- Oʻsha paytda unga sigʻinuvchilar topilgan ekanda-a? - Lutfulla qiziqsinib amakisiga savol tashladi.
Bundaylar har zamonda topiladi. Aynan shundan soʻng ular maxluq - Yaksart nomiga monand daryoni "Yaxsha Arta", "Yaksart" deb atay boshlashgan. Bu so‘z qadimgi fors va turkiy tillarda ishlatilgan bo‘lib, “katta daryo” yoki "oliy daryo" ma'nolarini anglatgan bo‘lishi mumkin. Bilasizlarmi, yana nima? Bu hammaga qiziq boʻlsa kerak? Yaksart haqidagi hikoya afsonaga aylanib tarixdan tarixga oʻtib kelgan. Maxluq o‘zining tarixi davomida ko‘plab afsonalarda, kitoblardan va qadimgi tosh yozuvlarda iz qoldirgan. U mahalliy xalqlar orasida qo‘rquv va hurmat bilan qabul qilinadi. Odamlar oʻzlarining afsonalarida maxluqning kuchi va qobiliyatlari haqida hikoya qilishadi. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda turkiy xalqlar yashay boshlagach, daryo nomi afsona ta’sirida o‘zgargan. Ya'ni odamlar Yaksart haqidagi afsonani hikoya qilib: "Bu daryoning siri" - deyishgan. “Sir” yoki “Sar” so‘zlari turkiy tillarda “oqim”, “suv” yoki “daryo” ma’nosida ishlatilgan. Shuning uchun daryo “Sirdaryo” nomi bilan atalgan bo‘lishi mumkin.
Hammada sukut hukmron edi. Polkovnik hijolat chekgan holda havotirini bosolmay so'radi:
- Ular bu maxluqdan qanday qutulishgani yozilganmi?
Akademik boshini qimirlatib tasdiqladi:
- Ha. Forslar quyosh nuridan foydalanishgan. Yaksart, endi uni shunday atashimiz oʻrinli boʻlsa kerak, u quyosh nurida qurib, qovjirab qoladi. To‘g‘ri vaqtida qutiga solinsa boʻlgani, masala hal. Qoʻlimdagi oddiy quti bo‘lmasligi kerak, maxsus tayyorlanganligi koʻrinib turibdi. Ular maxluqni yengish uchun alohida bu qutichani yasashgan va Yaksartni tutib unda mahkam saqlaganlar. Shuncha asrlardan buyon Yaksartni ushlab tura olganligi uning vazifasini aʼlo darajada bajara olishidan dalolat.
- Ya'ni biz ham shunday qilishimiz kerakmi? - Doniyor hayajon bilan gap qotdi.
Akademik chuqur nafas olib qutichani bir oʻgirdida davom etdi:
- Aynan shunday. Yana bir muhim tafsilot bor: ular bu quti ichiga qanday qilib maxluqni solishganini ham batafsil yozib qo‘yishgan. Buni yuqorida aytib oʻtdim, uni quyosh chiqqunga qadar ushlab turib, quyosh nurlari Yaksartga tegib quritgan hamon, tezda qutiga joylashtirish kerak. Aks holda yana tanasiga suv teggudek boʻlsa, qayta jonlanadi. Quti mahkam, uning sirtidan ichkariga suv kirmaydi, bir qoidasiz ochib ham boʻlmaydi.
- Qanday qoida? - atrofdagi hamma joʻr boʻlib soʻradi.
- Inson qoni! Faqatgina odam qonini quti labiga surtib ochish mumkin.
Polkovnik qoshlarini chimirib o‘ylanib qoldi. Bu shilliqning asl kuchi ham tarixiy, ham afsonaviy ekanligi uning fikrlarini chulg‘ab olgan edi. Ular nafaqat bir maxluq bilan kurashmoqdalar, balki asrlar osha yashagan yovuzlikni qaytarishga urinayotgan edilar.
Akademik bir zum to‘xtadi va ovozi pasaygan holda davom etdi:
- Bu oddiy maxluqot emas... Bu mavjudotning ichki maqsadi bor. Shilliq — yuksak ongli bir kuch, o‘z rejasi va vazifasiga ega. Bu yerda yozilganiga ko‘ra, u odamlarni ozuqa uchun emas, balki o‘zining yashirin missiyasini bajarish uchun o‘ldirgan. Har bir qotillik uning asosiy maqsadining bir qismi. U o‘z kuchini qurbonlaridan oladi, lekin bu nafaqat tanani emas, balki nimadir boshqacha narsani talab qiladi. Bu shilliq qandaydir qadimiy, tushunib bo‘lmas yuksak qabih g‘oyaga xizmat qilmoqda.
Polkovnik va boshqalar dahshat bilan qutiga qarar ekan, akademik yana davom etdi:
- U o‘z maqsadiga yaqinlashmoqda va har bir qadam bilan kuchliroq, aqlliroq bo‘lmoqda...
- Demak, u kimnidir o‘ldirishdan ko‘ra kattaroq narsani izlayapti? - Davletov hayrat bilan o‘zini oldinga tashladi.
