💜💜💜
#Yangimalumot
SANОQ SISTEMASI
Tabiatdagi har qanday jarayonni tavsiflash uchun eng avvalo sanoq sistemasiga ega bo‘lish zarur. Sanoq sistemasi koordinatalar sistemasi va u bilan bog‘langan soatdan iboratdir. Koordinatalar sistemasi unda qimirlamas bo‘lgan uzunlik etaloni yordamida belgilanadi. Sanoq sistemi bilan bog‘liq soat esa mazkur koordinatalar sistemasida qimirlamas bo‘lgan vaqt etalonidir.
Sanoq sistemalari orasida inertsial sistemalar mavjud bo‘ladi. Bu sistemalarda tashqi kuch ta’sir qilmaydigan jismlar o‘zgarmas tezlik bilan harakat qiladi (xususiy holda – tinch turadi). Agar bitta inertsial sistema topilsa, unga nisbatan tekis va to‘g‘ri chiziqli harakatlanayotgan har qanday boshqa sistema ham inertsial bo‘lishi aniq. Bunday sistemalar cheksiz ko‘pdir. Quyidagini osongina isbotlash mumkin: agar bir sistema boshqa bir sistemasiga nisbatan o‘zgarmas tezlik bilan harakat qilsa, birinchisiga nisbatan ikkinchisi ham xuddi shunday harakat qiladi.
Bu natija klassik mexanikada, shuningdek, nisbiylik nazariyasida ham adolatli hisoblanadi.
Ammo, inertsial sanoq sistemi tushunchasini sinchiklab o‘rganilsa, ko‘plab savollar tug‘ilishi mumkin. Haqiqatan ham, inertsial sistemada kuchlar ta’sir qilmayotgan jism tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qiladi, deyiladi. Lekin, jismga kuchlar ta’sir qilmayotgani qaydan ma’lum? Afsuski, quyidagidan yaxshiroq javob yo‘q: agar jism inertsial sistemada tinch tursa yoki tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qilsa, unga kuchlar ta’sir qilmaydi. Bu yerda biz mantiqda ma’lum bo‘lgan “chalkash doira” daliliga duch kelganimiz ravshan.
Mantiqni chetga surib, intuitiv tushunchalarga murojaat qilamiz. Tinch turgan jismga ta’sir qiluvchi kuchlar yig‘indisining nolga teng bo‘lishi aniq emasmi!
Boshqa yo‘l shunda-ki, inertsial sanoq sistemi etalonini tanlashda uni mantiqan qat’iy aniqlashdan voz kechiladi. Lekin bu holda aniqroq tajribalar mazkur sistemaning noinertsial ekanligini oshkor qilmasligiga hech qanday ishonch yo‘q.
Masalan, G. Galiley Yer bilan bog‘langan sanoq sistemasini inertsial deb hisoblagan. Keyinchalik Fuko tajribasi (qarang: 236-bet) Yer sanoq sistemasi noinertsial ekanligini ko‘rsatdi.
I. Nyuton qandaydir yuqoridan berilgan mutlaq sanoq sistemasining borligini faraz qilgan. Xususan, uni “efir” bilan bog‘lagan va butun fazoni to‘ldirgan haqiqiy substansiya sifatida ko‘rgan. A. Eynshteynning ishlari natijasida mutlaq sanoq sistemasining umuman mavjud emasligi aniq bo‘ldi.
Sistema etaloni sifatida “qimirlamas yulduzlar” bilan bog‘liq sistema tanlandi. Lekin keyinchalik yulduzlarning bir-biriga nisbatan siljishi aniqlandi.
“Bizning Galaktika aylanadi”, deganda qaysi sistemada uning aylanishi aniqligini ko‘rsatish lozim.
Sanoq sistemasisiz umuman harakat va, xususan, aylanish haqidagi gaplarning hech qanday ma’nosi yo‘q.
Demak, sanoq sistemasi etaloni haqida gapirganda, u bilan bog‘langan haqiqiy fizik ob’ektlarni ko‘rsatish zarur. Hozirgi kunda inertsial sanoq sistemasining etaloni sifatida relikt nurlanish (qarang: Kosmologiya) izotrop bo‘lgan sanoq sistemasi qabul qilingan. Ammo, kelajakda inertsial sanoq sistemasining boshqa etalonlari paydo bo‘lishi yoki bo‘lmasligi noma’lum.
