Strategic Focus: Central Asia

🇹🇯🔝Markaziy Osiyodagi sun’iy idrok sohasidagi yetakchi: Tojikiston

Outpost Eurasia

Mintaqa davlatlari sun’iy intellekt sohasida davlat platformalari va milliy investitsiya fondlariga tayanayotgan bir paytda, Tojikiston – eng kichik iqtisodga ega mamlakat – sun’iy idrok poygasida kutilmaganda yetakchilikni qo‘lga oldi.

RISE Research ma’lumotlariga ko‘ra, 2024-yilda Tojikiston mintaqadagi venchur investitsiyalardagi ulushini 2 foizdan 5 foizgacha ($4,6 mln) oshirdi. Hukumat tomonidan keng ko‘lamli institutsional qo‘llab-quvvatlash bo‘lmasa-da, Tojikiston mintaqaning eng muvaffaqiyatli AI (Sun’iy idrok) tadbirkorlarini yetishtirib chiqardi. Ulardan biri – Stenford universiteti bitiruvchisi Azizjon Azimiy, u asos solgan zypl.ai kompaniyasi joriy yilda Prosus Ventures’dan $3 mln sarmoya jalb qildi. Yana bir tojik kompaniya – Islom tamoyillariga asoslangan BNPL platformasi Alif – hozirda Markaziy Osiyoda faoliyat yuritmoqda va AQSH xususiy kapitallarining kirib kelishi bilan mintaqadan tashqariga chiqishni rejalashtirmoqda.

Tojikiston 2021-yilda mintaqada birinchi bo‘lib milliy AI strategiyasini ishlab chiqqan davlat bo‘ldi. 2025-yilda esa u sun’iy idrokni tartibga solish bo‘yicha mintaqaviy hamjamiyat sa’y-harakatlarini boshlab berdi. Unda o‘zini o‘zi boshqarish, gorizontal hamkorlik va Markaziy Osiyoni global “AI Sandbox” – sun’iy intellekt tajriba maydonchasiga aylantirish g‘oyalari ilgari surildi. Ochiqlik, hamkorlik va innovatsiyalar tamoyyillari Tojikiston tomonidan shu oyning boshida BMTga taklif etilgan Sun’iy idrok to‘g‘risidagi rezolyutsiyada ham aks etgan.

Bundan tashqari, NVIDIA vakillari bilan uchrashuvdan so‘ng Tojikistonning Sun’iy idrok kengashi mamlakatdagi ilk GPU-klasterni yangi tashkil etilgan AI Area texnoparkida ishga tushirishini e’lon qildi.

Tojikiston tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki: sun’iy idrok davrida kuchlilar emas, balki moslasha oluvchilar yutadi.

SFCA: Kamroq $103 lik osh yeb, ko’proq ilmga e’tibor qarataylik, do’stlar.

Tolibon Afg‘onistonning tabiiy boyliklarini tashqi siyosat quroli sifatida ishlatmoqda

Nightingale Intelligence konsalting kompaniyasi (tahlilchi do’stimiz Eldaniz Gusseinov tashkil qilgan)

Afg‘onistonning foydali qazilmalari milliy o‘zlik va xalqaro geosiyosat kesishmasida joylashgan. Hozirgi Tolibon rejimi davrida mamlakatning 3 trillion dollarga baholangan resurslarga ega “boy davlat” ekani haqidagi narrativ nafaqat iqtisodiy salohiyatni bildiradi, balki ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqilgan tashqi siyosat vositasi sifatida xizmat qilmoqda. Rejimning 28 viloyatda 647 ta konni xaritalashtirish, yuzlab konchilik shartnomalarini imzolash va yirik loyihalarni – zumrad va yoqutlardan tortib, mis va oltinlargacha – ishga tushirishdagi sa’y-harakatlari suverenitetni mustahkamlash va global kapitalni jalb etishga qaratilgan.

Afg‘oniston Tog‘-kon vazirligiga ko‘ra, mamlakatdagi eng yirik investorlar Xitoy, Eron, Turkiya va O‘zbekistonning kompaniyalari bo‘lib, umumiy sarmoya hajmi 8 milliard dollarga baholanmoqda. Vazirlik vakili Humoyun Afgan ta’kidlaganidek, investitsiyalar strategik ahamiyatga ega sohalar – mis, oltin, temir, sement, shuningdek neft va gazga yo‘naltirilgan.

