Diplomat (Sobirov)

Tramp Ukrainaga barcha yordamni to‘xtatib turish haqida buyruq beribdi. Bunga sabab esa Ukrainaga bosim o‘tkazib, uni muzokaralarga undash ekan.

Tramp 2019-yilda, Ukraina mamlakatda mulklarga ega bo‘lgan Hanter Baydenga nisbatan ish qo‘zg‘ashi uchun Zelenskiyga bosim o‘tkazgandi. Ularning telefon suhbati internetga sizdirilgandi. Tramp o‘shanda ham bosim vositasida sifatida Ukrainaga harbiy yordamni to‘xtatib qo‘ygandi.

Demak, Tramp uchun bu yangi usul emas. Biroq 2019-yilda u kelasi yilgi saylovlarda mag‘lub bo‘lishi aniq prezident edi. Va urush ham bo‘lmayotgandi. Hozir esa endigina Oq Uyga keldi, Ukrainada urush.

Ekspertlar Ukraina hozirgi qurol zaxirasi bilan yoz oxirlarigacha jang qila olishi mumkinligini aytyapti. Chunki Bayden ma’muriyati Vashingtondan ketishi aniq bo‘lgach, Kiyevga yordamni keskin ko‘paytirgan va tezlashtirgan.

AQSH qurollarisiz, Yevropa bir o‘zi Ukrainani ta’minlashi qiyin. Ular shundoq ham deyarli barcha foydalanilmayotgan qurollarini berib bo‘ldi. Ularda AQSHdagi kabi eski qurollarning katta zaxirasi yo‘q. Vaziyatni o‘nglashga yordam bera oladigan davlatlar — Janubiy Koreya va Yaponiya.

Har ikkala Uzoq Sharq davlati zamonaviy qurollarga ega. Ular hali Ukrainaga jiddiy harbiy yordam bergani yo‘q. Lekin Janub Shimol hujumidan xavfsirasa, Yaponiya Tayvan urushi ehtimolini hisobga oladi. Shu bois ular ham nimadir qilishi qiyin. Ustiga-ustak ularning eng yaqin ittifoqchisi — AQSH. Ular uchun Vashington bilan ziddiyatga borish hayot-mamot masalasi.

@pan_diplomat

“Yevropa uyg‘ondi”(mi?)

Polsha bosh vaziri Donald Tusk Londondagi sammitdan keyin sahifasida shunday so‘z yozdi. Uning aytishicha, Yevropa rahbarlari Ukrainaga yordam berish va sharqiy chegaralarni mustahkamlashda yakdillikka erishgan.

Zelenskiy Oq Uyda “urushib berilgan”dan keyin, Londonda iliq kutib olindi. Bu yerda Yevropa va Kanada rahbarlari unga “tasalli” bera oldi. Yevropaliklar birlik ko‘rsatdi va Kiyevni qo‘llashda davom ettirish, muzokaralarda Ukraina ishtirokini ta’minlash, shu bilan birga AQSH bilan tinchlik dasturida hamkorlik qilishga tayyorligini bildirdi.

Polshani Germaniya va Fransiya kabi Yevropaning asosiy xavfsizlik kuchlaridan biri deyish mumkin. Bu yerda katta armiya va qurollar yig‘ilgan. Va Varshava Ukrainani oxirigacha qo‘llashga tayyor. Boshqa bir asosiy kuch — Turkiya ham Ukraina yaxlitligini dastaklashini ma’lum qildi.

Britaniya, Germaniya va Fransiyada esa Ukrainani qo‘llashda AQSHdagi kabi muammo yo‘q. Germaniyaning bo‘lajak kansleri Kiyevning ochiq tarafdori. Starmer va Makron qit’a yetakchiligini qo‘lga olishga harakat qilyapti. Italiya bosh vaziri Meloni ham sammitdan so‘ng “Ukrainadagi uzoq davom etmaydigan tinchlik rejasini qo‘llash mumkin emasligini” ta’kidladi.

Niderlandiyaning sobiq harbiy bosh vaziri esa Yevropa NATO doirasida hamkorlik qilishdan tashqari, o‘zi ham qurolli salohiyatini oshirishi kerakligini aytdi.
Yevropaliklar Oval xonada bo‘lgan bahsdan so‘ng AQSH rahbariyatiga Yevropa Ukraina bilan birga qolishini ko‘rsatishga erishdi. Biroq Yevropa baribir Vashingtonsiz qiynalishi aniq. Yevropa ta’minoti AQSH’ga qattiq bog‘langan.

