Martin Eden

Biznesning “ijtimoiy mas’uliyati” gʻoyasi sotsializmga yoʻldir

Milton Friedmanning "The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits" nomli maqolasida “biznesda ijtimoiy mas’uliyat bo‘lishi kerak” deb ta’kidlovchilar tanqid qilinadi. Boisi, bunday g‘oyalar amalda kuchga kirsa va korporatsiyalar o‘zidagi ijtimoiy mas’uliyat tufayli xayriya ishlari bilan shug‘ullansa, demokratiya va erkinlik xavf ostida qoladi deydi Friedman. Uning fikricha, bu g‘oya toza sotsializmdan farq qilmaydi.

“Biznesda ijtimoiy mas’uliyat bo‘lishi kerak” degan gap juda mavhum. Mas’uliyat biznesda bo‘lishi mumkin emas. U aynan qaysidir shaxsga tegishli bo‘lishi mumkin. Masalan, korporatsiya boshqaruvchisi yoki yakka tartibdagi tadbirkorga. Yakka tartibdagi tadbirkor biznes faqat unga tegishli bo‘lgani uchun istaganini qilishi mumkin, ammo korporatsiya boshqaruvchisi ijtimoiy mas’uliyat tufayli o‘z egalarining manfaatlariga qarshi ish ko‘rishi kerak bo‘lib qoladi. Misol uchun, ijtimoiy harakat fonida inflyatsiyani jilovlashga hissa qo‘shmoqchi bo‘lib narxlarni tushirishi, havo ifloslanishini oldini olish uchun ortiqcha xarajat qilishi, yo bo‘lmasa ishsizlikni qisqartirish maqsadida ishga kam malakali ishchilarni qabul qilishi kerak bo‘ladi. Bularning barchasida rahbar umumiy ijtimoiy maqsadlar yo‘lida ayrimlarning pulini, masalan narxlarni oshirish orqali mijozlarning pulini, foydani qisqartirish orqali aksiyadorlarning pulini, ish haqini kamaytirish bilan xodimlarning pulini sarflayotgan bo‘ladi.

Aksiyadorlar, ishchilar va mijozlar o‘z xohishi bilan qayerga, qanday sarflashni o‘zlari belgilashi mumkin edi. Ammo korporatsiya rahbari ular o‘z xohishi bilan ishlatishi mumkin bo‘lgan yo‘ldan farqli ravishda, boshqa, umumiy maqsadlarda sarflayotgani uchun, bu tizim soliq solish va sarflash tizimidan farq qilmaydi.

Qolaversa, soliqlarni yig‘ish va uni to‘g‘ri sarflash uchun demokratik institutlar yaratilgan bir paytda, biznes rahbari barcha demokratik institutlarning ishini bajarishi nodemokratik bo‘lib qoladi (bu haqida keyinroq batafsil yozaman). Rahbar aksiyadorlarga, biznes egasiga, mijozlarga va xodimlarga foydali bo‘lgan bitimlarni taklif qilishi va korxona foydasini oshirishga harakat qilishi uchun tanlanadi. Ammo u jamiyat vakillariga soliq solib, ularni sarflasa, endi uning davlat xizmatchisidan farqi qolmaydi.

Soliq solish va umumiy maqsadlarda sarflash “ijtimoiy mas’uliyat”ni ifodalasa, demak bu o‘z-o‘zidan bozor mexanizmlariga xos bo‘lmagan, balki siyosiy mexanizmga xos bo‘lgan tamoyil bo‘lib chiqadi. Ya’ni ijtimoiy xarajatlar bilan biznes emas, balki davlat shug‘ullanishi kerakligini anglatadi. Agar ijtimoiy mas’uliyat bizneslarning bo‘ynida bo‘lsa, unda bu g‘oya resurslar bozor mexanizmi bilan emas, siyosiy mexanizmlar bilan sarflanishi kerakligini anglatadi. Demak, biznesda ijtimoiy mas’uliyat bo‘lishi kerakligini ta’kidlovchi g‘oya sotsializm bilan bir xil asosga ega bo‘lib chiqadi.

davomi bor…

@economist_martin

Aytgancha, Otabekni konserti chiqqan, koʻringlar.

Hayek nazdida narx nima edi?

Iqtisodchi olim Fridrix August Fon Hayek o‘zining "The Use of Knowledge in Society" nomli maqolasida mamlakat iqtisodiyotini markaziy rejalashtirish orqali boshqarishda qanday muammo borligi haqida tushuntuntiradi. Bu muammo har bir inson alohida individ emas balki umumiy jamiyatning bir bo‘lagi deb qarashdan va insonlar yetarlicha ratsional deb hisoblashdan kelib chiqadi. Aslida esa unday emas, har bir inson alohida individ, ularning muammolari va ehtiyojlari turlicha va albatta hech kim yetarlicha ratsional emas.

Hayekning fikrini to‘g‘ri tushunish uchun avvalo quyidagi savolni berishimiz kerak:
“Bir inson yoki tashkilot qanday qilib millionlab odamlar ishtirokidagi murakkab iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtira oladi?”