Afg‘oniston konchilik sektorida jiddiy kuchlar kurashi haqida gapirishga hali erta. Biroq Xitoy o‘z investitsiyalarini faol tarzda ishlatmoqda — bunga Mis Aynak mis koni misol bo‘la oladi — va bu orqali Pekin “Bir makon, bir yo‘l” tashabbusini ilgari surmoqda. Bu loyihalar nafaqat elektromobil sanoati va dekarbonizatsiya uchun zarur bo‘lgan muhim minerallarga kirishni ta’minlaydi, balki Xitoyning Afg‘onistondagi strategik mavqeini ham mustahkamlaydi.

Hindiston va Rossiya ham bu resurslar poygasida yangi o‘yinchilarga aylanmoqda. Hindiston Afg‘onistonning litiy konlariga katta qiziqish bildirmoqda, bu esa mamlakatning tez sur’atlarda rivojlanayotgan elektromobil bozori va toza energiya tashabbuslariga xizmat qilishi kerak. Biroq Xitoyning mavjud manfaatlari Hindistonning rejalarini murakkablashtirmoqda. Shu bilan birga, rossiyalik yuqori martabali amaldorlarning so‘nggi tashriflari Moskvaning Afg‘onistonga bo‘lgan qiziqishi ortayotganini va bu G‘arb ta’siriga qarshi umumiy strategiyaning bir qismi ekanini ko‘rsatmoqda.

Yuqoridagi jarayonlar Afg‘onistonni geostrategik shaxmat doskasiga aylantirmoqda — bu yerda resurslarni qazib olish va nazorat qilish nafaqat iqtisodiy vosita, balki diplomatik bosim o‘tkazish usuliga ham aylangan.

Hozirda Afg‘onistonda bir nechta yirik tog‘-kon loyihalari amalga oshirilmoqda, jumladan Hirot viloyatidagi G‘uriyon temir rudasi koni (unda eronlik, turkiyalik va britaniyalik kompaniyalar ishtirok etmoqda); Tohar viloyatidagi afg‘on-xitoy oltin qazib olish loyihasi; va Balx viloyatidagi O‘zbekiston ishtirokidagi “Tuti Maydon” koni. Shuningdek, Panjsher zumradlari, Jagdalak yoqutlari, qo‘rg‘oshin, rux, xromit, nefrit, tuz, gips, marmar, barit va ko‘mir qazib olish bo‘yicha loyihalar minglab ish o‘rinlarini yaratmoqda va ijtimoiy infratuzilmani kengaytirmoqda. Bularning barchasi xalqaro hamkorlik va investitsiyalarni jalb qilishga qaratilgan strategik yondashuvni namoyon etmoqda.

Strategic Focus: Central Asia

Nargiza Umarova o‘zining "O‘zbekiston Janubiy Kavkaz bilan transport aloqalarini qanday rivojlantirmoqda?" nomli maqolasida global geosiyosiy o‘zgarishlar sharoitida O‘zbekistonning savdo yo‘llarini diversifikatsiya qilish va tranzit salohiyatini mustahkamlash borasidagi sa’y-harakatlarining tahlil qiladi. Ekspert Ukrainada urush boshlanganidan so‘ng Transkaspiy xalqaro transport yo‘lining (TITR) ahamiyati ortib borayotganiga e’tibor qaratib, bu Xitoydan Markaziy Osiyo orqali yuk oqimlarini Rossiya orqali an’anaviy shimoliy yo‘nalish o‘rniga qayta yo‘naltirishga turtki bo‘lganini aytmoqda.
 