🔵 @Classic_Fizika
#Yangimalumot
SANОQ SISTEMASI
Tabiatdagi har qanday jarayonni tavsiflash uchun eng avvalo sanoq sistemasiga ega bo‘lish zarur. Sanoq sistemasi koordinatalar sistemasi va u bilan bog‘langan soatdan iboratdir. Koordinatalar sistemasi unda qimirlamas bo‘lgan uzunlik etaloni yordamida belgilanadi. Sanoq sistemi bilan bog‘liq soat esa mazkur koordinatalar sistemasida qimirlamas bo‘lgan vaqt etalonidir.
Sanoq sistemalari orasida inertsial sistemalar mavjud bo‘ladi. Bu sistemalarda tashqi kuch ta’sir qilmaydigan jismlar o‘zgarmas tezlik bilan harakat qiladi (xususiy holda – tinch turadi). Agar bitta inertsial sistema topilsa, unga nisbatan tekis va to‘g‘ri chiziqli harakatlanayotgan har qanday boshqa sistema ham inertsial bo‘lishi aniq. Bunday sistemalar cheksiz ko‘pdir. Quyidagini osongina isbotlash mumkin: agar bir sistema boshqa bir sistemasiga nisbatan o‘zgarmas tezlik bilan harakat qilsa, birinchisiga nisbatan ikkinchisi ham xuddi shunday harakat qiladi.
Bu natija klassik mexanikada, shuningdek, nisbiylik nazariyasida ham adolatli hisoblanadi.
Ammo, inertsial sanoq sistemi tushunchasini sinchiklab o‘rganilsa, ko‘plab savollar tug‘ilishi mumkin. Haqiqatan ham, inertsial sistemada kuchlar ta’sir qilmayotgan jism tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qiladi, deyiladi. Lekin, jismga kuchlar ta’sir qilmayotgani qaydan ma’lum? Afsuski, quyidagidan yaxshiroq javob yo‘q: agar jism inertsial sistemada tinch tursa yoki tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qilsa, unga kuchlar ta’sir qilmaydi. Bu yerda biz mantiqda ma’lum bo‘lgan “chalkash doira” daliliga duch kelganimiz ravshan.
Mantiqni chetga surib, intuitiv tushunchalarga murojaat qilamiz. Tinch turgan jismga ta’sir qiluvchi kuchlar yig‘indisining nolga teng bo‘lishi aniq emasmi!
Boshqa yo‘l shunda-ki, inertsial sanoq sistemi etalonini tanlashda uni mantiqan qat’iy aniqlashdan voz kechiladi. Lekin bu holda aniqroq tajribalar mazkur sistemaning noinertsial ekanligini oshkor qilmasligiga hech qanday ishonch yo‘q.
Masalan, G. Galiley Yer bilan bog‘langan sanoq sistemasini inertsial deb hisoblagan. Keyinchalik Fuko tajribasi (qarang: 236-bet) Yer sanoq sistemasi noinertsial ekanligini ko‘rsatdi.
I. Nyuton qandaydir yuqoridan berilgan mutlaq sanoq sistemasining borligini faraz qilgan. Xususan, uni “efir” bilan bog‘lagan va butun fazoni to‘ldirgan haqiqiy substansiya sifatida ko‘rgan. A. Eynshteynning ishlari natijasida mutlaq sanoq sistemasining umuman mavjud emasligi aniq bo‘ldi.
Sistema etaloni sifatida “qimirlamas yulduzlar” bilan bog‘liq sistema tanlandi. Lekin keyinchalik yulduzlarning bir-biriga nisbatan siljishi aniqlandi.
“Bizning Galaktika aylanadi”, deganda qaysi sistemada uning aylanishi aniqligini ko‘rsatish lozim.
Sanoq sistemasisiz umuman harakat va, xususan, aylanish haqidagi gaplarning hech qanday ma’nosi yo‘q.
Demak, sanoq sistemasi etaloni haqida gapirganda, u bilan bog‘langan haqiqiy fizik ob’ektlarni ko‘rsatish zarur. Hozirgi kunda inertsial sanoq sistemasining etaloni sifatida relikt nurlanish (qarang: Kosmologiya) izotrop bo‘lgan sanoq sistemasi qabul qilingan. Ammo, kelajakda inertsial sanoq sistemasining boshqa etalonlari paydo bo‘lishi yoki bo‘lmasligi noma’lum.
🔵 @Classic_Fizika