Xurshid Abdurashid

Давоми:

“Қизил шапкача” эртаги ўзбек ёзувчилари талқинида — 2


Назар Эшонқул талқинида

Ўрмоннинг зах ва ўлим иси келадиган бир кунжагида титраб-қақшаб ўтираркан, Қизил қалпоқчанинг бурнига чиркин ва бадбўй ҳид ўрнашиб қолгани, бу ҳиднинг моғор босган нон таъмига ўхшаш беҳузурликни ҳис қилгани ундаги қўрқувни рўйи-рост кўрсатиб турарди; олисда ой липиллаб бир кўзга ташланиб, қаергадир беркинарди; зах ва қўланса ҳид унинг атрофида узоқ айланиб юргани ғашига тегса ҳам чидашга мажбур эди; аксига олиб, кеча тунда босинқираб уйғониб кетгани, бунга сабаб бўлган қора тушдаги ўзига чорлаб турган қабристонлар, ажал нафаси анқиб турган харобалар, бийдай ўрмонни босиб кетган ўлаксахўр қузғунлар, қуш мурдалари ортилган араваларнинг қўрқинчли тасвирлари кўз олдидан кетмасди. Бир пайтлар Қизил қалпоқчанинг ўзи ёшгина бўриваччанинг қўлидан тутиб, уни ўрмонга олиб келганди. Энди орадан суронли ва ваҳимали йиллар ўтиб кетган, аввалги Қизил қалпоқча кампирга айланиб бўлган; тунд ва заҳил осмоннинг бир тарафидан ой чуқурликка эниб, қуёш кўтарилиб кетаётган маҳал ҳали ҳамон қаримаган навқирон Бўри кексайиб ҳолдан тойиб қолган Қизил қалпоқчанинг қўлидан етаклаб ўрмондан чиқиб кетаётганди...


Жавлон Жовлиев талқинида

Ўрмон, ўрмон, ўрмоним...
Бугун ўрмонимнинг афтода ҳолини кўриб келарди увлагим, ўртаниб-ёниб. Қора тердан ивиган ва ранги ўчган сарғиш, эски чойшабни алам-ла тишлардим, баттар ситардим тортиб, тимдалаб, қорайган тирноқларимни.
Буларнинг барига айбдор эди биргина Қизил қалпоқча, шум ва беозор.
У атай эрмак қиларди бир муштипар Бўрининг устидан мазах қилмоқлик учун.
Ҳа, ўша он ёнаётган ўрмон устига ёмғир урган каби ўзини мен ҳам увлаб чиқдим даҳшатдан кўкариб, қонаб.
Лаънати эшакқуртлар келарди бостириб, ирғишлаб, бир-бирлари билан тепишиб келарди улар, ҳайдамоққа етмасди мажолим, кучим.
Оҳ, она ўрмон! Шу жажжи қизалоқ Қизил қалпоқчани кечир, билмасди у ҳали раҳм-шафқат нелигин.
Менга сомса қилиб бераман дея маймунжондан, эрта саҳарлаб, ўт қўйиб юборганди у... Қолди олов ичра ўрмоним, қақраб, тўлғониб.
Ётардим мен эса бефарқ ва карахт, ахир суллайиб кетгандим, еб битирган эди ичимни очлик, ташналик.
Қизил қалпоқча ёнғин хавфсизлигини мендан сал камроқ биларди, эшакқуртлардан эса кўпроқ.


“Ҳеч” асари оҳангларида

Бўри ўрмонга келди. Поезд кутяпти. Ёки кутмаяпти. Ёнида Қизил қалпоқча.
“Нега сизнинг тишларингиз катта-катта?”
Бўрининг шу онда йиғлагиси келди. Зерикиб бораётгани эсига тушди. Жаноб қарға, марҳамат қилиб, бошқа дарахтга қўнинг.
Қизил қалпоқчага айтди: “Юр, кетдик. Бувингникига борамиз”
Қ.қ.нинг бувиси ўлган. Ўлаётиб ваҳимали фильмларни кўрмагин, деган. Нега ундай деган? Буни Бўри билмайди. Бўрининг уйида телевизори йўқ. Мабодо бўлганида ҳам у ҳеч қачон антенна сотиб олмасди.
“Нега сизнинг кўзларингиз иккита?”
“Чунки учинчисига пулим етмаган”.
Ўша пайтлар оғир эди. Бўри кекса ҳайвонларнинг дарахт тагида куймаланиб, қушлар ҳақида гаплашиб ўтирганини ҳазм қилолмасди. Улар яшайвериб зерикиб кетган.
“Нега сизнинг думингиз бор?”
“Ҳа, бор. Улар жонимга тегиб кетди, Қизил қалпоқча. Кечир”.
“Ҳой, қаерга?”
“Мен уларни ўрмонда адаштириб келишим керак”.
Бўри олдинга юриб кетди. Қизил қалпоқчанинг бувисини кўриб келиш керак. Лекин у ўлган. Нега ўлган? Қизиқ.