@pan_diplomat

Har qanday urush, har tomonlama zarar. AQSHning Vetnam urushi nafaqat minglab amerikalar yostig‘ini quritdi, balki mamlakat iqtisodiyoti va siyosatiga ham katta zarba berdi. Vetnamdagi sharmandali mag‘lubiyat AQSHning xalqaro obro‘siga putur yetkazdi.

Bulardan tashqari, bu urush AQSHda geroin savdosi gullab-yashnashiga ham sabab bo‘ldi. Vetnam, Laos va Tailand azaldan afyun yetishtirishda oldingi qatorlarda edi. Uyidan uzoqda, begona urushda qatnashayotgan askarlar qiyinchiliklar va stresslar fonida mahalliy aholidan afyun sotib olishni boshlaydi.

Geroin iste’moli ortishiga bu yerlarda geroin ancha arzon va sifatli ekanligi ham turtki beradi. Natijada tez orada geroindan tashqari boshqa narkotiklar ham amerikalik askarlar orasida ommalashadi.

Turli manbalarga ko‘ra, Vetnam urushi oxirida 10-20 foiz AQSH askari narkotikka “o‘tirib qolgan”. Ular urush tugagandan keyin vataniga qaytgach ham narkotik xumorini unuta olmagan. Vetnamdan AQSHga narkotik yetkazish kanallari tashkil qilinadi. AQSH xavfsizlik xizmatlari kommunizm bilan kurashayotgan, marixuana yetishtiruvchi Hindixitoy jangari guruhlarini qo‘llash uchun bu kanallarga chora ko‘rmaydi. Oqibatda 1970-yillarda Nyu-York, Chigako, Sietl kabi yirik shaharlarda haqiqiy “narkotik epidemiyasi” tarqaladi.

Faqatgina 1990-yillardan narkotikka qarshi jiddiy kurash boshlanib, uning savdosi hajmi qisqaradi. Shunday bo‘lsa-da, AQSH bugungi kunda ham geroin iste’moli bo‘yicha oldingi o‘rinlarda turadi. AQSHga Vetnamdan hozir ham katta partiyalarda narkotik yetkaziladi.

Bir ahmoqona urush mamlakat hayotiga qanchalik ta’sir ko‘rsatganiga yaxshi misol.

@pan_diplomat

Germaniyada parlament saylovlari bo‘lib o‘tdi. Germaniya Xristian-demokratlari ittifoqi/Bavariya Xristian-sotsialistlar ittifoqi partiyasi kutilganidek 28% ovoz bilan yetakchi.

Ikkinchi o‘rinni esa, G‘arbda ketayotgan siyosiy bo‘hron davomi sifatida “Germaniya uchun muqobil” partiyasi egalladi. Partiya o‘z tarixidagi eng yaxshi natijani qayd etdi — 20,8 foiz.

Tushunish uchun Muqobil partiya o‘ta o‘ng, ya’ni millatchi, rasist, islomofob, ksenofob tarmoqlariga ega. Bittasi PEGIDA (Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes – G‘arbning islomlashuviga qarshi vatanparvar yevropaliklar harakati).

Germaniya so‘llar va markazchilar bu partiya bilan ramziy devor — Brandmauer’ga ega. GuM bilan koalitsiya XDI/XSI’ga ham, uchinchi o‘rinni qo‘lga kiritgan Shols partiyasiga ham zarar. Chunki ularning saylovchilari GeUM’mni rivojlanish dushmani deb biladi. Bu partiya bilan har qanday aloqa partiyalar o‘z elektoratini yo‘qotishiga sabab bo‘ladi.

XDI/XSI saylovda birinchi bo‘lgani bilan, 50 foiz ovoz to‘play olmadi. Endi u boshqa partiyalar bilan koalitsiya tuzishi lozim. Asosiy nomzod — Sotsial-demokratlar (Shols partiyasi) va 11,6 foiz ovoz to‘plagan “yashillar”.

Lekin nima bo‘lishidan tashqari, Germaniyaning navbatdagi rahbari/kanslari nomi deyarli aniq — Fridrix Merz. U haqda oldinroq yozgandim. Merz tajribali siyosatchi ekanini ko‘rsatdi. U saylovchilar nima xohlayotganini bildi: migrantlar oqimi nazoratga olinishini qayta-qayta ta’kidladi, brandmauerni buzmaslikka va’da berdi, AQSHdan mustaqil xavfsizlik o‘rnatishni e’lon qildi. Bu unga o‘ng kayfiyatdagi insonlarni o‘z tomonida ushlashga yordam berdi.

