Sharqshunos tarixchi

​​Movarounnahr barloslari

🇺🇿"Barlos" etnonimi Chingizxon davridan beri ma’lum. Rashididdinning yozishicha, Chingizxon oʻzining oʻgʻli Chigʻatoyga bergan to‘rt ming kishilik qoʻshin tarkibida barloslar ham boʻlgan. Ularning aslida jaloyirlar kabi moʻgʻul qabilalaridan biri boʻlib, dastlabki nomi “barulos” boʻlgan. Moʻgʻul tilida bu soʻz “semiz, baquvvat” degan ma’noni anglatgan. Bundan tashqari, u “sarkarda, boshliq, jasur jangchi” ma’nolarini ham bildirgan va bu qabila vakillarining harbiy jasorati bilan bogʻliq boʻlgan.

⚜ XIII asrning 30–40-yillarida barloslar va jaloyirlar hanuz moʻgʻul oʻzligini saqlab qolgan boʻlsa-da, XIV asrning 60–70-yillariga kelib ular turkiylashish jarayonidan oʻtib, turkiy lahjalarni oʻzlashtirishgan va ayniqsa, Qashqadaryo viloyatida joylashgan mahalliy turkiy aholi bilan oʻzaro aralashib ketishgan.

🔍 Barloslar XIV asrning birinchi yarmida Qashqadaryo vohasiga koʻchib kelishgan. Ular boshqa hududlarga Amir Temur davrida keng tarqala boshlagan — Temur oʻzi shu qabiladan chiqqani bois ularga homiylik qilgan. Ma’lumki, uning vafotidan keyin ham barloslar Temuriylar davlatlarida nufuzli mavqeini saqlab qolishgan. Jumladan, Bobur lashkarining dashti-qipchoq oʻzbeklari tomonidan magʻlub etilishidan keyin, barloslarning bir qismi Bobur bilan birga Hindistonga koʻchib oʻtgan. XVI asrda ular Amudaryoning ikki sohilida yashashgan. Bu vaqtda barloslar tarkibiga boshqa qabilalar ham qoʻshilgan, chunki ular bilan ittifoq tuzish obro‘ deb hisoblangan. Biroq keyinchalik Shayboniylar hokimiyatga kelgach, barloslar oʻz mavqeini yoʻqotgan.

📍Buxoro xonligi davrida barloslarning bir qismi yarim koʻchmanchi hayot tarzini saqlab qolgan va chorvachilik bilan shugʻullangan. Ular oʻz nomlarini va ichki qabila birligini saqlab qolgan — yaʼni, asosan oʻz qabiladoshlari bilan turmush qurishgan va oʻziga xos notiq uslub (fasohat)ga ega boʻlishgan, bu esa barloslar qabilasining “vizit kartasi” boʻlib xizmat qilgan.

📍Samarqand viloyatiga yaqin joylashgan Shahrisabz barloslari esa, aksincha, ularning ajdodlari uzoq vaqt Hisorda yashab, keyin Qashqadaryo vohasidagi vatani — tug‘ilib oʻsgan yerlariga qaytgan deb hisoblashadi. Qashqadaryodagi Yuqori Taragʻay qishlogʻi aholisi orasida quyidagi rivoyat yuradi: ilgari ular bu joyni tark etib, Hisorga yoʻl olishgan, XIX asr boshlarida esa vatanga qaytishgan. Boshqa manbalarga koʻra esa, XVIII asr oʻrtalarida mangʻitlardan Muhammad Rahim taxminan 20 ming barlos oilasini Samarqand va Shahrisabz hududlariga koʻchirgan.

📌 Hozirgi Oʻzbekistonning janubiy hududlarida barloslarning ikki urug‘i — oltibacha va qalxofiziy mavjud. Rivoyatlarga koʻra, oltibacha urugʻi oltita aka-ukadan tarqalgan. Shuningdek, qozibacha, polatbacha, ahsaqbacha, ne’matbacha kabi urugʻlar ham ajratib koʻrsatiladi.

🖌 1926-yilgi rayonlashtirish ma’lumotlariga koʻra, Yuqori Qashqadaryoda 710 nafar barlos qayd etilgan boʻlib, ular Sayot, Hasantepa, Ommagon, Toshqal’a, Ayoqchi, Xonaka va Taragʻay qishloqlarida yashagan. Bu qishloqlarda tolibbacha, qozibacha, ne’matbacha kabi urugʻlar mavjud boʻlgan.