Bu savolga ba'zi iqtisodchilar — ayniqsa matematik modellar bilan ishlaydiganlar, “Agar barcha kerakli ma'lumotlar bitta markaziy idorada (yoki aqlli insonda) bo‘lsa, bu markaz resurslarni qanday taqsimlashni aniq hisoblab chiqadi" deb javob berishga urinadilar.


Hayek esa bu yondashuvni noto‘g‘ri deb hisoblaydi. U real hayotda hech kimda barcha ma'lumotlar bo‘lmasligini aytadi. Buning sababi oddiy, har bir odam faqat o‘z atrofidagi sharoitni, o‘z imkoniyatini, o‘z muammosini boshqalarga nisbatan yaxshiroq biladi. Shu nuqtai nazardan, real vaqt rejimiga tegishli sharoit haqidagi bilimlar jamiyat bo‘ylab keng tarqalgan va hech kim ularning barchasini tez/to‘liq egallay olmaydi.

Misol uchun, tasavvur qiling, dunyoda qahva tanqisligi yuzaga keldi. Bu haqida hech bir markaziy rejalashtiruvchi organ darhol xabardor bo‘la olmaydi. Ammo bozor mexanizmi orqali bu o‘zgarish tezda aks etadi: qahva narxi ko‘tariladi! Bu narx o‘zgarishi, ya’ni signal dehqonlarga, sotuvchilarga va iste’molchilarga yetib boradi. Ular nima uchun qahva tanqis bo‘lib qolgani sababini bilishi shart emas, narx ularga barcha ma'lumotlarni jamlab yetkazadi.

Bu sharoitda dehqon: “Qahva qimmatlashibdi, demak uni ekish foydali bo‘lyapti”, — deb ko‘proq qahva ekadi.
Sotuvchi: “Narx oshibdi, qayerdandir qahva topib bozorga olib kirish kerak”, — deydi.
Iste’molchi esa: “Narxi oshibdi, kamroq ichay”, — deb iste’molni kamaytiradi.
Hech kimga “qahva ortilgan kemalar cho‘kib ketganligi uchun hozir shunday qil” deb buyurilmagan. Har kim faqat narx orqali kelgan signalga qarab, o‘zicha qaror qabul qiladi. Natijada jamiyatda insonlarning hatti harakatlari o‘zaro muvofiqlashadi.

Hayekning fikricha, narx — bu “ma'lumot tashuvchi instrument”dir. Ular butun jamiyat bo‘ylab tarqalgan tarqoq ma'lumotlarni muvofiqlashtirishga yordam beradi. Bu hech qanday markaziy boshqaruvsiz, sun'iy aralashuvsiz, tabiiy ravishda amalga oshadi. Agar davlat turli subsidiya yoki imtiyozlar bilan narx shakllanishiga sun'iy ta'sir ko'rsatsa resurslarni optimal taqsimlashga yordam beruvchi narx buzilgan shaklda ko‘rinadi. Natijada ortiqcha iste'mol yoki taqchillik kabi salbiy oqibatlar yuzaga keladi.

@economist_martin

Shu oʻrinda qisqacha qoʻshimcha qilsam. Proteksionistlar koʻpincha, barcha mantiqlari ahmoqona ekanligini tushungach, hech boʻlmasa infant Industry’lar rivoji uchungina savdo tariflari qoʻyish kerakligini aytishadi. Ularning fikricha sanoati kuchli davlatlar rostan ham yaxshi mahsulot chiqargani uchun emas, shunchaki oldinroq boshlagani uchungina bozorda ustunlikka ega. Ammo bu ham proteksionizmni oqlash uchun yetarli argument emas. Chunki xarajat-foyda hisoblanganda baribir xarajat foydadan koʻra kattaroq boʻlib qolaveradi. Boisi, proteksionizm sharoitida manfaat olgan goʻdak-sanoatning foydasi bundan zarar koʻgan iste’molchilarning zararidan koʻra kichikroq boʻladi.

Undan tashqari hukumatlar qaysi sohani himoya qilish va qaysini himoya qilmaslikni hammadan koʻra aniq oʻlchash imkoniyatiga ega emas. Buning muqobil qiymati qanchaga teng ekanligini ham bilish qiyin.

Vanihoyat 3-sabab esa, goʻdak-sanoatlarning himoya qilishi favoritizmga eshik ochib beradi. Natijada sanoat korxonalari renta ketidan quvib, qiymat yaratish, yangilik qilish kabilarni oʻylamay qoʻyishi mumkin. Chunki davlat himoyasida boʻlgan korxonaning foyda manbaayi bozor emas, davlat himoyasidan manfaatdorlik boʻlib qoladi.

