Martin Eden

Hikmat izlab

Kecha bir “noxush” voqea boʻldi. Mashgʻulot qilgani zalga otlanib ketayotgandim. Suv olish uchun doʻkonga toʻxtab oʻtishim kerak edi. Chapga burilayotganimda, oʻng tomon parkovkadan nexia3 orqaga yurib chiqayotganini koʻrdim. Ammo, man oʻtib ketgach chiqadi deb harakatni davom ettirdim. Shu payt gursillagan ovoz eshitildi va mashina chayqalib ketdi. Haligi nexia3 mashinamni orqasidan urib, davomiy, doʻkonning hovlisiga kirib ketguncha gazni bosdi va toʻxtab qoldi. Mashinani chetga olib narigi mashina haydovchisining oldiga bordim. Yoshi, tahminan 45-50 lar atrofidagi rusiyzabon ayol ekan.

Suhbatlashishni, umuman olganda kelishishni imkoni boʻlmadi. Yetkazilgan zararni qoplash uchun hozir puli yoʻqligini, garovga hech narsa bermasligini, va katta-katta tanishlari borligini aytdi. Qoʻshimchasiga ovozini koʻtarib, doʻq-poʻpisa bilan urishni boshladi. Juda bir noqulay vaziyatga tushib qoldim. Keyin esa spirtli ichimlik ichkanini hididan sezib qoldim. Oxir-oqibat ichki ishlarga qoʻngʻiroq qilishga toʻgʻri keldi.

Natijada, mani ham uni ham mashinasini jarima maydoniga qoʻyishdi. Tibbiy ekspertiza natijasi ayolni mast ekanligini tasdiqladi. Ertaga, mashinani olib chiqishim uchun har ikkalamiz ham sudga borishimiz kerak ekan. Xullas ovoragarchiligi koʻpga oʻxashayapti.

Shunday boʻlsada, ayolning man bilan toʻqnashib ketgani yaxshilikka boʻldi degan xulosaga keldim. Chunki, bilishimcha u ayol mast holida mashina boshqarib Chirchiqqacha ketmoqchi boʻlgan ekan. Ya’ni, agar man bilan kichik toʻqnashuv boʻlmaganida, yoʻlda bundan kattaroq toʻqnashuv boʻlishi, kimdir yoki kimlardir hayotdan koʻz yumishi mumkin edi. Tanlovda, birini tanlash uchun tabiiyki boshqasidan voz kechish kerak. Aytmoqchimanki, tanlash imkoniyati berilganda ham, biz kattaroq zarar keltirishi mumkin boʻlgan variantdan voz kechib, kichikroq zarar keltiruvchi variantni tanlagan boʻlar edik.

Agar mani ovora boʻlishim, narigi ayolning haydovchilik guvohnomasini yoʻqotishi va hammasi joy-joyiga tushguncha yoʻqotiladigan vaqtning muqobil qiymati bundan ham kattaroq baxtsiz hodisaga (masalan oʻlimga) teng boʻlsa, demak, hammasi yaxshi boʻldi deb xulosa qilish mumkin.

Albatta, bundan ham kattaroq baxtsiz hodisa boʻlish boʻlmasligi mavhumligicha qoldi. Ammo mavhumligicha qolganini ham yutuq deyish mumkin, nazarimda.

@economist_martin

Ertaga shu yerda koʻrishamiz, esinglardan chiqmadimi?

3/3

Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, hozir Oʻzbekiston uchun sotsialistik yoki egalitarian gʻoyalar bilan ijtimoiylashuv yoʻlidan yurishi emas, haqiqiy kapitalizm va minimal davlat tamoyilini ilgari suruvchi Libertarian gʻoyaga ergashishi zarur. Botir aka aytgandek, biznesni tiyib turishdan koʻra hukumatni oʻzini oʻzi tiyib turuvchi kuchlar haqida oʻylash zarur.

2/3

Tashqi ta’sirlar siz tranzaksiyada (oldi-sotdi) ishtirok etmasangiz ham xarajat qilganingizda yoki manfaat topganingizda yuzaga keladi.

Tashqi xarajat uchun misol: siz hech qachon krassovka sotib olmasangiz ham krassovka ishlab chiqaruvchilari havoga chiqargan zararli moddalardan aziyat chekishingiz mumkin. Bu zarar krassovka sotib olayotganlarning oʻrniga, sizning va boshqa krassovka sotib olmaydiganlarning hisobidan qoplanadi. Chunki, krassovka ishlab chiqaruvchisi havoga chiqarilgan zararni tannarxga kiritmagani uchun tannarx kichraytirib koʻrsatiladi. Natijada, aslida krassovka sotib olishni xohlamaganlar ham ularni sotib oladi. Kislorodning xususiy emasligi, buning imkoni yoʻqligi tufayli shunday muammo yuzaga keladi. Aks holda korxona kislorod egasiga keltirilgan zararni toʻlagan va tannarxni toʻgʻri belgilagan boʻlar edi. Demak, bu yerda bozor muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Shuning uchun davlat ushbu muvaffaqiyatsizlikni yumshtaish maqsadida korxonaga keltirilgan zararni qoplash uchun soliq solishi kerak.

