonolud ranglar esa "Alpomish" dostonida bir necha bor uchraydi. Zangori, nilgun, nilobi, lojuvard, niliy, alvon, qirmizi, lolaro‘y, safro, zarg‘aldoq va zarhal nomlari mumtoz adabiyotimiz durdonalarida bot-bot takrorlanadi.
Siyoh va mor ranglarining tanlanishida biroz chalkashlik bor. Bu so‘zlar usmoniy lahchasiga oid bo‘lib siyoh - to‘q binafshani emas, balki qora rangni bildiradi. Bunga sabab usmoniy davrida siyohning rangi qora bo‘lganligidadir. Bizda ham asli shunday bo‘lgan, biroq sovet davrida kirib kelgan pero ruchkalarning siyohi to‘q binafsha rang bo‘lganligi sababli, tilimiz va adabiyotimizga bu rang qorani emas, to‘q binafshani ifodalovchi bo‘lib kirib qolgan va shunday qolmog‘ini lobud deb topdik. Mor esa asli bo‘z singari turkiy ildizga ega ekanligi uchun tanlandi.
So‘z yakunida, bu ish hali boshlanishi ekanligini va bu rangnomadan (asosan) tarjimonlar bemalol foydalanishlari mumkinligini aytmoqchiman, chunki o‘zga lisondan ona tiliga evrilgan so‘zlar hamisha ham o‘z qolipini topmaydi. Bu rangnoma yosh tarjimonlarga bir mayoq o‘laroq xizmat qiladi degan umiddaman. Agar unda kamchiliklar ko‘rsangiz tortinmasdan ayting, juda quvonaman, shu bilan birga bu yerda yo‘q, lekin siz bilguvchi rangni ham eslab o‘tsangiz keyingi rangnomaga uning tuskodini aniqlab, albatta, joylashtiramiz.
Hurmat va ehtirom ila S.N.K