Maqolaning asosiy e’tibori O‘zbekistonning Transkaspiy va Transkavkaz yo‘laklari o‘rtasida bog‘lovchi bo‘g‘in vazifasini bajaruvchi, Kavkazortidagi eng yirik iqtisodiyotga ega Ozarbayjon bilan o‘zaro hamkorligiga qaratilgan. 2019-yilda O‘zbekiston, Ozarbayjon, Turkmaniston, Gruziya, Qirg‘iziston va Turkiya ishtirokida ishga tushirilgan CASCA+ (Markaziy Osiyo - Janubiy Kavkaz - Anadolu+) multimodal yo‘lagining yaratilishi mintaqaning xalqaro transport tarmoqlariga integratsiyalashuvi yo‘lidagi muhim qadam bo‘ldi. 2022-yil dekabr oyida ushbu yo‘nalish bo‘yicha birinchi konteyner poyezdi O‘zbekistondan Bolgariyaning Burgas portigacha bo‘lgan 4000 km dan ortiq masofani bosib o‘tdi, bu, ayniqsa, Xitoy-Qirg‘iziston-O‘zbekiston temir yo‘li qurilishini hisobga olgan holda, loyihaning iqtisodiy samaradorligi va kengayishini ko‘rsatdi.
 
N.Umarova yangi yo‘nalishlarning asosiy afzalligi sifatida Sharqiy Osiyo va Yevropa o‘rtasidagi masofani 900 km va yetkazib berish vaqtini 7-8 kunga qisqarishini aytmoqda. Aynan shu omil Ozarbayjon va Gruziya bilan hamkorlikni Toshkent uchun ustuvor yo‘nalishga aylantiradi, deydi maqola muallifi. O‘tkazish qobiliyati yiliga 5 million tonnagacha oshgan Boku-Tbilisi-Kars (BTK) temir yo‘li va Ozarbayjondan Turkiyagacha bo‘lgan yo‘lni 343 kilometrga qisqartirishi mumkin bo‘lgan Zangezur yo‘lagi salohiyatiga alohida e’tibor qaratildi, garchi uni amalga oshirish Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasidagi kelishmovchiliklar tufayli murakkablashgan bo‘lsa-da.
 
Boku xalqaro dengiz savdo porti va Gruziyaning Poti va Batumi portlaridan foydalanish O‘zbekiston transport strategiyasining muhim elementi bo‘lib, ular orqali har yili 1 million tonnadan ortiq O‘zbekiston yuklari o‘tadi. Toshkent nafaqat ushbu obyektlardan faol foydalanmoqda, balki ularni rivojlantirishga sarmoya kiritmoqda, terminallar va omborlar qurishni, shuningdek, Ozarbayjon bilan qo‘shma kemasozlik loyihalarini rejalashtirmoqda. Bu 2030-yilga borib tranzit yuklar hajmini 22 million tonnaga yetkazish bo‘yicha ulkan maqsadning bir qismidir.
 
Shunga qaramay, ekspert ma’muriy va texnik to‘siqlarni bartaraf etish: tariflarni unifikatsiya qilish, bojxona tartib-qoidalarini soddalashtirish, Transkaspiy raqamli tranzit portali kabi IT-texnologiyalarni joriy etish zarurligini ta’kidlaydi. Muvaffaqiyat mamlakatlarning murosaga tayyorligiga bog‘liq, buni O‘zbekiston va Ozarbayjonning strategik hamkorligi, jumladan, temir yo‘l tashuvlariga 50 foizgacha chegirmalar va parom transporti uchun tarif imtiyozlarini muhokama qilish allaqachon ko‘rsatmoqda.
 
Umuman olganda, O‘zbekiston geosiyosiy siljishlar va Janubiy Kavkaz bilan hamkorlikdan yangi iqtisodiy imkoniyatlar kaliti sifatida foydalanib, transport boshi berk ko‘chadan Yevroosiyoning tranzit markaziga aylanishga intilmoqda.

Strategic Focus: Central Asia

Rossiya va AQSh yaqinlashuvi: Markaziy Osiyo uchun saboqlar

Rossiya va AQSh o‘rtasidagi yaqinlashuv yo‘lidagi so‘nggi qadamlar, xususan, Ukraina mojarosini tartibga solish bo‘yicha muzokaralar kontekstida, postsovet makonida, jumladan, Markaziy Osiyoda katta rezonans uyg‘otmoqda. Tarixan Moskva ta’sirida bo‘lgan, ammo so‘nggi o‘n yilliklarda tobora ko‘proq Xitoy va boshqa global kuchlarga yaqinlashishni boshlagan ushbu mintaqa tashqi siyosatini qayta ko‘rib chiqishga majbur bo‘lmoqda. Markaziy Osiyo bu jarayondan qanday saboqlar chiqarishi mumkin?