👤 Bugungi kunda barlos nomi Samarqand va Qashqadaryo viloyatlarida etnik belgilar sifatida saqlanib qolgan. Ammo Oʻzbekistonning boshqa hududlarida “barlos” atamasi faqat etnotoponim shaklida uchraydi, masalan, Surxondaryo viloyati Sariosiyo tumanidagi Barlos qishlogʻi. Qashqadaryo viloyatining Qatagʻon qishlogʻi aholisi oʻzlarini barlos deb ataydi, yashaydigan joylarini esa "Barlostep" deb nomlaydi. Barloslar turk guruhiga mansub to‘rt qabilani birlashtirgan yirik va keng tarqalgan qabila boʻlgan.

🗣 Barloslar shevasi oʻzbek tilining qarluq-chigil lahjasiga mansub boʻlib, koʻp belgilariga koʻra oʻzbek tilining shahar lahjalariga yaqin turadi. Shu bilan birga, u qisman qipchoq lahjalari bilan oʻxshashliklarga ega. Biroq qipchoq lahjasi shahar shevalariga kirmagani sababli, barloslar shevasi qarluq-chigil va qipchoq lahjalari oraligʻida oraliq sheva sifatida tasniflanadi.

📚Manba: A. Qayumov. “Oʻzbek qabilalari va urugʻlari”

Bizni kuzatishda davom eting
🇺🇿@Turkologlar_jamiyati

​​Navro‘z mamlakatlari tashkiloti What? Yoxud Navro‘z — Eronning Markaziy Osiyodagi madaniy siyosat vektori sifatida

Siyosat kitib bormagan birorta soha qolmadi. Kiyinishdan tortib, to‘ylarga qadar hammasiga siyosatning sassiq burni suqilgan. Do‘stlar diydorlashadigan choyxonalar ham siyosiylashmoqda.

Bir jamiyatda boshqa davlatning imijini mustahkamlashi mumkin bo‘lgan hamma omillar bugun kuchli davlatlar tomonidan "yumshoq kuch" vositasi sifatida dastaklanmoqda.

Masalan, sumalak sayllari bilan yoshligimozdan sevib kutiladigan Navro‘zi olam. Eronlik tahlilchilar Navro‘z mavzusini tobora ko‘proq nafaqat madaniy hodisa, balki Markaziy Osiyoda o‘zining sivilizatsion siyosatni shakllantirish vositasi sifatida ham ko‘rib chiqishmoqda.

Eronning Institute for East Strategic Studies (IESS) veb-saytida chop etilgan so‘nggi maqolalardan biri ta’kidlaydiki, aynan shu makonda — Erondan boshlab Afg‘oniston, Tojikiston va undan narigacha cho‘zilgan hududda — fors tilli sivilizatsiyaning noyob yadrosi mavjud. Biroq bu madaniy mushtaraklikning salohiyati hozirgacha institutsional va siyosiy shaklda namoyon bo‘la olgani yo‘q.

Ruslashtirish, g‘arblashtirish va panturkizm kabi uchta kuchli raqobatbardosh vektor kuchayib borayotgan bir paytda, Eron “yumshoq kuch” orqali o‘z ta’sirini chuqurlashtirish imkoniyatini yo‘qotmoqda. Ana shu kontekstda Navro‘z — ramz va vosita sifatida — alohida ahamiyat kasb etadi: umumiy xotira, rasm-rusumlar, til va tarixiy qarindoshlik Tehronning yangi tashqi siyosat kursi asosini tashkil qilishi mumkin.

Eron yondashuvining markaziy tezisi — strategik institutsionalizatsiya zarurati: Navro‘z mamlakatlari tashkilotini tuzish, fors tilli dunyo madaniy ittifoqini shakllantirish va Afg‘onistonni bu sivilizatsion geografiyaning ajralmas qismi sifatida hisobga oluvchi siyosiy platformani yaratish lozim deb taklif beryapti Eron siyosiy texnokratlari.

Bunda Eron konfessiyaviy chegaralardan ustun turgan narativga o‘tishni taklif qilmoqda: ya’ni, shia dunyosi nomidan emas, balki umumiy tarixiy xotira nomidan so‘z yuritish zarur. Mualliflarning fikricha, bu mintaqadagi xavotirlarni kamaytiradi va fors tilli jamoalar — eng avvalo tojiklar — chuqurroq eroniy ta’sirning yadro kuchiga aylanishiga zamin yaratadi.

Xullas xohlasanglar ushbu mavzuning davomi bo'ladi.👍

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Markaziy Osiyodagi ko‘chmanchi va joydo‘st (o‘troq) aholi xonliklar davrida

Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy taqdiri ma’lum darajada geografik omillar ta’sirida shakllangan edi. Markaziy Osiyo sobiq ko‘chmanchi qatlamlarning asta-sekin joydo‘st (o‘troq) turmush tarziga o‘tishi va Sharqiy Turkistonda shaharlik unsurlar qayta tiklanishi natijasida butun hudud – ya’ni Eron va Afg‘oniston aholi punktlaridan shimol va sharqqa tomon joylashgan mintaqalar – asosan shaharlarda yashovchi va dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi joydo‘st aholi bilan to‘ldirildi. Bu aholi islom sivilizatsiyasi ruhida tarbiyalangan edi.

