Maryam Javlan.

Qobilyat: tug’ma yoki orttiriladimi?

🧬Biologik kelib chiqishiga ko’ra qobilyat tug’ma psixologik asosga ko’ra orttirilgan turi ham bo’ladi. Tug’ma qobilyat bu genetik jihatdan o’tgan bo’lib, bunda tabiiy iste’dodlar genlar hisobidan. Ko’pchilik qobilyatlarga nisbatan fikrlashi xato. Ular uquvsizlik va dangasalik qilgan sohalarida “qobilyatsizman” deb diagnoz qo’yishadi. Aslida-chi?

Qobiliyat tug‘ma emas, u mashq qilish va mehnat bilan shakllanadi.

Bruce Lee

💡2006-yilda Kerol Dvek “Tafakkur: Muvaffaqiyatning yangi psixologiyasi” kitobida qobilyatlarga nisbatan fikrlash pozitsiyasini o’zgartirish tezroq muvaffaqiyatga erishish mumkinligiga oid tadqiqot qiladi. U talabalarni ikki xil tafakkurli talabalarda tadqiqot o’tqazadi:

1. “Men aqilliman”
2. “Men o’rganishim kerak”

Talabalar qobilyatiga nisbatan qarashlaridan kelib chiqib, Kerol ikki xil tafakkur turini ajratib oladi:

🧠O’suvchi yoki qotib qolgan tafakkur

O’suvchi tafakkur (growth mindset) — ilm, harakat, mehnat va tajriba orqali o’sishga ishonish. Bunga ko’ra: lbarcha qiyinchilik, bloklarni o’rganish orqali yenga olaman degan qonuniyat bilan yashaydi odam”.

Qotib qolgan tafakkur (fixed mindset) — qobilyatlar tug’ma deb hisoblanadi, ko’zi yetmagan har qanday qiyinchilikka erishish uchun maxsus ilohiy qobilyat, tajriba bo’ladi deb o’ylanadi. Ko’pchilikda shunday tafakkur turi bor masalan, aniq fanlarga maktab vaqtida qobilyati yo’q bo’lsa, demak o’sha inson umrini oxirigacha aniq fanlarga uquvsizman deb hisoblab o’tib ketadi.

O’suvchi tafakkurlilar tashqi tanqidni yaxshilanishda, boshqalarni muvaffaqiyatini ilhom manbai sifatida, muvaffaqiyatsizlikni o’sish uchun ishlatishadi. Qobilyatlarni shakllantirib, xatolarni o’sish jarayonini bir qismi deb biladilar.

Qotib qolgan tafakkurlilar esa tanqidni shaxsiy hujum, xatoni qochish kerak bo’lgan narsa, muvaffaqiyatsizlikni cheklanish, boshqalar g’alabasini raqobat sifatida qabul qilishadi.

⌛️10.000 soat mashq qilish qoidasi

F

arq iste’dodda emas, balki qancha vaqt va qanday mashq qilinishida!

Psixolog Karl Anders Eriksson tadqiq etgan, Malkolm Gladvel ommalashtirgan tadqiqot, qobilyat orttirilishi xususida ajoyib ilmiy faktdir. 1980-yil Berlinda 3 toifa musiqachilar ustida tadqiqot uyushtiradi va natijalar bilan bo’lishadi:

•Eng yaxshi skripkachilar - 10K soatdan ortiq
•Yaxshi skripkachilar - 8K soatga yaqin
•Oddiy skripkachilar - 4K soat

Bundan kelib chiqadiki, iste’dod bu mashq qilish ortidan kuchayadi, balki tug’ma iste’dodlilarni ham ortda qoldiradi! Psixolog mashq qilishda to’g’ri texnika qoidasi haqida ham alohida ogohlantirib ketadi.

Maykl Jordon basketbol ustasi bo‘lishi uchun har kuni yuzlab soat mashq qilgan.
The Beatles 1960-yillarda Gamburgda har kuni 8 soat jonli chiqishlar qilib, 10,000 soatlik tajribani jamlagan.
Bill Geyts yoshligidan dasturlashga 10,000+ soat sarflagan.

Shunday ekan, uquvsizlikni genetika bahonasi ortiga yashirmang. Mehnat va izlanish bor ekan, tug’ma iste’doddan kuchli orttirilgan iste’dod qurish mumkin.