Migratsiya — G‘arb uchun haqiqiy muammoga aylanyapti. GeUM ikkinchi o‘rinni olishiga ham aynan shu omil sabab bo‘ldi. 2024-yil maydan beri Germaniya 6 marta qo‘porovchilik-qotillik jinoyati yuz bergan va ularning barchasi migratsiya tarixiga ega insonlar tomonidan sodir etilgan. Bu, shubhasiz, jamiyatda muhojirlarga qarshi kayfiyat kuchayishiga olib kelyapti.

Germaniya AQSHdan farqli o‘laroq, hozircha telba o‘nglar hokimiyatga kelishining oldini oldi, ammo vaziyat shu tarzda davom etsa, tez orada Berlinni ham Tramp kabi populistlar egallaydi.

@pan_diplomat

AQSH’liklar baribir tajribasiz-da. Shuncha vahima qilib, migrantlarni Kosta-Rika’ga jo‘natayotgan ekan. Salvador, Gvatemala yo Gondurasga jo‘natmaydimi.

Tasavvur qilish uchun, Kosta-Rika hatto mayda davlatlardan iborat Markaziy Amerika uchun ham kichik davlat. Va jinoyatchilik o‘ta yuqori mintaqadagi eng farovon mamlakat. Uning mintaqadoshlaridan Salvadorda banda va jinoyatchilar uchun tarixdagi eng katta va dahshatli qamoqxona qurildi. Mamlakat armiyasi hali ham ba‘zi hududlarni nazorat qila olmaydi. Gondurasda ham shu ahvol. Nikaragua esa aholisi eng qashshoq davlatlardan biri, bu yerda hatto qabristonlar ham tabaqalangan (bilaks, mamlakat sotsialistik).

Kosta-Rika esa jinoyatchilik eng kam, turizm rivojlangan, hatto ekologik tizimlar ham ishlovchi mamlakat. Ekologik barqarorlikka faqatgina juda yaxshi taraqqiy etgan davlatlargina erishadi. Taqqoslash uchun poytaxt havosini hali ham yaxshilay olmayotgan O‘zbekiston.

Kosta-Rika muvaffaqiyati nimadi?

Yana o‘sha qoloq davlatlarda eng e’tibor kam beriluvchi narsa — ta’lim. Kosta-Rika 1949-yilda, jahonda birinchi bo‘lib armiyani tarqatib yuborgan va uning xarajatlarini ta’lim, ijtimoiy dasturlarga yo‘naltirgan. Armiya — nafaqat aholini jinoyatchilar va tashqi xavflardan himoya qiladi, balki u diktatura tayanchi, to‘ntarishlar vositasi, ichki dushmanlarning quroli ham, degan kosta-rikaliklar.

Davlat ta’limga katta sarmoya kiritgan. Kosta-Rika dunyoda birinchilaridan bo‘lib, 1869-yilda be’pul va majburiy ta’lim joriy qilgan. Sifatli va be’pul ta’lim kafolatlangan. Bu yoshlarning jinoyatchilikka qo‘shilishining oldini olgan. Bundan tashqari ularga siyosiy madaniyat, tinchlik muhimligi o‘rgatilgan. Natijada Kosta-Rikada demokratik qadriyatlarga ega, zo‘ravonlikni rad etuvchi jamiyat shakllangan.
Ijtimoiy dasturlar kambag‘allikni keskin qisqartirgan. Kosta-Rika sotsialistik davlat bo‘lmasa-da, bu yerda ijtimoiy tenglik juda yuqori.

Odamlar politsiya va sudlarga juda ishonadi. Chunki ushbu ikki idora muntazam jamoatchilik nazoratida ishlaydi. Qo‘shni avtoritar Nikraguada esa xalq politsiyani eng katta dushman deb biladi.

Xullas, to‘g‘ri ta’lim davlatni qanchalik taraqqiy ettirishiga Kosta-Rikadek mayda davlat katta misol. Kosta-Riki global farovonlik reytingida O‘zbekiston oldinroqda ham ekan.

@pan_diplomat

Yaxshi suhbat bo‘libdi.

Fayzulla Xo‘jayevni yoqishga uringanlari men uchun yangilik bo‘ldi. Va albatta, Bahrom akaning Buxoro va Xorazm xalq sho‘ro jumhuriyatlari Turkiston muxtoriyati kabi o‘zbek davlatchiligi ildizi ekani haqidagi fikrga qo‘shilaman. Ular sovetlarning o‘yinchoq davlati emasdi, aksincha ularga samarali qarshilik ko‘rsatgan davlatlar edi.

@pan_diplomat

1906-yilda Turkiston tarixida jiddiy iqtisodiy o‘zgarishlar yili bo‘lgan. Shu yili qurilishi 1887-yilda boshlangan Toshkent-Orenburg temiryo‘li ishga tushadi. Bu yo‘l qurilishi Turkiston, jumladan O‘zbekistondan Rossiya markaziga mahsulot tashishni tezlashtiradi, chunki oldin yuklar Kaspiyorti temiryo‘li bilan tashilardi.

Masofa va vaqt qisqarishi bilan tovarlar, ayniqsa, Turkiston paxtasiga talab ortadi. Natijada 1906-1916-yillar oralig‘ida Turkistondagi paxta maydonlari hajmi oldingi 4 asrdagi hajmdan ham ko‘proqqa ortadi. Bu bilan barobar paxta fabriklari soni ham keskin oshadi.

Paxta yetishtirishni ko‘paytirish va uni ishlash ko‘lamini orttirish uchun Turkistonga kapital kiritish miqdori ortadi. Chunonchi, shu yili Qo‘qonda Savdo birjasi ochiladi. Turkistondagi banklarda kredit ajratish hajmi ortadi.

1910-yildan Qo‘qondagi Davlat banki filiali oshib borayotgan talab fonida o‘rta toifadagi paxta yetishtiruvchilarni ham qo‘llash uchun kichik kreditlar berishni ko‘paytiradi. Aynan shu omil Turkistonda paxta bilan savdo qiluvchi mahalliy boylar sinfi paydo bo‘lishida katta rol o‘ynaydi.

@pan_diplomat

Qit’alar geografik jihatdan bir-biridan juda farq qiladi. Afrika Yevropadan ikki baravar katta boʻlsa-da, Yevropa sohili uzunligi Afrikanikidan minglab kilometrga uzunroq. Bu imkonsizdek tuyulishi mumkin, ammo gap shundaki, Yevropa qirg‘oqlari tekis emas, u son-sanoqsiz burilishlarga ega. Oddiy misol Yunoniston qirg‘oqlari.

Bu noto‘g‘ri chiziqlar kemalar xavfsiz langar tashlovchi, ochiq dengiz to‘fonlaridan himoyalangan portlar qurish uchun ayni muddao. Yevropa qirg‘oq chizig‘i ko‘plab orollar va yarim orollarga ega bo‘lib, ular qit’a umumiy maydonining uchdan birini tashkil qiladi.

Yevropadan farqli o‘laroq, Afrika qirg‘oq chizig'i ancha tekis. Orollar va yarim orollar Afrika qit’asining atigi 2 foiz hududini tashkil etadi. Bu yerdagi portlar soni ham Yevropadagidan ancha kam. Ushbu fakt nega yevropaliklar afrikaliklarga qaraganda dengiz savdosiga katta e’tibor bergani va u bilan faol shug‘ullanganini tushuntiradi. Yevropaliklarda azaldan portlar qurish uchun geografik qulaylik bor edi va Yevropaning uyg‘onishi ham port shaharlar (Antverpen, Venetsiya, Genuya) atrofida yuz berdi.

Adam Smit bu geografik farqni XVIII asrdayoq qayd etgan va afrikaliklarning irqiy jihatdan qoloqligi haqidagi da’volarni rad etgan. Boshqa olimlar ham Afrikaning Sahroyi Kabirdan janub qismidagi jiddiy geografik noqulayliklarni ta’kidlagan. Xususan, mashhur fransuz tarixchisi Fernand Braudel shunday xulosa bergan: “Qora Afrikani tushunishda geografiya tarixdan muhimroq”.

@pan_diplomat

Davlat o‘zi nima, u qanday paydo bo‘lgan?

“Insonlar tabiat tomonidan ularga berilgan tabiiy huquqlarni buzmasdan bir-biri bilan tinch-totuv yashay olmaydi. Har bir inson yashash va erkin bo‘lish huquqiga ega, biroq bu boshqa insonning tabiiy huquqlariga daxl qilmasligi lozim, zero tabiiy huquqlar o‘zbilarmonlikni, xohlagan narsa qilish mumkinligini anglatmaydi.

Majburlashning uyushgan elementi bo‘lmasa, odamlar o‘zlarining tabiiy huquqlarini o‘z qo‘llari bilan boshqa odamlardan himoya qilishga majbur bo‘ladi. Barcha insonlarning huquqlarini yanada samarali himoyalash uchun odamlar birlashgan va o‘zaro ijtimoiy shartnoma tuzgan.

Ushbu shartnoma ularni himoya qilish uchun qonunlar ishlab chiquvchi va bu qonunlar bajarilishini kuzatib boruvchi davlat barpo etish orqali insonlarning tabiiy huquqlarini ta’minlashni nazarda tutadi.

Qonunlarning maqsadi — erkinlikni yo‘q qilish yoki cheklash emas, balki uni saqlash va kengaytirishdir”.

“Liberalizm otasi” Jon Lokk.

@pan_diplomat