👉 @xurshidabdurashid

Бу пост эсингиздами?

Энди тасаввур қилинг, “Қизил шапкача” эртаги ўзбек ёзувчилари томонидан ёзилганда, қандай бўларди?

Мурод Муҳаммад Дўст талқинида:

“Ўрмон мезонлардан йилтирар эди”. Йигирма йил аввал эди, куз эди, еру осмон тиниқ эди. Ва ҳавода ўргимчак иплари оҳиста сузардики, Бўрининг хаёлига айни чиройли ўй келди. Дўстларига гапириб юрдики, эй биродарлар, тоғ ортидаги ўрмонда бир ғаройиб манзара кўрдим, фалон-фалон бўлган экан. Кейинроқ кўрганларини Алвон қалпоқчага сўзлаб бергани ёдида. Бўри бу жиблажибон мардумга айтдики, “шуни бирор жойга илдириб қўйгин, алвон қалпоқча қизим”. Алвон қалпоқчанинг бош кийими аслида қизил эмасди, ўша кўҳна эртакдан қолиб кетган бир тамға эди, холос. Дарвоқе, Алвон қалпоқчанинг феълида озроқ саркашлик бор эдики, шу биргина илтимосни ҳам ерда қолдирибди. У буни биларди, ҳар қалай қачонги Бўри у! Ўзи ўрмоннинг чеккароғида, тулки уяси томонга туртиб чиққан кичкина тепаликнинг тумшуғида яшарди. Ҳарқалай, бу дафъа қариянинг кўнглини илитиш учун Алвон қалпоқча маймунжондан қилинган сомса олиб келдики, Бўрининг меҳри ийиб кетди. Алар бир-бирини кўз ёшига беланиб суйдилар.


Эркин Аъзам талқинида:

Қизил шапкача ҳар йили худди бир пайтда – ердан қор кетиб, тентак шамоллар эса бошлаган кўклам кунларида келарди; шамолларга қўшилиб, шамолдек тўполон билан кириб келарди. Тўсатдан. Елкасида – ҳа, қўлида эмас, елкасида – икки тарафига ҳам “Бувимга” деб ёзилган тўрхалта, чап кўзини қисинқираганча Бўрининг қаршисида беўхшов тиржайи-иб туради. Сўнг, қўлидаги тўрхалтадан бирор куйган сомсани олиб Бўрига узатади-да, қулочларини кенг ёзиб, Бўрининг худди болалигидек беғам овозда ҳайқиради: “Чантриморе-э!” Бўри деганимиз, очофат бир махлуқ бўлса ҳам, Қизил шапкачага итлик қилармиди, йўқ, енгилгина қучиб қўяди. “Каламакаторе”, дейди истаб-истамай.


Тоғай Мурод талқинида:

Бўри увлаб-увлаб кунни кеч қилди.
Бўри Қизил шапкачани йўқлаб-йўқлаб кунни кеч қилди.
Шу оқшом ўтиб кета қолмади. Бу тонг деганлари ота қолмади.
Қизил шапкачанинг – пучуққина, жиккаккина қизнинг гаплари жон-жонидан ўтиб кетди.
Бўри кулбасида тўлғона-тўлғона ётар бўлди.
Қизил шапкача ўрмонда юра-юра адашиб қолганди.
У Бўрининг кулбасини тополмай сарсон бўлди. Ўрмонни гир-гир айланарди, юраги зир-зир титрарди.
Ўрмондаги ҳамма ҳайвоннинг уяси кўринар, фақат Бўрининг инини топиш армон бўлди.
Қўлидаги саватга қараб юм-юм йиғлади.
Елкалари титраниб-титраниб йиғлади.
Бир чеккада қунишиб-қунишиб йиғлади.
Сават ичидаги маймунжондан қилинган сомса совир бўлди.
Совиб қолган сомсани Бўри емас бўлди.