Ko‘chmanchilar hanuz yetarlicha bo‘lib, ular ayrim paytlarda, ayniqsa Qo‘qon xonligida, muhim rol o‘ynay olgan bo‘lsalar-da (bu hol XIX asrgacha davom etdi), umuman olganda, ularning ta’siri tobora susayib borardi. Uch xonlik — Buxoro, Qo‘qon va Xiva — hukumatlari ko‘chmanchilarga ko‘proq tartibni buzuvchilar sifatida qarar, ularning o‘troq turmush tarziga o‘tishini faol rag‘batlantirar va tabiiyki, buni ma’qullar edi. Bu borada Xiva xonligi eng faol siyosat yuritgan edi.

Ko‘chmanchilar ustidan nazoratni ta’minlashning yana bir usuli — keng tarqalgan bilvosita boshqaruv edi: har bir qabila o‘z yetakchisiga bo‘ysungan holda, tinchlikda yashar, bu yetakchi hukumat va o‘z qavmi o‘rtasida vositachi rolini bajarar edi. Bunday amaliyot odatda shimoldan ko‘chib kelgan turkmanlar, qozoqlar va qirg‘izlarga va qoraqalpoqlarga nisbatan qo‘llanilgan.

Shunga qaramay, ko‘chmanchi qabilalar qo‘zg‘olonlari kam uchramagan, biroq odatda ular tezda bostirilgan. Buning sababini esa ko‘chmanchilar o‘zlarida izlashlari kerak edi, chunki ular odatda tarqoq holda yashar va o‘zaro nizolarda bo‘lishar edi. Faqat Qo‘qonda, u ham qisqa vaqt davomida, siyosiy hokimiyat mahalliy ko‘chmanchilar qo‘liga o‘tgan edi. Bular qipchoqlar bo‘lib, boshliqlari Musulmonqulning o‘troq davlatlardagi madrasalarida kuchli ta‘lim olgan holda aqlli boshqaruvi ortidan kelib chiqqan deyiladi.

Manba:
X. Kissling, B. Shpuler. "Buyuk musulmon imperiyalari. Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo va Afrika islomiy davlatlari tarixi"

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#kitob_tahlili

Gruziya muvaffaqqiyatga qanday erishdi? 2-qism.

​​Burakova fikricha, Gruziyada soliq yuki kamaygani, ammo davlat budjeti tushumi oshgani-bu liberal iqtisodiy siyosatning samaradorligini isbotlaydi. Guruziyada 2003-yilda 22 ta soliq bo'lsa, 2008-yilga kelib ularning soni atigi 6 ta bo'ldi. Soliq stavkalari oddiy, tushunarli va shaffof edi. Bu o'zgarishlar iqtisodiyotni "soya"dan chiqarishga yordam berdi.

Xalqaro munosabatlar va investitsiyalar kirishi ko'paydi.
Islohotlar ortidan Gruziya Jahon Banki, Xalqaro Valyuta Fondi, EBRD tomonidan yuqori baholandi. "Doing Business" reytingida Gruziya 11-o'ringa chiqdi. Burakova Gruziya imijining o'zgarishini, iqtisodiy islohotlar natijasida emas, balki kommunikatsion siyosat (PR)ning ustalik bilan olib borilishi orqali ham izohlaydi.

Ammo kamchiliksiz ish bo'lmagani kabi, kitobga nisbatan tanqidiy baholar ham bor. Kitobda yutuqlar soyasidagi muammolar haqida lom-lim deyilmaydi. Xuddiki Saakashvili davlatni "qandaydir" jurnalistlarga xos iboralar bilan eng yuqori o'ringa olib chiqqandek tuyuldi.

Burakova asarida islohotlarning salbiy tomonlari, quyidagi kabi jihatlar yetarlicha yoritilmagan:

Ijtimoiy tengsizlik ortgan: boylar va kambag'allar o'rtasidagi tafovut kuchaygan.

Ishsizlik muammosi: sanoat qisqargani sababli ko'plab odamlar ishsiz qolgan.
Muxolifatga bosim va matbuot erkinligining cheklanishi borasida kitob jim. Bu esa asarning obyektivlik darajasiga salbiy ta'sir qilgan. (Muallif kitobdagi ba‘zi o‘rinlarga obyektiv yondasha olmagan, shu sabab kitobni kitobxon tanqidiy fikr, analitik ko'z va kontekstual tahlil bilan o'qishi lozim.)