- Ha, - dedi akademik jiddiy ohangda, - Bejizga tergovchi emassiz, gapimni maqtov sifatida qabul qiling. Bu mavjudot inson aqlidan ustun keladigan rejaga ega. Biz Yaksartni to‘xtatmsak, u bu rejani amalga oshirishi tayin va biz hammamiz
Bundaylar har zamonda topiladi. Aynan shundan soʻng ular maxluq - Yaksart nomiga monand daryoni "Yaxsha Arta", "Yaksart" deb atay boshlashgan. Bu so‘z qadimgi fors va turkiy tillarda ishlatilgan bo‘lib, “katta daryo” yoki "oliy daryo" ma'nolarini anglatgan bo‘lishi mumkin. Bilasizlarmi, yana nima? Bu hammaga qiziq boʻlsa kerak? Yaksart haqidagi hikoya afsonaga aylanib tarixdan tarixga oʻtib kelgan. Maxluq o‘zining tarixi davomida ko‘plab afsonalarda, kitoblardan va qadimgi tosh yozuvlarda iz qoldirgan. U mahalliy xalqlar orasida qo‘rquv va hurmat bilan qabul qilinadi. Odamlar oʻzlarining afsonalarida maxluqning kuchi va qobiliyatlari haqida hikoya qilishadi. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda turkiy xalqlar yashay boshlagach, daryo nomi afsona ta’sirida o‘zgargan. Ya'ni odamlar Yaksart haqidagi afsonani hikoya qilib: "Bu daryoning siri" - deyishgan. “Sir” yoki “Sar” so‘zlari turkiy tillarda “oqim”, “suv” yoki “daryo” ma’nosida ishlatilgan. Shuning uchun daryo “Sirdaryo” nomi bilan atalgan bo‘lishi mumkin.
Hammada sukut hukmron edi. Polkovnik hijolat chekgan holda havotirini bosolmay so'radi:
- Ular bu maxluqdan qanday qutulishgani yozilganmi?
Akademik boshini qimirlatib tasdiqladi:
- Ha. Forslar quyosh nuridan foydalanishgan. Yaksart, endi uni shunday atashimiz oʻrinli boʻlsa kerak, u quyosh nurida qurib, qovjirab qoladi. To‘g‘ri vaqtida qutiga solinsa boʻlgani, masala hal. Qoʻlimdagi oddiy quti bo‘lmasligi kerak, maxsus tayyorlanganligi koʻrinib turibdi. Ular maxluqni yengish uchun alohida bu qutichani yasashgan va Yaksartni tutib unda mahkam saqlaganlar. Shuncha asrlardan buyon Yaksartni ushlab tura olganligi uning vazifasini aʼlo darajada bajara olishidan dalolat.
- Ya'ni biz ham shunday qilishimiz kerakmi? - Doniyor hayajon bilan gap qotdi.
Akademik chuqur nafas olib qutichani bir oʻgirdida davom etdi:
- Aynan shunday. Yana bir muhim tafsilot bor: ular bu quti ichiga qanday qilib maxluqni solishganini ham batafsil yozib qo‘yishgan. Buni yuqorida aytib oʻtdim, uni quyosh chiqqunga qadar ushlab turib, quyosh nurlari Yaksartga tegib quritgan hamon, tezda qutiga joylashtirish kerak. Aks holda yana tanasiga suv teggudek boʻlsa, qayta jonlanadi. Quti mahkam, uning sirtidan ichkariga suv kirmaydi, bir qoidasiz ochib ham boʻlmaydi.
- Qanday qoida? - atrofdagi hamma joʻr boʻlib soʻradi.
- Inson qoni! Faqatgina odam qonini quti labiga surtib ochish mumkin.
Polkovnik qoshlarini chimirib o‘ylanib qoldi. Bu shilliqning asl kuchi ham tarixiy, ham afsonaviy ekanligi uning fikrlarini chulg‘ab olgan edi. Ular nafaqat bir maxluq bilan kurashmoqdalar, balki asrlar osha yashagan yovuzlikni qaytarishga urinayotgan edilar.
Akademik bir zum to‘xtadi va ovozi pasaygan holda davom etdi:
- Bu oddiy maxluqot emas... Bu mavjudotning ichki maqsadi bor. Shilliq — yuksak ongli bir kuch, o‘z rejasi va vazifasiga ega. Bu yerda yozilganiga ko‘ra, u odamlarni ozuqa uchun emas, balki o‘zining yashirin missiyasini bajarish uchun o‘ldirgan. Har bir qotillik uning asosiy maqsadining bir qismi. U o‘z kuchini qurbonlaridan oladi, lekin bu nafaqat tanani emas, balki nimadir boshqacha narsani talab qiladi. Bu shilliq qandaydir qadimiy, tushunib bo‘lmas yuksak qabih g‘oyaga xizmat qilmoqda.
Polkovnik va boshqalar dahshat bilan qutiga qarar ekan, akademik yana davom etdi:
- U o‘z maqsadiga yaqinlashmoqda va har bir qadam bilan kuchliroq, aqlliroq bo‘lmoqda...
- Demak, u kimnidir o‘ldirishdan ko‘ra kattaroq narsani izlayapti? - Davletov hayrat bilan o‘zini oldinga tashladi.
- Ha, - dedi akademik jiddiy ohangda, - Bejizga tergovchi emassiz, gapimni maqtov sifatida qabul qiling. Bu mavjudot inson aqlidan ustun keladigan rejaga ega. Biz Yaksartni to‘xtatmsak, u bu rejani amalga oshirishi tayin va biz hammamiz