(Давоми бор)

👉 @xurshidabdurashid

Ойбек Алиев саҳифасидан ўқидим. Туркиялик Barış Diri қўшиғи остидаги изоҳларда жуда таъсирли бир фикр ёзилган экан: “Бир дўстим “Йиллар ўтиб, бу жойлар марҳумларнинг хотира китоби бўлиб қолади”, деб ёзган эди. Қандай теран жумла... Шу дафтарга бир-икки сатр ёзиб қўяй... Ўлсам, кўксимдаги бу оғриқ билан ер ҳам қабул қилмайди, деб ўйладим. Шундай оғрияптики, азизим. Мени унут, буни унутма...”

Ўзбек адабиётидан мен учун топ-10 роман:

1. “Кеча ва кундуз” (Чўлпон)
2. “Ўткан кунлар” (Абдулла Қодирий)
3. “Лолазор” (Мурод Муҳаммад Дўст)
4. “Тўрт томон қибла” (Омон Мухтор)
5. “Жазирамадаги одамлар” (Луқмон Бўрихон)
6. “Қасоскорнинг олтин боши” (Худойберди Тўхтабоев)
7. “Отамдан қолган далалар” (Тоғай Мурод)
8. “Улуғбек хазинаси” (Одил Ёқубов)
9. “Икки эшик ораси” (Ўткир Ҳошимов)
10. “Чинор” (Асқад Мухтор)

👉 @xurshidabdurashid

Бир дарёга икки марта тушиш мумкин эмас, деди Гераклит.
Тоҳир оқизилган дарёда Ойгул ҳам оқди.
Ғурбатда ғариб шодмон бўлмайди, деди Навоий.
Мартин Иден ғурбатли ҳаётидан қутулгач, яшашдан маъно тополмади.
Дунёни гўзаллик қутқаради, деди Достоевский.
Малена ёвуз қўллардан ўзини ўзи халос қилолмади.
Қўлёзмалар ёнмайди, деди Булгаков.
Гогол “Ўлик жонлар”нинг иккинчи китобини ёқиб юборди.
Полковникка ҳеч ким хат ёзмайди, деди Маркес.
Ҳаёти қил устида қолган Булгаков Сталинга хат ёзди.
Юлдузлар мангу ёнади, деди Тоғай Мурод.
Кичкина шаҳзода умрида бирор марта юлдузларга тикилмаган одамни биларди.
Шамолни тутиб бўлмайди, деди Назар Эшонқул.
Дон Кихот бир пайтлар шамол тегирмонига қарши жанг қилганди.

Мусбатлар ва манфийлар...
Инкорлар ва парадокслар...

👉 @xurshidabdurashid

Ўзбек адабиётидан мен учун топ-10 қисса:

1. “Шум бола” (Ғафур Ғулом)
2. “Кўнгил озодадур” (Хайриддин Султонов)
3. “Истеъфо” / “Галатепага қайтиш” (Мурод Муҳаммад Дўст)
4. “Атойининг туғилган йили” (Эркин Аъзам)
5. “Юлдузлар мангу ёнади” (Тоғай Мурод)
6. “Сунбуланинг илк шанбаси” / “Тимсоҳнинг кўз ёшлари” (Абдуқаюм Йўлдош)
7. “Уруш одамлари” (Назар Эшонқул)
8. “Сирли муаллим” (Луқмон Бўрихон)
9. “Шўродан қолган одамлар” (Шойим Бўтаев)
10. “Ворис” (Темирпўлат Тиллаев)

👉 @xurshidabdurashid

Мадлен Миллернинг “Кирка” китобини ўқияпман. Таржимон сўз қўллашда анча меҳнат қилгани, излангани кўриниб турибди. Лекин китоб мутолааси жуда секин ва оғир кечяпти. Куннинг китобини ўқишда ҳам шундай қийналганман.

Чунки юнон мифлари жуда тиғиз. Кўп нарсани эслаб қолиш керак. Маъбудлар, нимфалар, фонийлар ва ҳоказо. Шунча мифни битта романга сиғдириш ёзувчига осонмас, ўқувчига эса ўқиш.

Қанчадан-қанча бадиий асарларда, кино санъатининг энг юксак намуналарида, қўшиқларда ҳам мифларга ишоралар бор. Умуман мифлар кириб бормаган, улар таъсир ўтказмаган маданият йўқ ҳисоби. Ҳатто дунёнинг энг машҳур брендларигача таъсир қилган. Шу жиҳатдан юнон мифологиясини ўрганиш бир зарурат.

Немис файласуфи Адорнонинг бир гапи бор: “Миф аллақачон маърифатдир”. Ва яна бир тезис: “Бугунги маърифат кун келиб мифга айланади”.