Bularga qaramay kitobning yutuqlari uning kamchiliklaridan karrasiga ko‘proqdi. Kitob O‘zbekiston uchun ham saboqlar bergandek. Yurtimiz 2016-yildan buyon o'z islohot davrini boshdan kechirmoqda. Gruziya tajribasi biz uchun korrupsiya faqat jazolash bilan emas, tizimli islohotlar bilan bartaraf etilishini, davlat fuqaroga xizmat qilishi lozimligini (buning uchun raqamlashtirish, soddalashtirish muhimligini) uqtiradi.

Shuningdek, soliq va ruxsatnomalar tizimi oddiy, tushunarli va raqobatbardosh bo'lishi shartligi, islohotlar siyosiy iroda, yuqori qatlam liberalligi va jamoatchilik ishonchisiz muvaffaqiyatli bo'la olmasligini ham o'zimiz uchun saboqdek qabul qilishimiz kerak.
(Shu o'rinda hukmron qatlamning chin ma'noda liberalligi zarurligini alohida ta'kidlab o'tish lozim.)
Ammo bu tajriba ko'r-ko'rona emas, mahalliy realiklarni hisobga olgan holda moslashtirilishi, amalga oshirilishi lozim.

Xulosa qilib aytadigan bo'lsak,
“Gruziya muvaffaqiyatga qanday erishdi?” asari bu- postsovet hududida ilk bor shaffof, erkin, zamonaviy boshqaruv modeli qurilgan mamlakat tajribasining real va amaliy ifodasidir. Larisa Burakova o'z asarida Gruziya hukumatining qat'iy pozitsiyasi, tubdan yangilanish istagi va xalqaro ko'makni muvaffaqiyatli uyg‘unlashtira olganini chuqur tahlil qilgan.

Asar o'quvchidan analitik fikrlashni talab qiladi. Ammo shubhasiz, bu kitob har qanday davlat islohoti bilan shug'ullanayotgan shaxslar uchun muhim metodologik va ilhomlantiruvchi manba bo'lib qoladi.

E'tiboringiz uchun rahmat..!

[👉1-qism]

Qosimova Safura, Sharqshunos.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

#kitob_tahlili

⚡️​​Liberal muhitsiz iqtisodiy islohotlar ko'zlangan samarani bermaydi.

Hech kimga sir emaski, bugun dunyo miqyosida postsovet makonidagi ko'plab davlatlar uchun o'tish davri islohotlari murakkab, ko'p holatlarda uzoq va samarasiz kechdi. Va mana shu fonda Gruziya kabi davlatlarning muvaffaqqiyatlari istisno bo'lib ko'rindi. Bu davlat

2003-yildan boshlab qattiq siyosiy iroda ko'rsatti.

Keng qamrovli islohotlar bilan boshqaruv tizimida va iqtisodiy sohada tub burilish yasay oldi.

Larisa Burakova esa "Gruziya muvaffaqqiyatga qanday erishdi?" kitobida mana shu islohotlar jarayonini va muvaffaqqiyat sabablarini chuqur tahlil qiladi.
O'ylaymanki, undagi mavzular kitob 2011-yilda nashrdan chiqqan bo'lsa-da postsovet davlatlari, xususan, O'zbekiston, Qozog'iston va Ukraina kabilar uchun haligacha dolzarb.

📚Kitobni o'qib muallifning shaxsiyatiga qiziqishimiz tayin. Larisa Burakova asli rossiyalik. U iqtisodiy liberalizm tarafdori bo'lgan iqtisodchi va analitik. U islohotlarning erkin bozor, kichik davlat, kam soliq, katta erkinlik asosida qurilish tarafdori. Shuningdek, kitobni o'qish jarayonida "radikal reformaning advokati" dek tasavvur uyg'otdi. Kitob aslida publisistik yondashuvda yozilgan. Ammo Larisaning statistik manbalarni mustaqil tahlil qilishi bilan kitob analitik asar darajasiga ham ko'tarilgan. Asar "Atirgullar inqilobi" va Mixail Saakashvili hamda jamoasining hukumatga kelish jarayonini yoritgan.

Burakovaning fikricha, muvaffaqqiyatlar uchun uchta shart bor.

✅1. Yangi avlod siyosatchilari hokimiyatga kelishi kerak.
✅2. Radikal va tez islohotga bo'lgan tayyorgarlik bo'lishi.
✅3. Ijtimoiy buyurtma- ya'ni xalq islohotlarni talab qilishi.

Va yana islohotning taktik muvaffaqiyati uchta asosiy komponentga asoslanadi:

Birinchisi, davlat apparatini birlashtirish.
Ikkinchisi, moslashuvchan yondashuv.
Nihoyat, uchinchisi, siyosiy kapitaldan samarali foydalanish.