Bu haqida batafsilroq oʻqimoqchi boʻlganlar uchun maqola: ”Infant Industry” Trade Barriers Sound Nice. But Research Shows They Don't Work

@economist_martin

Biznesmen va Iqtisodchining farqi haqida

Ko‘pchilik biznesmen bilan iqtisodchi o‘rtasidagi farqni to‘g‘ri ajrata olmaydi. Agar muvaffaqiyatli biznesmen mamlakat boshqaruviga kelsa, u yaxshi islohotlar qila oladi va iqtisodiy o‘sishga erisha oladi deb oʻylashadi. Ammo, aslida bu masala tashqaridan ko‘ringanidek oddiy emas. Yaxshi biznesmenning o‘z kompaniyasidagi muvaffaqiyati uning mamlakat iqtisodiyotini ham samarali boshqara olishini anglatmaydi. Boisi, biznes yuritish bilan iqtisodiy islohotlar o‘rtasida tubdan farqlar mavjud. Agar biznesmen iqtisodiy siyosatni o‘ziga xos “biznescha” tushunchalar bilan yuritmoqchi bo‘lsa, bu juda ayanchli oqibatlarga ham olib kelishi mumkin.

Paul Krugmanning "A Country Is Not a Company" nomli maqolasida aynan shu farqlar haqida so‘z boradi. U mamlakat boshqaruvi va biznes yuritish o‘rtasidagi asosiy tafovutlardan biri sifatida “ochiq” va “yopiq” tizimlar ekanligini ta’kidlaydi.

Kompaniya miqyosida qo‘shimcha investitsiyalar kiritish, ish o‘rinlarini va shu kabi resurslarni ko‘proq jalb qilish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirish mumkin. Korxona bu ishni turli strategiyalar orqali amalga oshira oladi. Ammo mamlakat iqtisodiyoti bu kabi mexanizmlarga bo‘ysunmaydi. Iqtisodiy nuqtai nazardan qaralsa, biror tarmoq yoki sanoatning kengayishi (masalan, yangi ishchilarning jalb qilinishi) ko‘pincha boshqa tarmoqlar yoki sanoatlar hisobidan amalga oshadi. Resurlar cheklangani bois, bir korxonaning kengayishi boshqasining torayishi yoki o‘yinni tark etishi evaziga sodir bo‘ladi. Ya’ni, iqtisodiyotda har doim muvozanat mavjud bo‘ladi. Balki, amaldorlar ham shu oddiy haqiqatni tushunmagani uchun va “biznesmencha” fikr yuritgani uchun iqtisodiyotning ayrim sohalarini ruvojlantirishga sun’iy yoʻllar bilan harakat qilishar.

Yana bir misol: kompaniya katta investitsiya kiritib, ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali o‘z mahsulotining sotuvini ko‘paytirishi mumkin. Lekin mamlakat miqyosida katta miqdordagi investitsiyaning kirishi valyutaning mustahkamlanishiga olib keladi. Bu esa eksportchilar uchun salbiy holatdir, chunki ularning mahsulotlari xorijda qimmatroq ko‘rinadi, aksincha, xorij mahsulotlar esa arzonroq bo‘lib qoladi. Natijada import hajmi oshadi. Shunga qaramay, biznesmenlar ko‘pincha katta investitsiyaning kirishi eksport hajmini oshiradi deb o‘ylaydi.

Bundan tashqari, ular investitsiya kelsa yangi zavod-fabrikalar ochiladi, demak ish o‘rinlari ko‘payadi deb taxmin qilishadi. Ammo bu har doim ham shunday bo‘lavermaydi. Katta miqdordagi xorijiy investitsiyalar oqimi inflyatsiyani kuchaytirishi mumkin. Shuning uchun markaziy bank inflyatsiyani jilovlash maqsadida asosiy foiz stavkasini oshiradi. Natijada, foiz stavkasiga sezgir bo‘lgan sohalar qisqaradi va bu tarmoqlarda ishsizlik ortadi. Qisqa qilib aytganda, ayrim sohalarda ish o‘rinlari kengaysada, boshqalarida ishsizlik ortadi.

Krugmanning yana bir fikri yoqdi: Biznesda muvaffaqiyatga erishganlarni odamlar ham amaldorlar ham tinglashni sevadi. Ular iqtisodiy islohotlarda maslahatchi yoki amaldor bo‘lishini istashadi. Ammo, biznesda muvaffaqiyatga erishganlar iqtisodiy islohotlar qanday qilinishi kerakligini o‘qib, o‘rganib o‘tiradimi? Katta ehtimol bilan, yo‘q. Shunday ekan ular hukumat tepasiga kelishi va iqtisodiy islohotlar bilan shug‘ullanishi xavfli bo‘lishi mumkin.


Xulosa qilib aytganda, iqtisodiyot — bu biznes kabi ochiq tizim emas. Unda har bir harakat muvozanat talab qiladi. Shuning uchun mamlakatni boshqarishda yondashuvlar chuqur iqtisodiy bilim va tahlilga asoslanishi kerak.

@economist_martin

Qiziq podcast boʻlibdi, tavsiya qilaman. Universitetda oʻqish nima uchun kerak, universitetdan keyingi hayot qanday boʻlishi mumkin kabi savollarga javob berilgan, sun’iy intelekt va ijtimoiy hayot haqida suhbat qurilgan ekan.

https://youtu.be/kPzGfK0uygE?si=WeYbp1zJGB1bcTBx