✈️ Maryam Javlan - kichik, lekin sifatli harakatlar.

“G’oyadan ijro 10 karra muhimdir.”

Bobir Akhilxanov “G’oyadan - ijrogacha” mavzusi xususida o’z hayotiy tajribalari bilan birma-bir tanishtirdilar. Nima uchun 99% foiz g’oyasi bor odamlar yutqazadi va 1% realizatsiya qila oladi?
Sababi, g’oyadan ijro muhimligi, perfeksionizm o’ldirishi, keraksiz narsalarga katta mablag’ ketqazmaslik, tezlik va tahlil, mijoz bilan aloqa va feedbacklar ta’siri xususida aniq faktlar aytib o’tdilar. So’ng katta brendlarni qiyoslab, undagi yutuq va kamchiliklarni birma-bir o’rganib ko’rsatib berildi.

“Hamma u yerda chalkashlik ko’rsa, sen tajriba top”

Ilhomjon Olimov esa g’oya yaratuvchi fikrlashni qanday o’rnatish xususida o’z prezitatsiyalari va formulalari bilan bo’lishdilar: g’oyaviy—ratsional— kaizen fikrlash psixikasi ketma-ketligida. G’oya tug’ilishidagi nuqtalarni va pala-partishliklarni birlashtirish (g’oya+bilim+taassurot+donolik = ta’sir) hamda sifatli kichik o’zgarish qilish.

G’oya nima?
Yangi va avval mavjud bo’lmagan biror kashfiyotimi?
Yo’q!
U eskisidan qulay, oson va qiziqarli bo’lishini Uber misolida tushuntirib berdilar.
Xulosa: g’oya- o’yinni o’zgartirsin, muammoni hal qilsin, yechim bersin.

“Tanqidiy fikrlashni mahkam ushlang, sun’iy idrokdan avval fikrlay oling”

Nihoyat, Stiv Voznyak ko’rinish berdi. Shaxsan Kamran Gulyamov savollari ostida mikrokomyuterlar yaralish tarixi, hozirda kvant kompyuterlari g’oyasi ustida ishlanayotganini bildik. Sun’iy idrokning 4 bosqichi, nazoratni yo’qotmaslik, sun’iy idrokdan avval aniq fikrlash qobilyati xususida gapirildi. Sun’iy idrokdan to’g’ri foydalana bilish, uni samaradorlikni oshirish aql bilan ishlatishga oid maslahatlar berildi. 4-bosqich: odam kabi va undan ham aqilliroq fikrlaydigan darajada sun’iy idrokdan ogohlantirish berildi.

Oxirida barcha kitoblar, eng muvaffaqiyatli shaxslar, eng sodda va qayta-qayta aytiladigan xulosa qildim baribir:

O’zingizni tinmay ustingizda ishlang.
Kichik lekin doimiy o’sishda bo’ling.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantiring.
Yaratuvchan, kreativ va ijrochiga aylaning. Oltin qoida yo’q, aniq o’zgartiradigan formula yo’q, boy qiladigan kitob mavjud emas: barcha gap individual harakatda.

Maryam Javlan

Har bir qiz oz bo’lsada — Agata Kristi ^_^

Bir kuni Agata Kristidan qanday qilib bunday labirint va murakkab qotilliklar syujetlarni kitoblariga o’ylab topishini so’rashganida:

-asosan kitoblarim uchun syujet va g’oyalar hayolimga idishlarni yuvayotganimda keladi. Idish yuvish shu qadar ahmoqona va zerikarli ish-ki, odamni ko’pincha qotillikka chorlaydi.

Tangri Mefistofelga:

Topshirurman uni ixtiyoringga,
Har qancha tubanlik bo'lsa -
boshlagin,
Ko’rayin, qanchalik ergashur
senga,
Mayli, olib borib jarga tashlagin.

Sen garovni so’zsiz boy berding,ayon,
Zulmatdan yo'l topib chiqolur
inson.
Unga chiroq bo'lur men bergan
idrok!

“Faust”

O’ziga ishonch o’ta nisbiy tuyg’u💡

Charlz Darvinni “o’ziga ishonch”ni romantizatsiya qiladiganlar psixologiyasini butunlay buzib yuborgan ikki qator jumlasi bor:

“Ishonch ko’pincha bilimdan ko’ra jaholatdan tug’iladi.”