Kitobda Gruziyadagi inqilob, Ukraina yoki Qirg'istondagidan farqli tarzda baholangan. Bu yerda haqiqiy strategik qarash, siyosiy iroda va texnik tayyorgarlik bo'lganini ta'kidlaydi.

(Izoh: 2004-yildan buyon Gruziya NATO a'zoligiga kurashyapti. Shuningdek xuddi shu yili BMT da Saakashvili g'arbni Rossiyaning Gruziyaning ichki ishlariga aralashuviga qarshi turishga chaqirgan. Ehtimolki, Larisa uchun aynan shu kabilar strategik qarash bo'lgandir)

Korrupsiyaga qarshi kurash. Kitobdagi eng muhim bo'limlardan biri.
Saakashvili radikal usullar orqali Gruziyadek korrupsiya sistematik tus olgan davlatda unga qarshi samarali kurasha oldi.

✅Yo'l politsiyasi to'liq ishdan bo'shatilib yangi kuch tuzildi.

✅Oliy ta'lim tizimi testlar bilan shaffoflashtirildi.

✅Davlat xizmatidagi minglab korrupsiya manbalari yo'q qilindi.

Bu islohotlar qisqa vaqt ichida jamoatchilik ishonchini qayta tiklashga yordam berdi. Transparency International indeksida Gruziya bir necha yil ichida 100 pog‘onaga ko‘tarildi. Davlat boshqaruvida minimalizm va samaradorlik ortdi.
Burakova Gruziya boshqaruv modelini "davlat-mijozga xizmat qiluvchi agent" degan g'oya asosida qurilganini ko‘rsatadi. "Yagona oyna" prinsipidagi Public Service Halllar orqali 10 daqiqa ichida pasport, guvohnoma, kadastr hujjatlari olish mumkin bo‘ldi. Bu fuqarolarda davlatga nisbatan yangi ishonch muhitini yaratdi.

Bundan tashqari, barcha ruxsatnomalar soni 10 baravar kamaytirildi. Davlat xizmatchilarining maoshi 5–6 barobar oshirildi, ammo ularning soni qisqartirildi. Raqamli boshqaruv tizimi joriy qilindi.

Davomi bor...👍

Tayyorladi: Qosimova Safura, Mustaqil tahlilchi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Insoniyat tarixidagi eng halokatli qish bu Rossiya yoki Kanada emas aynan Eronda bo‘lgan

❄️🌨1972-yilning bahmon oyida (fevral) Eron o‘z tarixidagi eng kuchli va fojiaviy qor bo‘roniga duch keldi. Bu tabiiy ofat 5000 dan ortiq inson hayotiga zomin bo‘ldi, yuzlab qishloqlarni xaritadan yo‘q qildi va butun mamlakat bo‘ylab hayotni falaj holatga keltirdi. Demak, bir boshdan boshlasak

1. Tabiiy ofatga olib kelgan omillar

Eron tarixidagi eng falokatli Bo‘rondan avval mamlakatda 13 yillik qurg‘oqchilik bo‘lgan. Aholining qishloqlarda yashovchi qismlari hattoki ocharchilik balosiga duch kelishgan. Qurg‘oqchilikning so‘nggi qishida sovuq havo massasi shimoldan janubga siljib, namlik bilan to‘qnashgan va bu ekstremal qor yog‘ishini keltirib chiqargan.

🥶Harorat -25 °C darajagacha tushgan, bu esa odamlarning omon qolish imkoniyatini yanada kamaytirgan.

Bo‘ron butun mamlakat bo‘ylab 200 000 kvadrat kilometr maydonni qamrab olgan. Eng ko‘p qor yog‘gan hudud: Janubdagi Ardakan shahri, bu yerda qor qalinligi 8 metrgacha yig‘ilgan.

Ushbu tabiiy ofat natijasida butunlay yo‘q bo‘lib ketgan qishloqlar ham mavjud bo‘lib, Shonbeh, Kakkan, Doshmanziari va boshqa ko‘plab kichik aholi punktlari shular jumlasidan.

Qor ostida qolganlar 5-6 kun davomida hech qanday yordam ololmagan.

2. Qutqaruv ishlari va hukumat reaksiyasi

Davlat yordam kuchlari beqaror ob-havo, muzlab qolgan yo‘llar va uzilgan aloqalar sababli qiyinchilik bilan harakat qilgan. Harbiy vertolyotlar orqali yordam yetkazilgan, ammo ko‘plab joylarga ularning yetib borishi imkonsiz bo‘lgan.