Birinchi saboq – buyuk davlatlarga qaramlik barqarorlik garovi emasligi haqidagi illuziyaning yemirilishidir. Ukraina bilan bog‘liq holat yirik o‘yinchilarning manfaatlari keskin o‘zgarishi mumkinligini va qaram davlatlarning himoyasiz holatda qolishini ko‘rsatmoqda. Markaziy Osiyo davlatlari tashqi aloqalarni diversifikatsiya qilish haqida jiddiy o‘ylab ko‘rishlari kerak, aks holda ular ovozi inobatga olinmaydigan geosiyosiy bitimlarning garoviga aylanishlari mumkin. Masalan, O’zbekiston ko‘p yo‘nalishli diplomatiya orqali Xitoy, Yevropa Ittifoqi va Turkiya bilan aloqalarni rivojlantirib, Rossiya yoki AQShga bir tomonlama tayanib qolmaslik siyosatini yuritmoqda.

Ikkinchi saboq – strategik qarorlar qabul qilishda mustaqillikning ahamiyati. Garchi Ozarbayjon Markaziy Osiyoning bir qismi bo‘lmasa-da, u haddan tashqari bir tomonlama qaramlikdan qochib, iqtisodiy mustaqillik va mintaqaviy ittifoqlar orqali o‘z pozitsiyalarini mustahkamladi va natijada Qorabog‘ ustidan nazoratni qaytarishga erishdi. Bu mintaqa davlatlari uchun signal – ichki resurslarga, xususan, energetika va harbiy salohiyatga sarmoya kiritish tashqi yordamga umid bog‘lashdan ko‘ra ko‘proq harakat erkinligini beradi.

Uchinchi saboq – mintaqaviy hamkorlik zarurati. Rossiya va AQSh o‘rtasidagi yaqinlashuv global o‘yinchilar kichik davlatlar manfaatlari hisobiga o‘z muammolarini hal qilishga moyilligini ko‘rsatmoqda. Markaziy Osiyo mintaqaviy aloqalarni mustahkamlash, umumiy iqtisodiy va xavfsizlik tashabbuslarini ilgari surish orqali foyda ko‘rishi mumkin. Bu ayniqsa, “Bir makon – bir yo‘l” orqali Xitoy ta’sirining ortib borayotgan sharoitida dolzarb, chunki yagona pozitsiya mintaqa davlatlarining muzokaralardagi mavqeini mustahkamlashi mumkin.

Nihoyat, Rossiya-AQSh dialogi atrofidagi voqealar tashqi omillar beqarorligini yana bir bor eslatmoqda. Markaziy Osiyo Rossiya ta’sirining zaiflashuvi va AQShning bu bo‘shliqni to‘liq to‘ldirishga tayyor emasligi kabi ssenariylarga tayyor bo‘lishi kerak. Bu boshqa o‘yinchilar – Xitoy, Hindiston, Eron, Turkiya – uchun imkoniyatlar oynasini ochadi, biroq mintaqadan katta moslashuvchanlik va strategik uzoqni ko‘ra olishni talab qiladi.

Xulosa qilib aytganda, Rossiya va AQSh yaqinlashuvi qaram davlatlarning zaif tomonlarini ochibgina qolmay, Markaziy Osiyoni o‘z yo‘lini izlashga undaydi. Muvaffaqiyat mintaqaning ko‘p vektorlilik, ichki barqarorlik va jamoaviy sa’y-harakatlarni qanchalik muvozanatlay olishiga, buyuk davlatlar o‘yinlarining qurboniga aylanmasligiga bog‘liq bo‘ladi.

Strategic Focus: Central Asia

Imamog’lu yoki Erdog‘an: Turkiyaning yo‘li – tashqi siyosatmi yoki ichki islohotlarmi?

Erdog‘an va Imamog’lu qarama-qarshiligi - Turkiya rivojlanishining ikki xil strategiyasi o‘rtasidagi tanlovdir. Erdog‘an faol tashqi siyosatga tayanib, Turkiyaning Kipr, Falastin, Afrika, Kavkaz va Turkistondagi pozitsiyalarini mustahkamlashga harakat qilmoqda.

Imamog‘lu esa inflyatsiya, ishsizlik va iqtisodiy inqiroz kabi ichki muammolarga e’tibor qaratmoqda. Uning yondashuvi an’anaviy kemalist yondashuvga yaqin bo‘lib, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik va institutsional islohotlarga ustuvorlik beradi.

