Ўқинг...фақат йиғламанг!

Аёл тафти..

Онанг қани? Яна қаерларгадир санғиб кетдими? «Уйга боряпман, чучвара қиламан», деб қўнғироқ қилган эди-ку…
Маҳмуд эшикдан кира солиб, остонада қарши олган қизига дўқ қилди. Лазокат дадасидан худди шунақа муомалани кутаётган бўлса-да, барибир, аччиғи чиқди, шекилли, киприклари пир-пир учди.
— Чучварани тугиб кетди, ҳозир ўзим бир зумда пишириб келаман. Ҳалиги… болалари гап талашиб… Хуллас, охири жанжалга айланиб, ҳаммасини машинага босиб олиб кетишибди. Директори қўнғироқ қилди.
— Онанг «Мен бормасам бўлмайди, осмон узилиб, ерга тушади», деб чопқиллаб кетгандир. Директор раҳбар бўла туриб, нега тарбиячига қўнғироқ қилади? Ўзининг сўзи ўткирроқ-ку?! — Маҳмуд жаврашдан тўхтамади.
Лазокат дадасига гапириш ортиқча эканини билиб, эътирозларига изоҳ бериб ўтирмади.
Чунки нима деса ҳам дадаси гапига гап топиб беришини билади. Лазокатнинг ойиси — меҳрибонлик уйининг тарбиячиси. Салима учун ўша кўнгли кемтик болалар аёлнинг жону жаҳони эди. Ҳатто дугоналари:
— Салимахон, сиз тўкис оилада ўсган бўлсангиз. Мунча бу етим болаларни деб ўзингизни ўтга, чўққа урасиз? — деб ҳайрон қолишарди.
Салима дугоналарнинг бу саволига жавоб бера олмайди. Институтни тугатгач, кимлар болалар боғчаси, кимлар мактабларнинг бошланғич синфига кетаётганда у ўзи хоҳлаб меҳрибонлик уйини танлади.
Ўқитувчилари: «Қизим, илмий иш қилсанг, институтда қолсанг бўлади», дейишганда ҳам: «Раҳмат, устоз. Мен ана шу кўзлари мунгли болаларнинг ёнида бўламан», деганди Салима.
Маҳмуд унга уйланаётганида:
— Мен ишимни ўзгартирмайман, ҳаётим енгил кечмайди, бир тарафимда доим ўша кўнгли ярим болаларнинг дард-ташвиши бўлади, — деганида қалби шу қизга мойил бўлиб тургани учун ортиқча эътироз билдирмаган эди. Аммо хотини ўн беш йиллик рўзғорига айлангач, икки фарзанд кўргач, ёши ўта бошладими ё яқинда у чавандозлик бўйича мусобақага тайёрлаган болалар кўнглидагидек натижага эриша олмаганиданми, Маҳмуд анча жиззаки бўлиб қолди…
— Акамга ҳам овқат сузаверайми, келиб қоладими?
Дадасининг кўнглини олиб, онаси билан орасида пайдо бўлаётган оғир тошни юмшатиш учун Лазокат салат тайёрлаган, пишириқ пишириб, дастурхонни чиройли қилиб безатган эди.
— Йўқ, унинг тегишини пиширмай тур, ҳали машқлари бор, агар онанг ҳадеганда етимхонасига «Болаларимга тил ўргатасан», деб судрайвермаганида, аканг мусобақада нимагадир эришар эди…
Маҳмуд қизининг шунча ҳаракат қилиб санъаткорона тузаган дастурхони бошида ҳам жаҳлдан тушмади. Лазокат дадасига чой қуйиб узатар экан: «Хўп, акам-ку, етимхонага қатнаб, етарлича машқ қилолмади. Хўш, бошқа шогирдларингиз-чи, улар етимхонага бормаган бўлсаям, сиз кутган натижага эриша олмади-ку!» деса бўлади. Бундай дейиш хаёлига ҳам келди. Лекин бу билан дадаси жаҳлдан тушмайди. Шунинг учун индамай чучварани сузиб келди-да:
— Олинг, дадажон, кўкатлардан, қаймоқдан солинг, — деди.