👉 @xurshidabdurashid

Ўзбек адабиётидан мен учун топ-10 ҳикоя:

1. “Шудринг тушган бедазор” (Шукур Холмирзаев)
2. “Дашту далаларда” (Мурод Муҳаммад Дўст)
3. “Анойининг жайдари олмаси” (Эркин Аъзам)
4. “Ҳотам хасиснинг хазинаси” (Ўткир Ҳошимов)
5. “Менинг ўғригина болам” (Ғафур Ғулом)
6. “Ўзбек характери” (Шукур Холмирзаев)
7. “Қоракўз Мажнун” (Саид Аҳмад)
8. “Еттинчи қаватдаги сарғиш дераза” (Олим Отахон)
9. “Суратдаги аёл” (Шодиқул Ҳамро)
10. “Шамолни тутиб бўлмайди” (Назар Эшонқул)

👉 @xurshidabdurashid

Судхўрлик ҳақида ёзилган икки машҳур асар: “Судхўрнинг ўлими” (Садриддин Айний) ва “Гобсек” (Оноре де Балзак) қаҳрамонларининг ўхшашлиги фақат фойдахўрлик ортидан қувишида. Яъни улар учун фақат фойда муҳим, фоизга қарз бериб, шуни кўпайтириш йўлида жонҳалак одамлар. Лекин Гобсек билан Қори Ишкамбани инсон ўлароқ бир  қаторга қўйиш мумкин эмас.

Гобсек қанчалик молпараст бўлмасин, у ўзидаги нафснинг қанчалик баҳайбат эканини билади, ўзини англайди. Унинг Ишкамбадан устун томони: одам танийди, одамларнинг ичини ўқий олади. Унинг асосий мақсади одамларнинг пулини шилиш эмас, моддиятга қул, нафси юҳо кимсаларнинг устидан кулиш, уларни эрмак қилиш ва бу жараённи кузатиб, таҳлил қилиш. Гобсекнинг асар ровийсига айтиб берган ҳикояларида ҳам унинг кенг мушоҳада тарзи кўриниб туради.

Қори Ишкамба эса зоҳирию ботини очкўзликдан иборат кимса. Унга одамларни англаш, кузатиш деган тушунчалар бегона. У шунчалик паст ва юлғич одамки, ўқувчи унга ачинишга ҳам истиҳола қилади. 

Гобсек зоҳиран, Қори Ишкамба эса бутун вужуди билан Гоблинга ўхшайди. “Мерлин”даги Гоблинни эсланг, доим тилла қидириб юради, қайда олтин бўлса, ўша ерда ҳозиру нозир. Энг ёмони, тилла топгач, сўлакайини оқизиб,  ялаб қўяди...

👉 @xurshidabdurashid

Авваллари тарихий мавзудаги романларни ўқиш ёқарди. Ҳозир негадир ўқиёлмайман. Зерикарли ва оғир туюлади. Архаик сўзларнинг кўп ишлатилишидан безиб кетади одам.

Постмодерн романларда ҳам тарих мотивларидан фойдаланилади. Масалан, Ўрхон Памуқнинг романлари. Лекин унда тарих асарнинг бир детали, парчаси, холос. Тўлақонли тарихий роман эмас.

Бугун тарихий-бадиий асарларда услубни, ифода тарзини янгилаш керак. Навоий ҳам, Беруний ҳам ўзимизга ўхшаб гапираверсин. Ёмон жойи йўқ. Энди архаик сўзлар луғатини ёпиб қўяверсак бўлар. Ишлатганда ҳам меъёр билан, майли.

Муҳими — тарихий воқелик моҳияти ва ўша тарихий образнинг маънавий оламини кўрсатиш. Унинг ғоялари бугунги кун учун керакми? Ўзи у қандай ғоя? Бу каби саволларга асарда жавоб бўлиши керак.

Хўш, қаҳрамон “борадурғон, келадурғон” деб гапирмаса, тарихий образ бўлмай қоладими? Бўлаверади. Бемалол.

👉 @xurshidabdurashid

* * *

Ўзимни унутиб, чорладим сени,
билмадим бу дунё ўнгимми-ҳушим?
Азизам, кел, менга эслатгин мени,
азизам, кел, мени ёдимга тушир.

Кўнглим синиқларин кўзимдан тергин,
оғриқларим айтиб қўрқит, учунтир;
азизам, кел, мени изоҳлаб бергин,
азизам, кел, мени тушунтир!

Азизам, кел фақат, келсанг бас, тамом,
бус-бутун эгаллаб ол борлиғимни:
бир сен исботлашинг мумкиндир
ҳамон
бу дунёда мен борлигимни.

Мансур Жумаев