CHP (Cumhuriyet Halk Partisi)) partiyasining praymerizida Imamog‘lu prezidentlikka nomzod sifatida ko‘rsatildi. Uni 1,7 million partiya a’zosi va 64 million saylovchidan 13 million partiyasiz fuqaro qo‘llab-quvvatladi — bu mamlakat ichkarisida o‘zgarishlarga bo‘lgan talab borligini ko‘rsatadi.

Markaziy Osiyo va butun turkiy dunyo uchun esa eng muhimi — Turkiya kuchli, barqaror va obro‘li ittifoqchi bo‘lib qolishi. Saylovda kim g‘olib bo‘lishidan qat’i nazar, Anqara turkiy integratsiyaning muhim markazi bo‘lib qoladi.

Strategic Focus: Central Asia

“Amerika Ovozi” va “Ozodlik Radiosi” faoliyatining to‘xtatilishi allaqachon xalqaro jurnalistika olamida tarixiy burilish sifatida talqin qilinmoqda. O‘n yillar davomida AQSh Global Media Agentligi orqali moliyalashtirilgan ushbu OAVlar yumshoq kuch vositasi sifatida xizmat qilib, erkin matbuot yo‘q yoki bosim ostida bo‘lgan o‘nlab mamlakatlarda muqobil nuqtai nazarni auditoriyaga yetkazib kelgan edi.

Biroq 2025-yil mart oyida AQSH prezidenti D.Tramp tomonidan federal byurokratiyani qisqartirish bo‘yicha chiqarilgan farmondan so‘ng, har ikkala nashr moliyaviy ta’minotsiz qoldi. “Amerika Ovozi” 83 yillik faoliyatida ilk bor efirni to’xtatdi, “Ozodlik Radiosi” esa yopilish yoqasida turibdi, garchi rasmiy tarzda efir to‘xtatilgani hali e’lon qilinmagan bo‘lsa-da.

Bu qarorning sabablari yuzaki: byudjetlarni qisqartirish, AQSH siyosatida prioritetlarning o‘zgarishi va ehtimol, raqamli media davrida bunday loyihalarning samaradorligiga qayta baho berilishi. Tramp tarafdorlari bu OAVlar allaqachon dolzarbligini yo‘qotganini aytishi mumkin — ularning auditoriyasi qisqarayotgan edi, avtoritar mamlakatlardagi onglar ustidagi ta’siri esa mahalliy targ‘ibot mashinalari va yangi texnologiyalar fonida sustlashgan edi.

Tanqidchilar esa bu qarorni so‘z erkinligiga zarba va Moskva, Pekin yoki Tehrondagi rejimlarga sovg‘a deb hisoblayapti — ular endi axborot makonini yanada qattiqroq nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishadi.

Oqibatlar allaqachon sezilmoqda. “Ozodlik Radiosi”ning 700 ga yaqin xodimlari va 1300 frilanseri, hamda “Amerika Ovozi” jamoasi ishsiz qoldi. Mish-mishlarga ko‘ra, ularning ba’zilari yangi loyihalarni – masalan, “Erkin Amerikaning Ovozi” (VOILA)ni yaratmoqchi, ammo bu hozircha faqat g‘oyalar darajasida. Yevropa esa “Ozodlik Radiosi”ni qo‘llab-quvvatlash haqida gapira boshladi — Chexiya va YI ushbu media merosining hech bo‘lmaganda bir qismini saqlab qolish uchun moliyalashtirish variantlarini muhokama qilmoqda. Ammo bu yordamning qamrovi hozircha noaniq.

Endi nima bo‘ladi? “Amerika Ovozi” va “Ozodlik Radiosi” qoldirgan bo‘shliq bu holatda ko’p turmaydi. Millionlab insonlar ongini egallash uchun kurashda ularning o‘rnini kim egallaydi? Xususiy fondlar tomonidan moliyalashtiriladigan mustaqil OAVlarmi, davlat targ‘ibot kanallarimi yoki raqamli davrda tug‘ilgan butunlay yangi o‘yinchilarmi?

Siz nima deb o‘ylaysiz — bu gigantlarning o‘rnini kim egallaydi?

Xorijiy OAV - chet tillardagi yetakchi nashrlar kanali