Danning-Kryuger effekti haqida eshitganmisiz❔

1999-yilda katta shov-shuvga va konsturktiv buzilish xususida ajoyib tadqiqotlarini ommaga taqdim etgan bu ikki professorlar- ishonch xususida aytgan Charlz Darvin fikrini butunlay haq ekanini isbotlaydi.

📌Danning-Kryuger effekti - psixologik hodisa bo’lib, bilimsiz va tajribasiz insonlar bilimini o’ta yuqori baholashi, shuningdek, asli chuqur bilimli va katta tajribali insonlar o’ziga past baho berishi isbotlanadi. Bu buzilish holati deb atalib, umumiy o’ziga, qobilyatiga, tajribalariga nisbatan to’g’ri baho bera olmaslikni ochib beradi.

Kam bilimli insonlar o’zlarini bilim darajalarini tahlil qila olmaydi, ularga nima yetishmasligini ham tushuna olmaydi. Shu sababli ko’pincha noto’g’ri qarorlar qabul qilishadi va o’zlariga haddan ziyod katta baho berishadi.
Chuqur bilimga va kuchli qobilyatga ega insonlar esa ilm olish zanjiridan kelib chiqib, hech nimani bilmasliklarini, o’zlariga nisbatan past baho berishlarini kuzatasiz.

Bizning zamonamizdagi baxtsiz holatlardan biri shundaki, o'ziga ishonganlar ahmoq, har qanday tasavvur va tushunchaga ega bo'lganlar esa shubha va qat'iyatsizlikka to'la.

— Bertran Rassell

📢Tadqiqot xulosasi shunday bo’ladiki, kam bilimli insonlarda eng katta xato “kamchilik sezmaslik” ekan. Ular bilim va tajriba yetishmasligini anglash uchun kerakli darajada bilimga ham ega emaslar (1), chuqur bilimli insonlar esa buni tan olishadi va shu sababli o’zlariga nisbatan past ishonchda bo’lishadi(2).

Ko’pincha yangi ishni boshlashda bu buzilish qayd etiladi. Odam boshlamay va tajriba qilmay turib, o’ziga yuqori baho beraveradi. Jarayon esa insonga yetarli tajribasi yo’qligini, yangi ilmga muhtojligini ko’rsatadi. Buni tahlil qilib, tan olish esa insonni yelkasiga tushadi. Ayni shu vaqtda “ego” illuziyalari yoki analitika va sog’lom qarashlar rol o’ynaydi. Hatto analitikada, ichki kurashlarda ham tajribasizlik rulni noto’g’ri yo’lga burib yuboradi. Tafakkur, tanqidiy fikrlash, o’zini-o’zi so’roqqa tutish, tahlil qilishda malaka orttirganlar tezroq yechimga kelaveradi.

Birinchi buzilishga ega bo’lmaslik uchun nima qilish kerak❔

✅doimiy rivojlanish va o’rganish
✅o’z xatolarini tan olish
✅o’zini-o’zi tanqid qilish
✅o’zini-o’zi tahlil qilishni to’xtatmaslik
✅feedback olish
✅konsturktiv tanqidni qabul qilish
✅o’zgarishga ochiq bo’lish
✅tengdoshlar bilan sog’lom solishtiruv
✅muammolarni hal qilishni o’rganish

Eng asosiysi, sabrli holda tajriba, ilm orttirish va oyoqni yerga qo’ygan holda fikrlash.

Bu meni insightlarim edi 💭

“Siz go‘zalligingiz yoki aqlingiz tufayli, yoki ikkisi bilan ham jamiyatda mashxur bo‘lsangiz, amin bo‘laverinki jamiyatni yarmi sizga o‘lim tilash bilan band bo‘ladi. Qolgan yarmi esa tirikligingizdayoq sizni baxtsiz ko‘rishdan umidvor bo‘lishadi.”

(с) Скорбь сатаны (prizmauzb dan)

Muammolarga oid omma psixologiyasida shunday gap bor edi:

“Muammoyingiz sizni tinglaganlarni yarimiga umuman qiziq bo’lmasa, yarimi muammo ichida qolganingiz uchun xursand bo’ladi”

Rad etilgan his-tuyg’ular, nosog’lom tizimlar (oila, sevgi, do’stlik, kasb), eshtilmaslik, e’tibor yetishmasligi, noto’g’ri tarbiya tizimi, ruhiyat tarbiyalanmasligi - odamlarni negativga to’ldirib boraveradi. O’zi sezmasada, ichki islohga muhtoj jihatlarini namoyon qilib qo’yaveradi.