Салима Маҳмудни уйғотиб юбормай деб, оёқ учида юриб кирди. Лекин аёлининг шарпасини сезган заҳоти Маҳмуд бошини ёстиқдан кўтарди.
— Ҳа, жаноб қози, келдингизми? Албатта, бир-бирининг оғзи-бурнини қонга белаган етимчалар учун мелисалардан тиз чўкиб, узр сўрагандирсиз? «Мен кафил, бошқа бундай қилмайди», деб ялингандирсиз? Балки, бармоғингиздаги никоҳ узуги, бўйнингизда қолган ягона занжирингизни заргарга бериб, пулини жаримага тўлагандирсиз?
Салима бўйин томирлари бўртиб, нариги хонада болалар ётибди, демасдан бор овози билан жанжал чиқараётган эрининг оёқ тарафига ўтириб «уф» тортди.
— Қўйинг, дадаси, асабийлашманг. Ҳаммаси жойига тушди, эртага ўтмайдиган бўлди ташвишимиз. Бормасам, иш катталашиб кетарди. Бола-да, булар ҳали… Қони қизиган даври. Тўғри йўлга солмасангиз, адашиб кетишади. Ҳукуматнинг, бизнинг шунча меҳнатимиз сувга оқмасин, дейман-да!
Салима иложи борича майин овозда гапиришга ҳаракат қилди.
— Ўзининг ота-онаси болаларига ачинмаганида, сен нега уларни деб жон койитасан? Ўз болаларингни ўйласанг-чи! Зафарнинг ярим умри етимчаларингга дарс қилдириш билан ўтади. Ахир ўзиям бу йил институтга кириши керак-ку. Бор-йўғи беш ой қолди. Лазокатни-ку, қозон-товоқдан бўшатмайсан. Муштдай қиз ҳалитдан рўзғор бошида….....

Поччамнинг ўртоқлари жудаям кўп эди. Биз кетма-кет тўйларга чиқа бошладик. Кейинчалик хизмат доирамиз кенгайиб, қўшни туманлар, ҳатто бошқа вилоятларга ҳам ҳафталаб тўй­ларга бора бошладик. Менга маза эди, бош­қа ҳофизларга ўхшаб созанда ё раққоса излаб юр­мас эдим. Ҳаммасини поччам ҳал қиларди. Яхшироқ созанда чиқибди, деб эшитса топиб тўйга олиб келарди. Санъати, одоби ёқса биз билан бирга юра­верарди.
Тўй қилувчилар ҳам аксарият ҳолларда поччам билан келишиб, тўй кунини у кишининг ён дафтарига ёздириб кетишаверарди. Қолганини поччамнинг ўзи ҳал қиларди.
Хуллас, тўйларгаям бордик, орада радиога, телевизоргаям чиқдик. “Халқлар дўстлиги”да чиқиш эса армон бўлиб қолди. Ундан бошқа армонлар ҳам кам эмасди.
Поччам кутилмаганда озиб кета бошлади. Аввалига ўқтин-ўқтин ўқчийдиган поччам кейинчалик овқат еса қайт қиладиган бўлиб қолди.
Самарқанддаги энг номдор касалхонада узоқ даволанди. Ҳар гал борсам касалликдан, дори-дармондан, ҳатто турмуш икир-чикирларидан ҳам деярли гаплашмасдик. Суҳбатларимиз санъат ҳа­қида, қўшиқчилик ҳа­қида бўларди. Улар узоқ, мени ҳамшира чиқариб юборгунича давом этарди.
- Ҳалиги “Тойбола”ни айтган йигит яхши ашула қипти- я, ука, “Ўғил бола” деган. Кеча радиодан эшитдим. Зўр қўшиқ бўп­ти. Одамнинг ўйнагиси келади. Ётган жойимда ўйнадим. Шўх ашула қилсанг ана шунақа қил!