Tashqi manfaat uchun misol: farmatsevtika korxonasi virusga qarshi yangi vaksina oʻylab topdi. Shahar aholisi vaksinani sotib olsa oʻlimlar kamayadi, odamlar oʻz ishi bilan bemalol shugʻullana oladi. Demak, odamlar uchun vaksinaning qiymati uning tannarxidan yuqori. Bunday tovar bozor sharoitida ishlab chiqarilishi kerak. Ammo, bunday boʻlmaydi. Chunki vaksina olganlar hisobiga vaksina olmaganlarning kasal boʻlish ehtimoli kamayadi. Ya’ni vaksina olganlar qancha koʻp boʻlsa vaksina olmaganlar shunchalik manfaatdor. Lekin vaksinadan foydalanmaganlar oʻz manfaatlarini ishlab chiqaruvchiga toʻlab beradi deyish qiyin. Bunday holatda, vaksina ishlab chiqaruvchilar mahsulotni keragidan kam miqdorda ishlab chiqarishi yoki umuman ishlab chiqarmasligi mumkin. Shuning uchun davlat odamlardan soliq yigʻishi va korxona mahsulotni ishlab chiqarishini subsidiyalashi mumkin. Bu bilan davlat bozor muvaffaqiyatsizligini yumshatgan boʻladi.

Tibbiy xizmat yoki ta’lim kabi xizmatlar, odatda, bunday xususiyatlarga ega emas. Bu xizmatlarni odamlarning oʻzi, oʻzlari uchun sotib olishi mumkin. Bozor bunday xizmatlarni davlatdan koʻra samarali ishlab chiqara oladi.

Yana bir narsa, biz yurilgan yoʻl qayerga olib borishini bilganimiz uchun u haqida gapiramiz. Ammo, yurilmagan yoʻllar qayerga olib borishini bilmaymiz. Bozor iqtisodiyoti bizga qaysi yurilmagan yoʻl eng samaralisi ekanligini koʻrsata oladi!

1/3

Davlat, Jamiyat va Iqtisodiyot haqida

Yevropa Ittifoqi va AQSHda davlatning roli, iqtisodiy tizim va ijtimoiy hayot tubdan farq qiladi. Birinchisida davlatning roli ijtimoiy-iqtisodiy hayotda keng ishtirok etsa, ikkinchisida minimal darajada cheklangan. Odatda, odamlardan: “bozor samarali ishlaydigan sohalarni bozorga qoʻyib berish va davlatning rolini qisqartirish toʻgʻri boʻladimi” deb soʻrasangiz, “ha, albatta” deb javob berishadi. Lekin, savolni aniqlashtirib bersangiz, masalan: “tibbiy xizmat yoki ta’lim kabi sohalarda davlat sektori boʻlishi kerakmi yoki xususiy?” deb soʻrasangiz, “bu vazifa bilan davlat shugʻullanishi kerak” degan javobni olamiz. Vaholanki, bu kabi xizmatlarni bozor davlatdan koʻra samarali ishlab chiqaradi.

Xoʻsh, davlat nima uchun kerak? Qanday vazifalarni amalga oshirishda odamlar muvaffaqiyatsizlikka uchradiki davlatga ehtiyoj paydo boʻldi? Aynan shunday savollar davlatning rolini aniqlab olishga yordam beradi.

Odamlar oʻz mulkidan foydalanishi uchun kimdir ularning mulki daxlsiz ekanligini kafolatlashi va uning mulkiga undan boshqa hechkim egalik qila olmasligini kafolatlashi kerak. Kimdir boshqa birovning individual erkinliklarini buzmasligi kerak. Odamlar ishlashi, savdo qilishi va mulkini uzoq muddatda saqlay olishiga ishonch hosil qilgandagina ushbu faoliyatlar bilan shugʻullanishni boshlaydi. Shunday ekan, davlatning eng birinchi, fundamental vazifasi bu himoya qilish!

Bozor iqtisodiyoti cheklangan resurslarimizni eng optimal ssenariyda taqsimlaydi degan gapni koʻp eshitamiz. Shuning hisobiga biz jamiyat sifatida tezroq boyishimiz mumkin. Ammo shunday tovar va xizmatlar borki, ularni ishlab chiqarishda bozor muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Bular: jamoat mollari va tashqi ta’sirlarga ega tovarlar.

Jamoat mollari bu umumiy iste’mol qilinadigan va toʻlovda istisno qilib boʻlmaydigan tovarlardir. Umumiy iste’mol - bu bir guruhni tovar bilan ta’minlash bir vaqting oʻzida boshqa bir guruhni ham u bilan ta’minlashiga nisbatan aytiladi. Bunday tovarlarning toʻlovida, toʻlashga qobiliyati boʻlmagan yoki toʻlashni istamagan iste’molchilarni inkor etib boʻlmaydi.

