Strategic Focus: Central Asia

Markaziy Osiyo Rossiyadan yuz o‘girmoqda: migratsiyadagi o‘zgarishlar

Rossiyadagi antimigrant siyosati Markaziy Osiyo davlatlarini o‘z mehnat migratsiyasi yo‘nalishlarini qayta ko‘rib chiqishga majbur qilmoqda. Mintaqadan kelgan migrantlarga nisbatan dushmanlik munosabati kuchayib borayotgan sharoitda, Markaziy Osiyo hukumatlari boshqa Osiyo davlatlari, jumladan, Janubiy Koreya bilan faolroq kelishuvlar tuzishni boshladi. Buning maqsadi — pul o‘tkazmalari hajmini saqlab qolish va migrantlarning qaytishi sababli yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy zo‘riqishning oldini olish.

Qayd etilishicha, O‘zbekiston bu borada ayniqsa faol harakat qilmoqda. Bir necha yil avval, mamlakat mehnat migratsiyasi yo‘nalishlarini diversifikatsiya qilish siyosatini yo‘lga qo‘ygan edi. Bugungi kunda Janubiy Koreyada 100 mingdan ortiq o‘zbekistonlik ishlamoqda va bu ko‘rsatkich Koreyadagi eng katta diasporani tashkil qiladi. Yaqinda bu tajribani Tojikiston ham o‘zlashtirdi. Dushanbe Seul bilan mehnat migratsiyasi to‘g‘risida kelishuv imzoladi. Kelgusi yillarda boshqa mintaqa davlatlari ham shunga o‘xshash siyosatni amalga oshirishi mumkin.

Moskva uchun bunday o‘zgarishlar jiddiy oqibatlarga olib kelmoqda. Markaziy Osiyolik migrantlar Rossiyaning demografik pasayish sharoitida 1) mehnat kuchi tanqisligini qoplabgina qolmay, 2) o‘z davlatlarida rus tili va madaniyatining mavqeini mustahkamlashga hissa qo‘shgan edi. Ularning o‘rnini Hindiston, Zimbabve va boshqa davlatlardan kelgan migrantlar egallashi aniq qiyinchiliklarga duch kelmoqda: til to‘sig‘i, madaniy farqlar va Rossiya sharoitlariga moslashuvchanlikning yo‘qligi. Ushbu o‘zgarishlar nafaqat Rossiya ichidagi ham etnik ziddiyatlarni kuchaytiradi, ham Moskvaning Markaziy Osiyo ustidan ta’sirini susaytirib boradi.

Biroq Moskva uchun asosiy tahdid nafaqat iqtisodiy, balki geosiyosiy sohada ham ko‘zga tashlanadi. Mintaqa davlatlari tobora mustaqilligini namoyish etmoqda, Rossiyaning bir qator tashabbuslarida ishtirok etishdan bosh tortmoqda. Buning o‘rniga ular Janubiy Koreya kabi mamlakatlar bilan hamkorlikni kuchaytirib, mehnat migratsiyasi uchun qulay shart-sharoitlar yaratilishini ta’minlashmoqda.

Shunday qilib, Rossiya Markaziy Osiyoni o‘z ta’sir doirasi sifatida butunlay yo‘qotish xavfi ostida qolmoqda. Shu bilan birga, mintaqa hukumatlari yangi iqtisodiy imkoniyatlarni ochib, o‘z mavqeini mustahkamlamoqda. Kremlning antimigrant kayfiyat va millatchilik tendensiyalarini qo‘llab-quvvatlashga asoslangan siyosati strategik yo‘qotishlarga olib kelmoqda. Bu yo‘qotishlarni kelajakda qoplash juda qiyin bo‘ladi.

Strategic Focus: Central Asia

Rossiya va Markaziy Osiyo: harbiy tahdid qanchalik haqiqatga yaqin?  (3-qism)
 
Shu bilan birga, mintaqa davlatlarining ehtimoliy tajovuzga qarshi reaksiyasini ijobiy baholash mumkin: Markaziy Osiyo potensial tahdidlarga faol tayyorlanmoqda:

1) Qurolli kuchlarni mustahkamlash:

Qozog‘iston va Qirg‘iziston o‘z qurolli kuchlarini modernizatsiya qilmoqda, jumladan, Turkiyadan Bayraktar kabi dronlarni xarid qilmoqda. Tojikiston esa Eron bilan harbiy aloqalarni kuchaytirmoqda. O‘zbekiston neytral maqomiga qaramasdan, harbiy xarajatlarini 2023-yilda $900 mlnga yetkazdi. Qizig‘i Qozog‘istonning 2023-yildagi harbiy byudjeti $2,6 mlrdan oshdi: Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy harbiy xarajatlaridan ikki baravar ko‘p.

Bundan tashqari oxrigi uch oy davomida O‘zbekiston va Qozog‘iston qurolli kuchlarining hamkorligi va jangovar shayligini mustahkamlash maqsadida qator qo‘shma harbiy mashg‘ulotlar o‘tkazdi.

10–14-sentabr kunlari “Ochiq osmon-2024” xalqaro mashg‘ulotlarida ikki davlatning havo hujumiga qarshi mudofaa kuchlari va mutaxassislari ishtirok etdi. Unda boshqaruvning uyg‘unligi, mudofaa vositalaridan birgalikda foydalanish va qo‘mondonlik ko‘nikmalari amaliyotga tatbiq etildi.  Oktabr oyida esa “Hamkorlik-2024” mashg‘ulotlari Jizzax viloyatidagi "Forish" poligonida o‘tkazilib, shartli dushmanning diversiya harakatlarini to‘xtatish va strategik obyektlarga hujumlarni qaytarish bo‘yicha mashqlar bajarildi. 9–19-noyabr kunlari “Forish” poligonida o‘tgan “Hanjar-2024” maxsus mashg‘ulotlari otish tayyorgarligi, aholi yashaydigan hududlarda jang olib borish va psixoemotsional bosimni yengib o‘tish bo‘yicha o‘quv amaliyotlariga yo‘naltirildi.

2) Hamkorlikni diversifikatsiya qilish:

Markaziy Osiyo Xitoy, Turkiya va G‘arb bilan hamkorlikni chuqurlashtirmoqda. Umuman olganda, mintaqaga jalb qilingan investitsiyalar hajmi 2016-yildagi $27 mlrddan 2023-yilda $50 mlrdga yetib, deyarli ikki baravar oshdi.

2023-yilda Yevropa Ittifoqi va Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalar sezilarli o‘sish ko‘rsatdi. So‘nggi o‘n yil ichida YI va Markaziy Osiyo o‘rtasidagi umumiy savdo hajmi deyarli 40% ga oshdi. Xususan, 2023 -yilda O‘zbekiston va YI davlatlari o‘rtasidagi savdo hajmi $5,3 mlrdga yetdi.

Shuningdek, mintaqa davlatlari “Markaziy Osiyo+” platformasi orqali o‘zaro hamkorlikni kuchaytirishga intilmoqda, bu esa Rossiyaga qaramlikni kamaytirish maqsadini aks ettiradi.

Bugungi kunda bunday platformalarning 10 dan ortig‘i faoliyat yuritmoqda, ulardan 6 tasi so‘nggi 5 yil ichida tashkil etilgan. 2022-yildan beri ko‘pchilik uchrashuvlar davlat rahbarlari darajasida (Xitoy, AQSh, Germaniya, YI, Janubiy Koreya) o‘tkazilmoqda.
 
3) Mintaqaviy birdamlik:

So‘nggi 10 yilda iqtisodiyot 6% atrofida o‘sib, dunyo bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichlardan ikki baravar tez rivojlandi. Sanoat 5% ga o‘sdi, ayniqsa, qayta ishlash sanoati tez sur’atlarda rivojlanmoqda. Bu o‘sish sur’atlari yaqin kelajakda ham saqlanib qolishi kutilmoqda. So‘nggi 7 yil davomida qo‘shma sa’y-harakatlar natijasida: mintaqaviy YaIM qariyb 30% ga oshdi, tashqi savdo hajmi ikki baravardan ko‘pga ortdi, ichki mintaqaviy savdo hajmi 4,4 barobarga o‘sdi. O‘zaro to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar yillik o‘rtacha 9% o‘smoqda.

Qo‘shma korxonalarning soni sezilarli darajada oshgani ham alohida e’tirofga sazovor. 2016-yildan boshlab, Markaziy Osiyo davlatlari kapitali ishtirokidagi korxonalar soni O‘zbekistonda 6 barobarga (1830 taga), O‘zbekiston kapitali ishtirokidagi korxonalar soni esa Markaziy Osiyo davlatlarida 8,5 barobarga (4700 dan ortiq) oshdi.

Xulosa qilib aytganda, Rossiyaning Markaziy Osiyo davlatlariga nisbatan to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy tajovuzi ehtimoli past bo‘lib qolmoqda, biroq Moskva bosimning gibrid usullaridan foydalanishda davom etishi mumkin. O‘zbekiston, Qozog‘iston va boshqa mintaqa davlatlari milliy xavfsizlikni mustahkamlash, alternativ o‘yinchilar bilan hamkorlikni rivojlantirish va mintaqaviy hamkorlikni kuchaytirishi zarur.

Strategic Focus: Central Asia

Rossiya va Markaziy Osiyo: harbiy tahdid qanchalik haqiqatga yaqin?  (2-qism)
 
Bu borada tahlilchilar Rossiyaning hozirgi cheklovlari tufayli to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy tajovuz ehtimoli pastligini ta’kidlashadi. Biroq, bosimning gibrid shakllari real bo‘lib qolmoqda:

a) Kiberhujumlar: Rossiya qo‘shnilarni beqarorlashtirish uchun kiber vositalardan foydalanib kelmoqda. 2022-yilda Qozog‘istonda kiberhujumlar sonining oshgani qayd etilgan, ularning ba’zilari tashqi o‘yinchilar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ayrim ekspertlar 2022-yil 25-yanvarda sodir bo‘lgan “blekaut” (o‘sha paytda mintaqada 30 mlnga yaqin aholi elektr energiyasiz qolgandi) Rossiyaning diversiyasi deb hisoblashadi.

b) Migratsiya bilan manipulyatsiya: Rossiya hududida 4 milliondan ortiq Markaziy Osiyo mehnat migrantlari yashamoqda, ularning huquqlarini cheklash bosim vositasiga aylanishi mumkin. Avvalroq Rossiya Davlat Dumasi migrantlarga qarshi yo‘naltirilgan 5 ta qonun loyihasini ko‘rib chiqishi haqida xabar berilgandi.

d) KXShTdan foydalanish: Moskva KXShT doirasida aralashuvni boshlashi mumkin, xuddi 2022-yil yanvarida Qozog‘istondagi norozilik namoyishlari paytida bo‘lgani kabi. Ya’ni, Moskva KXShT potensialidan foydalangan holda, aslida Kreml tomonidan tashkillashtirilishi mumkin bo‘lgan miting va noroziliklarni bostirishda vaziyatdan foydalanishi ehtimoldan holi emas.

Shu bilan birga, Markaziy Osiyoga qarshi har qanday tajovuzning o‘zi Rossiya uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin:

Izolyatsiyaning kuchayishi: Bunday harakatlar xalqaro miqyosda qoralanishiga va hatto Qozog‘iston kabi sodiq hamkorlarning yo‘qotilishiga olib keladi.

Xitoy ta’sirining ortishi: Mojaro Xitoyning mintaqadagi iqtisodiy va siyosiy ekspansiyasiga yo‘l ochadi.

Ichki beqarorlik: Iqtisodiy inqiroz sharoitida tajovuzkor harakatlar Rossiyaning o‘zida ichki norozilikni kuchaytirishi mumkin.
 
Davomi uchun izohlarda fikr-mulohazalaringizni qoldiring.

Strategic Focus: Central Asia

Rossiya va Markaziy Osiyo: harbiy tahdid qanchalik haqiqatga yaqin?  (1-qism)

Markaziy Osiyo har doim Rossiyaning strategik manfaatlari markazida bo‘lgan, lekin so‘nggi yillardagi voqealar, xususan, Ukrainadagi urush, Moskvaning imkoniyatlarini susaytirdi. Shunga qaramay kun tartibidagi asosiy savol ochiq qolmoqda: Rossiya Markaziy Osiyo davlatlariga nisbatan to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy tajovuzga qodirmi va uni bunga nima undashi mumkin?

Dalillarga asoslanib gapirsak, bugungi kunda Rossiyaning harbiy salohiyati sezilarli darajada cheklangan. Ukrainadagi urush uning resurslarini quritib yubordi, yo‘qotishlar esa o‘n minglab harbiylar va og‘ir texnikaning katta qismini tashkil etadi. Britaniyaning BBC ma’lumotlariga ko‘ra, Rossiya armiyasi va rusparast Donbass armiyasi orasida halok bo‘lganlarning umumiy soni 141 506 dan 197 564 gacha bo‘lishi mumkin.

G‘arb razvedkalari ma’lumotlariga ko‘ra, urushning dastlabki ikki yilida Rossiya 3 mingga yaqin tank va 5 ming zirhli mashinasini yo‘qotgan. Oryx hisob-kitoblariga ko‘ra, Rossiya armiyasi kamida 3235 ta tankni yo‘qotgan: bu esa Markaziy Osiyoda keng ko‘lamli harbiy operatsiyani boshlash ehtimolini kamaytiradi.

Biroq, Rossiyaning mintaqada harbiy infratuzilmasi mavjud. Asosiy obyektlari – Qirg‘izistondagi Kant aviabazasi va Tojikistondagi 201- diviziyasi bo‘lib, bu yerda 5-7 ming harbiy xizmat qiladi. Ushbu kuchlar ta’sir vositasi bo‘lsa-da, ular Qozog‘iston yoki O‘zbekiston kabi rivojlangan armiyalarga ega davlatlarga qarshi katta operatsiya o‘tkazish uchun yetarli emas.
Global Firepower reytingiga ko‘ra, Qozog‘iston dunyodagi eng kuchli armiyalar orasida 58-o‘rinda, O‘zbekiston esa 65-o‘rinda joylashgan.

Bu kontekstda ekspertlar Rossiya quyidagi siyosiy motivlar sabab harbiy tajovuzini boshlashi mumkinligini aytmoqdalar:

Birinchidan, ta’sirni saqlash. Milliy identifikatsiyaning kuchayishi va Rossiyaparast tashabbuslardan voz kechish (masalan, Qozog‘istonning lotin alifbosiga o‘tishi) Moskvada tahdid sifatida qabul qilinadi. Shuningdek, ijtimoiy-siyosiy doiralar o‘rtasida muntazam tahdidlar almashinuvi, hududiy da’volar va soxta tarixiy faktlar keltirilishi bu keskinlikni oshirmoqda.

Ikkinchidan, boshqa davlatlar bilan raqobat. Xitoy mintaqada o‘zining iqtisodiy va siyosiy ta’sirini kuchaytirmoqda. 2023-yilda Xitoyning Markaziy Osiyo bilan savdo hajmi $90 mlrdga yetib, uni mintaqadagi asosiy iqtisodiy o‘yinchiga aylantirdi. Shuningdek, G‘arb va Yaqin Sharqdagi asosiy aktorlar bu yo‘nalishdagi faolligini oshirmoqdalar.

Uchinchidan, separatizm qo‘rquvi. Qozog‘istonning shimoliy hududlarida, aholisining 18% rusiyzabonlar tashkil qiladigan mintaqalarda, Rossiya “vatandoshlarni himoya qilish” ssenariysini ko‘rib chiqishi mumkin. Bu Qrimdagi voqealarga o‘xshash bo‘lishi ehtimoli mavjud. Qolaversa, ayrim qozoq siyosatchilar chegaradosh hududlarning qaytarilishi masalasini ko‘tarib chiqishi ham ikki tomonlama aloqalar holatiga kerosin sepmoqda.
 
Davomi uchun izohlarda fikr-mulohazalaringizni qoldiring.

Strategic Focus: Central Asia

Yadroviy tahdid: Rossiya, NATO va global xavfsizlik

Oxirgi kunlardagi Vladimir Putinning Ukrainadagi urushga doir gaplari xalqaro miqyosda keskin munozaralarga sabab bo‘ldi. Yadro qurolini ishlatish tahdidlari, Rossiyaning yadro doktrinasidagi o‘zgarishlar va NATOning javob choralariga tayyorligi global e’tiborda qolmoqda.
 
2022-yil fevralidan boshlab Rossiya o‘z yadroviy kuchlarining tayyorgarligini oshirib kelmoqda. Putin NATO aralashgan taqdirda yadro qurol ishlatishini aytib, yadro kuchlarni «maxsus jangovar navbatchilik rejimi»ga o‘tkazdi. 2024-yil sentabrida Rossiya o‘z yadroviy doktrinasini rasmiy ravishda yangiladi va yadro qurolini ishlatish chegarasini pasaytirdi. Endilikda uning qo’llanilishi Rossiya yoki Belarusning hududiy yaxlitligiga tahdid mavjud bo‘lgan hollarda, jumladan, ommaviy havo hujumlari, qanotli raketalar yoki dronlar orqali hujum qilinganda ham mumkin.
 
“Oreshnik” raketasi paydo bo‘lishi yadroviy eskalatsiyani ko‘rsatmoqda. Dneprda ilk bor real tajtibadan o’tkazilgan ushbu raketa yuqori tezlik va murakkab mudofaa xususiyatlariga ega bo‘lib, uning yadroviy jihozlanish ehtimoli o’ta yuqori. Shu bilan birga, Rossiya NATOni «yadroviy shantaj»da ayblab, G‘arbga bosim o‘tkazish strategiyasini kuchaytirmoqda.
 
Rossiya butunlay yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida NATOga qarshi yadroviy qurol ishlatishi ehtimoli juda past, deydi ekspertlar. Ammo, Ukrainada taktik yadroviy qurol ishlatish ehtimoli jiddiy tashvishga sabab bo‘lmoqda. Rossiyada bunday qurollarning katta zaxirasi mavjud bo‘lib, ular psixologik bosim o‘tkazish maqsadida «namoyish zarbasi» uchun ishlatilishi mumkin.
 
Sputnik tizimlari orqali kuzatuv NATOga diplomatik yoki preventiv choralarni amalga oshirish imkonini beradi. Shunga qaramay, Rossiyaning yadroviy omborlariga preventiv zarba berish global mojaro xavfini oshiradi. Shu sababli NATO o‘z mudofaa strategiyasiga tayanib, bevosita urushdan qochmoqda.
 
Ukraina, tarixiy ravishda sobiq Sovet yadroviy arsenali egasi bo‘lsa-da, Budapesht memorandumiga sodiq qolmoqda. Prezident Zelenskiy NATOga qo‘shilish suverenitetni himoya qilishning eng ishonchli yo‘li ekanini qayd etdi va bu o‘z yadro qurolini ishlab chiqishdan ko‘ra afzal ekanligini bildirdi.
 
Xulosa qilib aytganda, Rossiyaning yadroviy ritorikasi global keskinlikni kuchaytirib, jahon xavfsizligi uchun yangi muammolarni yuzaga keltirmoqda. Yadroviy qurol ishlatish chegarasining pasayishi va yangi texnologiyalar, jumladan, “Oreshnik” kabi qurollar, noto‘g‘ri talqin va qaror qabul qilish xatolarining xavfini oshiradi.

Strategic Focus: Central Asia

Eron halokat yoqasida: inqiroz va yangi imkoniyatlar

Eronning oliy yetakchisi oyatullo Ali Xomanaiy og‘irahvolda ekanligi haqidagi mish-mishlar ekspertlar va rasmiylar orasida keng muhokamalarga sabab bo‘ldi, biroq bu ma’lumotlar yolg‘on bo‘lib chiqdi. Shunga qaramay, vaziyat Eronning misli ko‘rilmagan darajada zaiflashganini ko‘rsatmoqda, chunki mamlakat ichki va tashqi jiddiy tahdidlarga duch kelmoqda. Isroil Hamas va Hizbulloh proksi-guruhlarining yetakchilarini muvaffaqiyatli yo‘q qildi, Eronning sovet davridagi havo mudofaa tizimlarini buzib tashladi, shuningdek, ishlab chiqarish quvvatlariga zarbalar berdi, bu esa Rossiyaga Ukrainadagi urush uchun qurol yetkazib berishni chekladi. Ushbu voqealar Eronni so‘nggi yigirma yillikdagi eng zaif holatga olib keldi.
 
Eronning zaiflashishi xalqaro strategiyalarni qayta ko‘rib chiqish uchun imkoniyatlar oynasini ochmoqda. Isroil ushbu vaziyatni Eronning yadroviy obyektlariga zarba berish uchun qulay fursat sifatida ko‘rmoqda, shu bilan birga Donald Tramp ma’muriyati, o‘z lavozimini egallashga tayyorlanar ekan, Tehronga bosimni kuchaytirish uchun mavjud sharoitlardan foydalanishi mumkin. Variantlar muzokaralarni qayta boshlashdan tortib, Eronning yadroviy dasturini neytrallashtirish va uning proksi tarmog‘ini zaiflashtirishga qaratilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri harbiy aralashuvgacha bo‘lgan choralarni o‘z ichiga oladi.
 
Eronning kuchsizlanishi, shuningdek, Xitoy, Rossiya, Eron va Shimoliy Koreyani o‘z ichiga olgan “sharqiy ittifoq”qa zarba berib, G‘arb uchun ularning kollektiv xavfini kamaytiradi. Biroq, Eronning ichki barqarorligi muxolifatning qattiq bostirilishi tufayli yuqori darajada saqlanib qolmoqda. Shuningdek, Xomanaiy o‘rniga nomzod sifatida katta ehtimol bilan uning o‘g‘li Mujtaba ko‘rib chiqilyapti, bu esa Islom inqilobi qo‘riqchilari korpusining ta’siri oshishiga olib kelishi taxmin qilinyapti.
 
Xulosa qilib aytganda, Eron misli ko‘rilmagan tahdidlar majmuasi bilan yuzlashmoqda, bu esa G‘arbga o‘z pozitsiyalarini mustahkamlash uchun imkoniyat yaratadi, lekin ayni paytda AQSh va Isroilning vaziyatdan samarali foydalanish qobiliyatini sinovdan o‘tkazadi. Biroq, Yaqin Sharq tarixi shuni ko‘rsatadiki, mojarolarning kuchayishi hali ham ehtimoliy ssenariy bo‘lib qolmoqda.

Strategic Focus: Central Asia