Fojia hukumatga kuchli tanqidlar keltirdi — infrastrukturaviy zaifliklar ochiq namoyon bo‘ldi. (Xuddi Toshkentda bo‘lgan anomal sovuq singari)

3. Qor yog‘ishining ijtimoiy va ruhiy ta’sirlari

Eron xalqi orasida bu bo‘ron uzoq yillar eslab yurilgan — nafaqat qurbonlar, balki hukumatning sust harakati ham xotiralarda o‘rin olgan. Omon qolganlar bu voqeani “tabiatning qasos olish harakati” deb ta’riflaganlar.

4. Xulosa va saboqlar

❄️🌨1972-yilgi qor bo‘roni Eron tarixida nafaqat halokatli hodisa, balki insoniyatga saboq bo‘lib xizmat qilgan. Bu ofat tabiiy ofatlarga tayyorgarlik, meteorologik monitoring va infratuzilma muhimligini yana bir bor namoyon etdi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​📿So'fiylar boshchiligidagi mustamlakachilikka qarshi harakatlar.

Musulmon dunyosidagi mustamlakachilikka qarshi harakatlar tarixida mulla va tariqat shayxlari kabi ma’naviyat peshvolari siymolari ko‘pincha ozodlik uchun kurash timsoliga aylanadi. Ummatning turli hududlarida, jumladan Turkistonda ham xuddi shunday harakatlar mustamlaka zulmidan ozod bo‘lish istagida o‘ziga xos o‘xshashliklarni namoyon etadi.

🪬Umar al-Muxtor "cho‘l arsloni" nomi bilan tanilgan, senusiylar tariqati shayxi bo‘lgan va Liviyada italyan bosqinchilariga qarshi qarshilik ko‘rsatishga boshchilik qilgan.

Jazoir amiri va qodiriy tariqat so‘fisi Abdulqodir XIX asr o‘rtalarida fransuz mustamlakachilari bosqiniga qarshilik ko‘rsatdi.

Imom Shomil va Shimoliy Kavkazdagi boshqa imomlar naqshbandiya tariqatining shayxlari boʻlganliklari uchun XIX asrda Rossiya ekspansiyasiga qarshi Shimoliy Kavkazning ozodlik qarshiligiga rahbarlik qilishgan.

O'rta Osiyoda ham xuddi shunday jarayonlar diniy yetakchilar mustamlakachilarga qarshi qo'shinlarga rahbarlik qilganlarida ham sodir bo'lgan.

🔺Birinchi bo‘lib 1820-1828 yillarda Sin sulolasiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan, Sharqiy Turkiston musulmonlari yetakchisi, Afaqiya naqshbandiya tariqatidan so‘fiy Jahongir Xo‘ja esga tushadi. Uning qashg‘ar, qo‘qon va qirg‘izlardan tashkil topgan qo‘shinlari Sin qo‘shinlarini bir qancha mag‘lubiyatga uchratib, bir yilga yaqin Sharqiy Turkistonning asosiy shahri — Qashqarni nazorat qilib turdi.

🔺Yana bir shunga o'xshash sud jarayoni keyinroq Andijonda bo'lib o'tdi - 1898 yilda Andijonda Rossiya imperiyasiga qarshi qo'zg'olonga boshchilik qilgan naqshbandiya so'fiylik tariqatining eshonlaridan biri Muhammad Ali eshon (dukchi-eshon nomi bilan ham mashhur). Muhammad Ali hududni ruslardan tozalashga intilib, "muqaddas urush" ga chaqirdi va 2000 kishini Rossiya imperiyasi hukmronligiga qarshi olib bordi.

🔺Qo‘qonlik mulla, 1918-1921 yillarda Farg‘ona vodiysidagi Bosmachi (Qurboshi)ning nufuzli dala qo‘mondoni Katta Ergashni ham alohida ta’kidlash joiz. Mulla Ergash ko‘targan kurash bayrog‘i ostida yuzlab, minglab odamlar turdi. Qo‘qon yaqinidagi Bachqir qishlog‘i Turkiston mustaqilligi uchun kengayib borayotgan qurolli harakatning asosiy tayanchlaridan biriga aylandi.

🔸Bu tarixiy shaxslarning umumiy o‘xshashligi shundaki, ular mulla va tariqat shayxlari sifatida mustamlakachilikka qarshi harakatlarda asosiy rol o‘ynaganlar. Tariqatlar nafaqat diniy tashkilotlar, balki ierarxiyaga ega tayyor ijtimoiy tuzilmalardir. Mustamlakachilik davrida mustamlakachilar mavjud ijtimoiy tashkilot institutlarini vayron qilganlarida, tariqatlar ijtimoiy muvofiqlashtirishning posbonlari vazifasini bajargan.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​O‘rta Osiyoda ot kultining paydo bo‘lishi va otliq qo‘shinlarning shakllanishi

Miloddan avvalgi II ming yillik oxiri – I ming yillik boshlarida jang aravalari asta-sekin otliq jangchilar – kamonchilar va nayzachilar otryadlari bilan almashdi.

