Pul to'plagandan ko'ra, bo'lib to'la...
So’nggi yillarda O‘zbekiston aholisi uchun kreditlar asosiy moliyaviy ko’mak vazifasini bajarib kelmoqda. Bank xizmatlarning rivojlanishi natijasida O‘zbekiston fuqarolari orasida kredit olishga talab tobora ortmoqda. Buning ortidan ko‘plab oilalar o‘z kreditlarini vaqtida qoplashda qiyinchiliklarga duch kelayotgani sir emas. Ushbu maqolada O‘zbekiston aholisining kreditlarga nisbatan qaramligi va bu holatning salbiy ta’sirlari haqida dalillarga asoslangan tahlillarni koʻrib chiqamiz.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda kreditlar hajmi 2023-yil oxiriga kelib 370 trillion so‘mga yetgan, bu esa 2022-yilga nisbatan qariyb 30 foiz o‘sishni anglatadi. Asosan, iste’mol kreditlari va ipoteka kreditlariga bo‘lgan talab sezilarli darajada ortgan. Xususan, 2023-yilda aholiga ajratilgan iste’mol kreditlari hajmi 80 trillion so‘mdan oshgan. Shuningdek, Oʻzbekistonning tashqi kredit qarzlari har bir oʻzbekistonlik uchun kishi boshiga 1049$ dan toʻgri keladi.
O‘zbekistonda aholining ko‘pchiligi uchun oylik daromadlar o‘rtacha o‘sish sur’atlaridan orqada qolmoqda, bu esa qarz yuklamasini oshiradi. 2023-yilda inflyatsiya darajasi qariyb 11 foizni tashkil etgani hisobiga aholining xarid quvvati kamaygan. Solishtirganda, daromadlar 10% ga oshsa, bozor narxlari esa 15% ga yuqorilashini anglatadi. Deyarli bir xil sikl aylanaveradi: “Alioxoʻja - Xoʻjaali.”
“The Global Economy” saytining Jahon banki manbalariga tayanib bergan ma'lumotlarga ko'ra, 2022-yilda O'zbekiston 109 mamlakat ichidan kredit foizlari yuqoriligi bo'yicha 6-o'rinni egallagan. Foiz stavkalari esa 24% dan 49% gacha koʻrsatgichda boʻlishiga qaramay, fuqarolarning koʻpchiligi yirik foizlarda ham kredit olishga moyilligi yuqori.
Oʻzbekistonda o‘rtacha ish haqi 5 mln soʻm atrofida. Bir fuqaro bu oylik maoshni toʻplagan holda mashina yoki uy xarid qilishi uchun kamida 40 yildan ziyod ishlashiga toʻgʻri keladi. Bunday vaziyatni yengillashtirish uchun esa banklar yaxshi yechim ko’rsatadi.
Ba’zi toifa insonlarda kredit shariatda qoralangan degan qarash bor. Ammo banklar va tadbirkorlar buning ham yechimini topgan. “Halol muddatli toʻlov asosida xarid qiling” sarlavhasi ostidagi reklama va e’lonlarga ko’zingiz tushgan bo’lsa kerak. Xalq tilida “rasrochka”, boʻlib toʻlash xizmati ham ma’lum foizlar evaziga mahsulotni darxol sotib olishga undaydi. Muddatli toʻlovda foizlar qo‘shilib, mijoz oxirida mahsulotning dastlabki qiymatidan ancha yuqori miqdorda to‘lov amalga oshiradi. Shuningdek, boʻlib to‘lash tizimida har bir kun kechiktirilgan to‘lovlar uchun jarima stavkalari qo‘yilib, mahsulotning asl narxidan ikki karra qimmatroq narxga qiymatlanishiga olib keladi.
Oxirgi yillarda muddatli toʻlov va boʻlib toʻlash usulida xarid qilish ommalashib bormoqda. Masalan, texnika buyumlari, maishiy jihozlar va smartfon kabi yuqori narxli mahsulotlarni boʻlib to‘lash orqali sotib olish aholining hayot darajasini oshirishga yordam beradi. Oʻzbekistonda “UzumMarket”, “Artel” va “Texnomart” kabi yirik savdo tarmoqlari ushbu xizmatni joriy etib, har oy boʻlib toʻlash uchun mahsulotlarning sezilarli qismini muddatli toʻlov bilan ta’minlashni yo‘lga qo‘ygan yirik kompaniyalar hisoblanadi.
Chet el tajribasiga nazar solsak, bank kreditlar evaziga kun kechirish oddiy holat. Ya’ni stabil oylik daromadning yuqoriligi hech qanday moliyaviy muammolarga olib kelmaydi. Butun umr ijarada yashash, uy sotib olishdan koʻra arzonroqqa tushishi ham ular uchun odatiydir.
Bizda esa bazi fuqarolarning stabil oylik daromadi boʻlmasada kredit yoki “rasrochkaga” telefon yoki maishiy mahsulotlar sotib olishga intiladi. “Keyinchalik toʻlab qoʻyaman” degan umid bilan moliyaviy qopqonga tushadi. Ayniqsa hozirgi kunda notijoriy banklar online kreditlarni kafillarsiz, garovsiz olishni taklif etayotgan bir vaqtda fuqarolar uchun vaqtinchalik najot manbasi bo’lib ko’ringan online kreditlar ham sizni qopqonga tushurish uchun “tekin pishloq”dir.
© Sultonbek Kucharov🔝
Obuna bo'ling✅ @foydalii_oddiy