- Раиснинг тўйи эсингдами, — деб қолди бир гал. — Аммо санъаткорларини ёмон уялтирувдим, эсинг­дами? Тошкентдан келган ҳофизи “Дилхирож”ни ай­толмас экан. Уч-тўрт марта бориб “Дилхирож”ни айтинг, ҳофиз, илтимос”, деб пул қистириб келдим. Охири, “Ака, у қўшиқни айтолмайман, билмайман, замонавийроқларидан сў­ранг”, деди. Аччиғим чиқиб кетди. Шартта микрофонни олиб, “Раис бобо, “Дилхирож”ни билмайдиган артистни Тошкентдай жойдан олиб келдингизми? Ундан кўра Қа­ма­риддинни хизматга айтсангиз дуруст эмасмиди”, дедим. Кейин “Э, сизга беш кетмадим”, деб бир даста пулни Тошкентдан келган артистнинг устидан сочиб, тўйхонадан чиқиб кетувдим.
- Аммо сенинг тўйингда яйровдик, — деди поччам пича ўйлаб ётиб. — Шерали ўғлингнинг суннат тўйида ҳофизман дегани келувди. Аммо кеч­қурун “Бешқарсак”­чилар келишди. Ўзиям “Дилхи­рож”ни беш марта айттирдикми, олти марта айт­тирдикми, эсимда йўқ. Ана ўшанда рақсга тушишнинг хуморидан чиққанмиз- а? Кун бўйи чарчаганларимиз ҳам чиқиб кетувди ўшанда. Опангга “Ҳа­қиқий қўшиқ “Дилхирож”, ўйнасанг “Дилхирож”га ўйна”, деб униям ро­са рақс­га туширганман. Бир опкеб видеосини қўйиб берасан-да.
Бир сафар борсам “Уйга олиб кетинглар”, деб қолди.
- Ҳали соғайиб кетмадингизку, — дедим жудаям озиб кетган поччамнинг сўл­ғин юзларига қараб.
- Энди бўлди, — деди поччам. — Ўз уйимда, бола- чақамнинг олдида жон берай.
- Нега унақа дейсиз, нафасингизни иссиқ қи­линг, — дедим хафа бўлиб.
- Ука, хафа бўлишнинг, ғамга ботишнинг ҳожати йўқ. Худога шукр, эркак бўлиб дунёга келдим, эркакдай яшадим. Энди ўлимни ҳам эркакдай қарши олиш керак. Менинг дардим бедаво, келганимдаёқ билганман ошқозоним рак бўл­ганини. Уйга борганда опангга “Поччам рак экан”, деб айтиб қўйма. “Бирор ҳаф­та дам олиб кетгани келди”, деб қўявер. Рак десанг опанг бу ғамни кўтаролмайди.
Поччамни уйга олиб бордик. Кечқурун олдига кираётсам опам енгимдан тортиб тайинлади:
- Тағин поччангга дўх­тирлар “Бу киши рак, тузалмайди, бир ҳафталик умри қолган”, деганини айтиб қўйма. Раклигини билса умидсизликка тушади, бу дарднинг ғамини кўтара олмайди.
Ўшанда ўзимни тутолмадим. Ана ўшанда йиғладим. Узоқ йиғладим. Поччамнинг рак эканига эмас, кўз олдимизда поччамизнинг эриб бораётган шамдек умр нури сўнаётганига ҳам эмас, поччамнинг ўзи билган дардини опамга айтмай уни аяётганига, опам ҳам ҳаммага аён ҳақиқатни эрига айтмай уни ўзича аяётганига йиғладим. “Ол­лоҳ бунча иродани одамзотга қаердан берди” деб йиғладим. “Сўнг­ги нафасларида ҳам опамни авайлаш, аяш учун поччам кучни қаердан олди”, деб йиғладим. “Меҳр- муҳаббатнинг чеки- чегараси қаерда”, деб йиғладим.......

ДИЛХИРОЖ.

- Менга қара, ука, сен ўзи ҳақиқий қўшиқчи бўл­моқчимисан ёки қишлоқдаги тўйларда чиқиб ик­ки- учта ашула айтиш билан кифояланиб юрмоқчимисан? — сўраб қолди поччам бир куни.