Harbiy sohadagi bu innovatsiya janubiy Rus dashtlaridan bostirib kelayotgan ot ustida kamon otish san’atini puxta egallagan eroniy tilli jangchilarga qarshi samarali himoyani tashkil etish zarurati bilan bog‘liq edi.

Bu yangi etnosning paydo bo‘lishi Eron platosida ot kultining keng tarqalishiga olib keldi. Bu esa ko‘plab ot tasvirlari, fantastik ot-grifonlarning tasvirlari, shuningdek, otlarning yoki ularning boshi va oyoqlari dafn etilgan marosim qabrlari orqali namoyon bo‘ladi.

Bunday marosim dafnlari Eronning Hasanlu mintaqasida aniqlangan bo‘lib, ular otga bo‘lgan e’tiqod va hurmatning muhim diniy va madaniy ramzga aylanganini tasdiqlaydi.

Manba📚:
G‘afurov, B.; Litvinskiy, B. – "O‘rta Osiyo qadimiy va o‘rta asrlarda (tarix va madaniyat)", 1977

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Bugun buyuk o‘zbek davlatchiligidagi eng buyuk siymolardan biri Amir Temurning tug‘ilgan kuni ekanligi haqida yuzlab marta eshitdingiz ko‘zingiz tushdi.

Men hech narsa yozmadim. Faqat taklif bilan cheklanaman.

⚔AMIR TEMUR HAQIDA ENG BAHSLI SAVOLLARGA USTOZ BAHRIDDIN USMONOVNING BATAFSIL JAVOBLARINI eshitib chiqsangiz bo‘ladi. Shaxsan menga judayam yoqdi. Tavsiya qilaman.

Link
https://youtube.com/watch?v=BJrtbPMK5bc&si=CGJ93DNqmkgA5YUc

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Fashizm - yomon xabar | ikkinchi qism

Fashizmni nima uchun aniqlash qiyin?

Fashizm bu yomon xabar, shuning uchun odamlar uni inkor qiladi. 1972-yilda Rim klubi “O‘sish chegaralari” hisobotida iqtisodiy o‘sish sayyorani vayron qilishini aytganida, bu xabar o‘nlab yillar inkor qilindi. Agar o‘shanda haqiqatni qabul qilinganda, dunyo boshqacha bo‘lardi balki. Fashizmning qaytishi ham shunday noqulay haqiqat.

Ikkinchidan, bu uyatli. Ikkinchi Jahon urushidan so‘ng Yevropada “Hech qachon bunday bo‘lmaydi” deyildi. Fashizm qaytishi mumkinligini tasavvur qilish ham qiyin edi.

Uchinchidan, tarix unutildi. Albert Kamyu va Tomas Mann 1947-yilda “Fashizm yo‘qolmadi” deb ogohlantirdi. Kamyu “Vabo” romanida fashizm har demokratiyaning qorong‘u tomoni ekanini yozdi: demokratiya ruhi yo‘qolsa, ochko‘zlik, qo‘rquv, nafrat va tashviqot hukmron bo‘ladi. Demagoglar kelib, o‘z fashizmini taqdim etadi.

Biz fashizmni tanimaymiz, chunki yovuzlikni Gollivud uslubida – svastika va qora formalarda ko‘rishni kutamiz. Betmendagi Joker kabi yovuzlik aniq ko‘rinadi, lekin zamonaviy fashizm boshqacha shaklda keladi. Chekkadagi aqldan ozganlar emas, balki xususiyatlarni ko‘rish kerak:
- Inqirozda paydo bo‘ladigan yetakchi – “masih”;
- O‘ta millatchilik – “Mamlakatni buyuk qilamiz”;
- Propaganda va yolg‘on bilan odamlarni boshqarish;
- Aybdorlar (yahudiylar, immigrantlar) va dushmanlar yaratish.

Fashist yetakchilar o‘z manfaatidan boshqa narsaga qiziqmaydi. Tomas Mann 1948-yilda: “Fashizm Amerikaga ozodlik nomi bilan keladi” dedi. Hitler ham demokratik yo‘l bilan keldi – 11 million ovoz bilan, lekin 22 million unga qarshi edi. Elita “uni boshqaramiz” deb xato qildi.

Hatto Cherchill 1933-yilda Mussolinini “qonun dahosi” deb maqtadi, keyin xatosini tushundi. Fashizm vasvasasi katta – intellektuallar Stalin yoki Mussolini orqasidan ketgan.
Inqirozda, siyosiy tizimga ishonch yo‘qolganda, fashistik ong bilan yetakchi kelishi xavfi ortadi. Yevropada va dunyoda bu xavf hozir ham bor.