Masalan, tasavvur qiling, shahar uchun toʻgʻon qurish kerak. Aks holda daryo toshib, shaharni suv bosishi mumkin. Ya’ni toʻgʻonning shahar aholisi uchun qiymati uning tannarxidan yuqori. Talab bor ekan, kimdir oʻz taklifi bilan bu talabni qondirishi va koʻprik qurilishi kerak. Ammo bunday boʻlmaydi. Bozor toʻgʻon qurilishida muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Sabab: toʻgʻon uchun toʻlashni istamaydiganlarning ulushi, toʻlamoqchi boʻlganlarga yuk boʻladi. Natijada toʻlamoqchi boʻlganlar ham toʻlashni istamay qolishi mumkin. Bu umumiy iste’mol qilinadigan va toʻlovda istisno qilinmaydigan ne’matga misol boʻladi. Armiya, jamoat bogʻlari, koʻpriklar, toza havo kabi ne’matlar ham xuddi shunday xususiyatga ega. Ana shunday xususiyatga ega tovarlarni ishlab chiqarishda bozor muvaffaqiyatsizliklarini yumshatish uchun davlat fuqarolardan soliq yigʻib, bu kabi tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan sotib olishi kerak.

20-dekabrgacha 25% chegirma ham bor ekan, ulgurib qolinglar!

Aytgancha, agar matematika bilan shugʻullansangiz, sizga ushbu kanalni tavsiya qilaman. Foydali materiallarni tashlab boradi.

Matematika, hayotni oʻzgartiradigan san’at!

Matematika haqida o‘ylaganda, ko‘p odamlar faqatgina murakkab tenglamalar va sonlarni tasavvur qilishadi. Lekin aslida, matematika – bu hayotning o‘zi! U har bir nafasimizda, har bir harakatimizda yashiringan. Faqat uni ko‘ra olish kerak xolos.

Masalan, musiqa haqida tafakkur qilib koʻraylik. Yoshligimda pianinoga borganman. Ungacha, qogʻozga tushirilgan bitiklarni oʻqiyotgan musiqachilarni koʻrib hayratlanar edim. Axir, koʻrinmas ohanglarni qanday qilib yozish, qandaydir belgi bilan ifodalash mumkin?! Keyin bilsam, bu raqamlar uyg‘unligi ekan. Ya’ni notalar orasidagi masofalar – bu matematik proporsiyalar edi. Har bir oktava 12 ta teng yarim tonga ajratilgan va har bir yarim tonning chastotasi geometrik progressiyaga muvofiq oʻsadi. Bu esa birinchi oktavadagi nota bilan ikkinchi oktavadagi xuddi oʻsha notaning chastotasi roppa-rosa ikki barobarga oʻsishini ta’minlaydi va uygʻunlik hosil qiladi.

Tabiat haqida oʻylaganda ham barglarning o‘sishi (Fibanachchi sonlari), qor parchalari(molekulalar muzlaganda 120 daraja burchakda bogʻlanishi va 6 qirrali geometrik shakl hosil qilishi), hatto okean to‘lqinlari ham matematik qonuniyatlar asosida shakllanishi haqida tafakkur qilish mumkin.

Yoki, barchamiz boshdan oʻtkazadigan muhabbat haqida mulohaza qilsak, statistik ehtimolliklar va to‘g‘ri insonni topish uchun yuz bergan “tasodiflarning” ajoyib kombinatsiyasini koʻrishimiz mumkin. Muhabbatning manga yoqadigan tomoni, uni oʻyinlar nazariyasi orqali ham tushuntirish mumkin. Ya’ni, har bir kishi oʻz foydasi va sherigi foydasini muvozanatda saqlashga harakat qilganda muhabbatga erishiladi. Agar aksincha, bir tomon oʻz manfaatini ikkinchi tomon manfaatidan ustun qoʻysa, muhabbat amalga oshmaydi va har ikki tomon muhabbatdan quruq qoladi. Aytmoqchimanki “Nash muvozanati”, ayniqsa, muhabbatda mavjud. Muhabbatga shunday matematik ta’rif berish mumkin: Muhabbat — bu har bir tomon oʻz harakatlarini boshqa bir tomonning harakatlarini inobatga olgan holda optimallashtiradigan holat!

Umuman olganda, matematikasiz hayotni tasavvur qilish qiyin. Chunki u hayotning har jabhasida mavjud. Usiz, eng kamida, birinchi marta tayyorlagan ovqatimizni ikkinchi marta takrorlay olmagan boʻlardik. Usiz, tafakkur zindonida mahkum boʻlib qolardik. Aytmoqchimanki, koʻp narsalar cheksiz jumboq bo‘lib tuyulganida, matematika bizga uni qanday o‘qish va tushunish kerakligini o‘rgatadi!

Shunday ekan, matematika shunchaki raqamlar emasligini tushunishga harakat qiling. U sizga dunyoga boshqa ko‘z bilan qarashni o‘rgatishi mumkin. Balki, u orqali hayotdagi eng qiyin muammolarni hal qilish uchun o‘z “tenglamangizni” toparsiz.

@economist_martin