- Қўшиқчи бўлмоқчиман, — дедим ва қарорим қатъийлигини билдириш учун шоша- пиша орзуларимни ҳам санаб ташладим. — Катта- катта тўйларни ўтказсам, дейман, байрамларда чиқиб қўшиқларим билан минг- минглаб одамларни қойил қилсам, дейман. Мен ҳам катта санъаткорлардай Тош­кент­га бориб телевизорларга чиқсам, дейман. “Халқлар дўстлиги” саро­йида концерт берсам, дейман.
- “Халқлар дўстлиги”ни қўйиб тур, — деди поччам. — Телевизор, радиога чиқиш ҳам қийин иш эмас. Ўзим ёрдам бераман. Қа­роринг қатъий бўлса ҳаммасига эришасан. Аммо энг қийини тўй. “Халқлар дўстлиги”да концерт берганинг билан, радио- телевидениега ҳар куни чиққанинг билан одамлар тўйига айтмаса бир пулда, ука. Ана, ҳалиги семиз йигит, оти нимайди? Ҳа, ўша. Қа­чон телевизорни қўйсанг шу чиқади. Ҳар байрамда шу чиқади. Аммо бировнинг тўйида кўрдингми? Баракалла! Халқ тан олмаса қи­йин-да, ука.
- Нима қил дейсиз, почча?
- Халққа ёқадиган қў­шиқларни ўрган. Халқ дегани бу фақат жаласойлик дегани эмас. Жаласойни тўйи “Энажон қа­ранг- қа­ранг» билан, нари борса “Ёрам биё” билан ўтади. Аммо туманимизнинг марказига ёки ўўс, Камангарон, Вағашти сингари энг катта қишлоқларига бориб бу қў­шиқ­лар­ни айтсанг уриб ўлдиришади. Улар “Ма­қом”­ни эши­тишади. Қа­димги ашу­­лаларни эшитишади. Ен­гил- елпи ашулаларни эши­­тишмайди. “Му­но­жот”­ни, “Ушшоқ“ни сўрашади. “Куйгай”ни, “Гиря”ни сўрашади. ўўсга борсанг “Бебоқча”ю “Нас­руллойи”ни сўрашади. Саксонга кирган чоллари ҳам сен айтган, телеви­зор­дан тушмайдиган ҳо­физларингдан кўп билади “Мақом”ни. Яхшироқ айтадиям.
- Тўйларида шўх қў­шиқлар айтиб рақсгаям тушишадими ёки фақат мақом эшитишадими?
- Энди, ука, улар санъат деб “Мақом”ни тан олишади. Ўйин- кулгу қилишларига келсак, ўйин- кулгу, базм қилишади. Аёлларининг тўйи алоҳида, эркакларники алоҳида. Тўйда аёллар ўйнамайди. Раққосаям бўл­майди. Эркаклар ашула айтади. Эркаклар ўйнайди. Ашулаям эркакча, рақс ҳам эркакча. Улар қарсак чалиб, ашула айтиб ҳаммани ўйнатиб юборадиган “Бешқарсак” деган ансамблни тузганда ҳозир чет элма- чет эл юрган ансамблларингдаги фолклорчиларингнинг оталари ҳам туғилмаган эди.
- Ҳа, ишқилиб шўх ашула ҳам эшитар экан- ку, — дедим енгил нафас олиб.
- Шўх ашуланинг ҳам ашуласи бор, ука, — деди поччам. — Шўх ашулада ҳам маъно- матра бўлиши керак. “Лазги”нинг сўзларини бир қара, қандай улуғ сўзлар. “Жонон бўламан деб”, “Мус­таҳзод”ларнинг сўзини қа­ра, қандай пурмаъно сўз­лар. Аммо ҳа­қиқий эркаклар ўйнайдиган қўшиқ қайси, айтайми? “Дилхирож”! Ашуланинг эркагиям “Дилхирож”, эркакнинг ашуласиям “Дилхирож”! сўзни қара:
Давр жавридан тану жонимда роҳат қолмади,
Сурати ҳолимда осори фароғат қолмади.
Меҳнату ғам чекмакка минбаъд тоқат қолмади,
Раҳм қил, давлатли султоним, мурувват чоғидур.
Поччам тўйларда санъаткорлардан доим “Дилхирож”ни сўраши бежиз эмас экан-да. “Дилхирож” куйланган тўйларда поччамнинг эшилиб рақсга тушганлари, “Дил­хирож”ни қо­йил қилиб айтган ҳофизларга чўнтагидаги бор пулини қистириб юборганлари кўз олдимга келди. “Дилхирож” айтганлар ичида Хайрулла Лутфуллаевнигина тан оларди. Ке­йин “Бешқарсак”чиларни, Мажидхонни, Турсунхонни.
“Шуҳратни уйлантирсам Хайрулла Лутфуллаевни олиб келаман, ўшанда кўрасизлар ҳақиқий “Дил­хирож”ни, ўшанда кўрасизлар менинг қандай рақс­га тушишимни”, дерди суҳбатларда.
- Хуллас, гап шу, мақомдан ўн бешта, Шерали Жў­раевдан йигирмата, Ко­милжон Отаниёзов, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқовлардан бештадан ашула ёдлайсан. “Дилхи­рож”ни айтиб берасан, бўлди. Ўзим сени тўйларга олиб чиқаман!
Поччам ваъдасида турди. Мени ўз “имтиҳони”дан ўтказиб олгач, қишлоғимиздаги Қурбон исмли доирачини ва Абдуназар исм­ли гармончини олиб, бир ўртоғиникига тўйга олиб борди. Ўртоғи ҳам, тўйхонадагилар ҳам хурсанд бў­лишди. Поччамнинг ҳам кўнгли тўлди. Биз ҳам хурсанд эдик. Йигирма беш сўмдан пул олганимизга эмас, бизнинг қўшиқларимизни эшитишганига........

— Кел ўғлим. Қаршимга ўтир, сендан бир нима сўрамоқчиман.
— Тайёрман, устоз.
— Мавжудотлар нечага бўлинади?
— 4 га бўлинади.
— Менга хатодек туйиляпти, майли сана-чи, бўтам.
— Ўсимликлар, ҳайвонлар, инсонлар ва болалар...
— Болалар инсон эмасми, ўғлим?
— Ҳақсиз, устоз. Адашмасам, мавжудотлар учга бўлинади.
— Яхши, қани бошқатдан сана-чи, ўғлим.
— Ўсимликлар, ҳайвонлар ва гўдакларга.
— Ўғлим инсонларга нима бўлди?
— Қалбини севги билан ёшартириб, яшай олгани болалигича қолади, қолгани эса ҳайвонга айланади, устоз...

Ўқинг...Фақат йиғламанг!

ОСТОНАСИ ТИЛЛО УЙНИНГ ЭРКАГИ БАХТЛИ БЎЛАР!!!

Менинг ҳаётий муваффақиятларга эришиб, бугун етти фарзандни ўқитиб, уйли-жойли қилишимга бобом сабабчи бўлган. 32-йилдаги очарчиликни ҳам кўрган, Улуғ Ватан урушида қатнашган, бир неча бор ярадор бўлган. Атиги 7 синфни тугатган, лекин, у кишининг билими ҳозирги олий маълумотлиларда ҳам бўлмаса керак. Шу бобом менга иккита ҳаётий қоидани ўргатган. "Хотиннинг ва қозоннинг арзонига учма", деган. Мен шаҳарлик қизга уйланаман, деганимда онам "болам, ўйлаб гапиряпсанми, шаҳардаги қизларга қанча қалин пули тўлаш кераклигини биласанми, ундан кўра, ўзимизнинг қишлоқдан уйланақол"-деди.
Бобом онамни кўндирди. Совчилар келиб, қуда томон қалиндан ташқари жуда кўп сарупо сўраётганини айтишди.
Бобом:
— "Нима сўраса, шуни беринглар. Юрагим сезиб турибди, қадами
қутлуғ келади, берган буюм ва пулларингни ўрни тўлиб кетади. Остонамиз тиллога айланади, деди.
Тўйдан олдин борди-келдилар анча давом этди. Зиёли оила экан, сарупо ҳақидаги гапларнинг ҳаммаси ҳазил эканини, икки ёш бахтли бўлиб кетишса, шу улар учун энг қимматбаҳо сарупо эканини айтишибди.
Тўй бўлди. Орадан бир йил ўтиб, укам уйланадиган бўлди ва бизни янги уйимизга кузатиб қўйишди. Эртасига қўл ушлашиб, марказий бозорга қозон сотиб олиш учун бордик.
– Ҳой, йигит, нима излаяпсиз? – сўради сотувчи аёллардан бири.
– Қозон, – дедим. мен.
– Студентмисан? Менда арзон, кичкина қозон бор, – деди.
– Арзонини кераги йўқ. Менга қиммат ва каттароғи керак, – жавоб бердим мен.
– Нима қиласан катта қозонни, бола чақанг бўлмаса, хотининг икковингга кичкинаа қозон ҳам бўлаверадику?
– Бобом хотин ва қозоннинг арзонига учма, деган, – дегандим, сотувчилар кулиб юборишди.
– Унда бери кел, энг қиммат қозон менда бор.
Савдолашмай, сўраган пулини бериб, катта қозон сотиб олдим. Бу қозон уйимизга ҳақиқатдан ҳам қут-барака олиб келди. Олтита фарзандимиз бўлишини бобом сезган бўлса керак. Лекин, рафиқам қадамининг қутлуғлиги бу қозондан ортиб тушди. Чет элда ўқиб келса ҳам ишлайман демади. Биринчиси ўғил, иккинчиси қиз. Учинчиси ўғил, тўртинчиси қиз. Бешинчиси ўғил, олтинчиси қиз. Табиатнинг оқ билан қоранинг алмашиб туриш ҳақидаги диалектика қонунига қатъий риоя қилди. Бундай ақлли аёл қаерда бор? Озода уйни фаришталар тарк этмайди, деган эди бобом. Бизнинг уй доим саранжом-саришта бўлган. Ўғил болалар уйни остин-устун қилиб юборса, қизларим бир зумда тартибга келтириб қўяди, онаси буни пайқамайди ҳам. Мен институтда илмий иш билан шуғулланаман. Қийин даврларда кўп устозлар маоши кам деб бу соҳани тарк этишгани сир эмас. Бир куни Шоҳидахонга бу ҳақда гап очдим.
– Институтдан кетаман, деб ўйламанг. Мен илмий иш билан шуғуллана олмадим, сиз бу ишни ташламанг, – деб қисқа қайирди. – Майли, маоши кам бўлса ҳам гап баракада. Мана, қанча китобларингиз чиқди, ёш бўлсангиз ҳам элга танилдингиз. Мен ҳам қараб ўтирмайман, бўш вақтимда тикувчилик билан шуғулланаман.
Шунда, бобомнинг яна бир доно гапи ёдимга тушди."Шўрпешана эркакнинг хотини эрини қўрийди, шўрпешана хотиннинг эри ер қўрийди".
– Тўққиз сўтих ерини қўриб, ишламай ётган эркакдан давлат нима фойда кўради, оилачи? Юртбошимизнинг куйиб-ёниб ишлаётганини кўриб турибмиз, юртимизда тинчлик ва фаровонлик ҳукм сурмоқда, ҳар бир фуқаро эл корига камарбаста бўлиши керак, – деб маслаҳат берган эди бир куни Шоҳидахон.
Ҳаётимдан мамнунман ва бўйдоқ йигитларга бобомнинг маслаҳатини бераман: "Хотин ва қозоннинг арзонига учманглар".
Уйнинг остонаси мустаҳкам бўлмаса, йигитнинг ҳолига вой!
Уйнинг остонаси" деганида аёл назарда тутилади, албатта. Чунки, халқимиз рамзий маънода аёлни уйнинг остонасига қиёс қилади.
Дарҳақиқат, шундай. Бу ўринда келинга айтиладиган ёр-ёрни эслаш ўринли:
Йиғлама қиз, йиғлама, тўй сеники, ёр-ёр,
Остонаси тиллодан уй сеники, ёр-ёр.
Аммо, турмушга чиқаётган қизларнинг қайси бири ўзи тушган уйнинг остонасини тиллога айлантиради, қай бири эса........