Tuyg’ular va ichki ovozlar bilan ishlash kerak.
“Ego” va ichki noroziliklar bilan yuzlasha bilish, uni o’rganish, tan olish va so’ng u bilan ishlash kerak.

Zo’r metod o’rgatgandi bir kitob:

“savol ber vaziyatga qarata”

-nega meni jahlim chiqyapti?
-nega meni alamim keldi?
-nega men yomon fikr yozdim?
-nega men ichimda yovuzlik his qilyapman?

So’ng esa tan ol.

Javoblar keladi, “ego” rad etishni va raddiya qilishni boshlaydi. Eng avvalo o’zing bilan adolatli bo’l. Ajoyib zanjir.

Mavlono Rumiy haq aytgan:
“Dindorlikni cho’qqisi- avval o’zini tarbiya qilmoqdir. Boshqalarni emas.”

Biz bilmagan holda ichki kayfiyatimiz holatini boshqalarga sochib, ularni ham kayfiyatini bulg’ab qo’yamiz. Bu nohaqlikni esa o’ylab ham ko’rmaymiz.

Amir Temur bilan Saroymulkxonimni ilk uchrashuvi shaxmat bilan boshlangani haqida bilasizmi?

“Oyina” saytidagi maqolada o’qigandim.

Saroymulkxonim turmush qurishni keskin rad etib, otasining soyasidan hech qayerga bormayman deb oyoq tirab oladi. Ammo, otasining undovlari sabab bir shart ila turmush qurishga rozi bo’ladi:
-kim meni shatranjda(shaxmat) mag’lub eta olsa, usha insonga turmushga chiqaman deydi.
U shoh bo’lsin, xoh cho’pon!

Shaharning eng kuchli shaxmatchilarini Saroymulkxonim mag’lub etadi. Amir Temurga esa mag’lub bo’ladi…

Amir Temur shaxmatda juda kuchli edi!

Tarixchi Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi” kitobida Sohibqiron Temur katta shaxmat o‘ynaganini yozgan:

“O‘z fikrini peshlash maqsadida u muttasil shatranj o‘ynaydi. Uning himmati kichik shatranj (o‘ynash)dan oliy bo‘lib, u katta shatranj o‘ynaydi... Temur shatranj o‘ynab, shatranjchilarning allomasi Alouddin (at Tabriziy)ga: “Go‘yo men mulk siyosatida yagona bo‘lganim kabi, sen shaxmat olamida tengi yo‘qsan”, (shuningdek yana u) bizlardan, ya’ni men va mavlono Ali Shayxdan, har qaysimizning san’atimiz karomatlarga ega bo‘lib, benazir kishilarmiz, – derdi. Shaxmat o‘yini-yu mansubalari ilmida uning o‘ziga xos sharhi bo‘lib, u bilan o‘yinda chuqur o‘ylamasdan (uning) fikri haddiga yetishga hech bir kimsa qodir emasdi. ...Men (Ibn Arabshoh)ga hikoya qilishlaricha, u, Olloh yuzini karomatli qilg‘ur, amirul mo‘miniyn Alini tushida ko‘rgan. Ali unga bir xaltada shaxmat tutqazgach, shundan keyin hech bir inson undan g‘olib chiqmagan. Uning o‘yin paytidagi (shatranj majlislaridagi) sifatlaridan biri shu ediki, u hech tafakkur qilmay, faqat (uning) raqibi uzoq o‘ylab fikrga cho‘mganidan keyin o‘ynagach, u hech bir tadbir ko‘rmasdan yurib qo‘yardi. Bir vaqtning o‘zida u (at Tabriziy) ikki raqib bilan g‘oyibona o‘ynardi va hisoblashi natijasida o‘z tomonida qanday donalar va raqiblari tomonidan qanday donalar borligini bilardi. U va Amir (Temur) katta shatranj o‘ynardilar”.

Ajoyib ma’lumot bo’lgan edi men uchun, sizga ham ulashib qo’ydim.

✈️: Maryam Javlan