Mavzu bo'yicha kengroq quyidagi link orqali o'qish mumkin.

© Bilolxoʻja tayyorladi

Agar bu mavzu qiziq bo'lsa sharxlar qismida + belgisini qoldiring, biz keyingi qismlarni chiqaramiz

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Fashizm qanday ishlaydi? | birinchi qism

Fashizm – bu yetakchi kulti. U immigrantlar, so‘lchilar, liberallar, ozchiliklar, gomoseksuallar va ayollar tomonidan keltirilgan “xo‘rlik” oldida milliy tiklanishni va’da qiladi. Fashist yetakchi ommaviy axborot vositalari, madaniyat va maktablar “bu kuchlar” tomonidan bosib olindi, deydi va kuchli, zo‘ravon javob kerakligini aytadi.

Fashizm o‘ng qanotga xos bo‘lib, ultra-millatchilikka asoslanadi. Ammo so‘l qanotda ham avtoritarizm bor – Stalin va Mao millionlab odamlarni o‘ldirdi. Lekin har yomon narsa fashizm emas. Fashizm o‘ziga xos tuzilma: afsonaviy o‘tmish, propaganda, ierarxiya va qonun-tartib bilan bir butunlikda.

Fashistik rejimlar ko‘pincha demokratik partiyalardan boshlanadi – Hitler ham saylovda ishtirok etgan. Bu harakatlar hokimiyatga kelishdan oldin ijtimoiy-siyosiy shaklda paydo bo‘ladi.

Afsonaviy o‘tmish: Millatchilik “buyuk o‘tmish”ni idealizatsiya qiladi. Fashizmda esa bu o‘tmish harbiy qudrat va hukmron guruhning boshqalar ustidan ustunligi bilan belgilanadi. Yetakchi: “Bu sizdan so‘lchilar tomonidan tortib olindi”, deydi.

Propaganda: Fashistik propaganda “do‘st/dushman” farqiga asoslanadi. Raqib – millat uchun xavf, “boshqa”. Ular hokimiyatda bo‘lsa, millatni buzadi.

Kult: Hitler: “Fan millatni mustahkamlash uchun xizmat qilsagina foydali”. Yetakchi haqiqatni belgilaydi, tajriba va haqiqat uning hokimiyatiga tahdid.

Haqiqat: Demokratiyaning markazi – haqiqat. Yolg‘on bilan erkinlik yo‘q. Shimoliy Koreya xalqi “Aziz Yetakchi”ga ovoz beradi, chunki ularga yolg‘on aytilgan. Tenglik ham haqiqatsiz bo‘lmaydi – siyosiy tenglik hokimiyatga haqiqatni aytishdir.

Ierarxiya: Irqchilik – bir guruh boshqasidan yaxshi degan yolg‘on. Fashizmda ierarxiya markaziy: “Bu din, bu irq, bu jins yaxshi”. Keyin odamlar o‘z o‘rnini yo‘qotishdan qo‘rqadi. Hukmron guruh “tenglik qurboni” sifatida ko‘rsatiladi – nemis xristianlari yahudiylarga, oq amerikaliklar qora tanlilarga, erkaklar feminizmga qarshi qo‘yiladi.

Qonun va tartib: Fashizmda qonun adolat emas. Hukmron guruh tabiatan “qonunga rioya qiladi”, ozchilik esa “qonunbuzar”. Yetakchi qonunni buzolmaydi.

Fashist yetakchi dunyoning har yerida: “Ayollaringiz va bolalaringiz xavf ostida. Menga ovoz bering, men himoya qilaman”, deydi. Konservatorlarni transgender huquqlari yoki gomoseksualizm bilan qo‘rqitadi: “Bu tenglik emas, ular sizning oilangizga hujum qilmoqda”.

Shahar-qishloq: Shahar – buzuqlik, immigrantlar, jinoyatlar bilan to'lib yotibdi. Qishloq – sof mehnatkashlar o'lkasi.

Erkin mehnat: “Mehnat ozod qiladi” – Osventsim darvozalaridagi yozuv. Ozchilik va so‘lchilar “dangasa”, deb e'lon qilinib, ular mehnatga majburlanadi. Fashizmda mehnat – fazilat, nogironlar esa “qiymatsiz” deb o‘ldirilgan.

Bu elementlar alohida fashizm emas, lekin birlashganda xavfli. Konservatorlar “Oilangiz xavf ostida, menga ovoz bering” degan chaqiriq bilan fashizmga jalb qilinadi. Xavf shu yerda boshlanadi.

Mavzu bo'yicha kengroq quyidagi linkda o'qishingiz mumkin.

© Bilolxoʻja tayyorladi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi