Diplomat (Sobirov)

10 yil davomida suratga olingan “Uy” hujjatli filmi insoniyat tarixidagi eng yaxshi hujjatli filmlardan biri.

Unda kechagi postga yorqin misol bor: AQSHda paxta sanoatida mashinalar ishlaydi va davlat paxta yetishtiruvchilarni dotatsiyalaydi. Burkina-Faso va Qozog‘istonda (film chiqqan vaqtda O‘zbekiston ham shu qatorda edi) esa paxta yetishtirish deyarli qo‘lda, qattiq mehnat orqali amalga oshiriladi. Va bozorda ularning narxi deyarli bir xil (o‘zbek paxtasi ham arzon sotilgan) sotiladi. Kapital va mehnatga sarmoya kiritishning ikki xil mevasi.

Filmda yana bir qiziq paradoks bor. Malayziya va Indoneziyda yashovchi insonlar bu yerdagi o‘rmonlarni ayovsiz yo‘q qilmoqda. Film mualliflari ishchilardan nega o‘zlari o‘tirgan shoxni kesayotganlarini so‘raganda ishchi ularni uyiga taklif qilgan.

Ishchining uyi zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangandi. “Siz, rivojlangan davlat odamlari foydalanayotgan imkoniyatlardan (kir yuvish mashinasi, TV, changyutgich, konditsioner va hokazo) nega biz ham foydalanishga haqqimiz yo‘q. Ha, biz o‘rmonlarni chopyapmiz, lekin bu biz ham siz kabi yaxshi yashashimizga imkon beradigan bizdagi yagona bor narsa. Nega biz sayyora yashilligini saqlash uchun qulaylikdan voz kechishimiz kerak, nega siz emas?”, degan indoneziyalik ishchi (inglizchasida text yaxshi tushuntirilgan).

Filmning o‘zbekchasi bor ekan-ku, ammo ancha matnlarni qirqishibdi. Inglizcha yoki ruschasini ko‘rgan maqulroq.

@pan_diplomat

Kecha AQSH va Kolumbiya savdo urushi boshlanishiga bir bahya qoldi. Ikki populist – Tramp va Gustavo Petro bir-biri bilan ijtimoiy tarmoqlarda dahanaki jang qildi.

Xullas, Petro ichida kolumbiyalik noqonuniy muhojirlar bo‘lgan AQSH harbiy-havo kuchlari samolyotlarini qabul qilishdan bosh tortdi, Tramp bunga javoban Kolumbiyadan import qilinadigan mahsulotlarga 25 foizlik boj joriy qilishini, Kolumbiya hukumati a’zolariga sanksiya kiritishini aytdi, Kolumbiya ham xuddi shunday javob bilan tahdid qildi.

Keyin “dakan”larning yonidagilar chiqish qilib, hech nima bo‘lmasligi, tomonlar o‘zaro murosaga erishganini ma’lum qildi.

Bu yerda e’tiborli jihati, Kolumbiya rahbariyati uning fuqarolari jinoyatchilardek qo‘llari bog‘langan, harbiy uchoqlarda tashilganidan norozi bo‘lgan. Petro kolumbiyalik muhojirlarni olib kelish uchun prezident samolyoti yuborilishini aytdi. Ancha yaxshi piar qadam.

Endi shu paytda devorga qaratib, ikki safga tizilgan o‘zbekistonliklar videosi, O‘zbekiston fuqarolarining Rossiya deport zonalarida mahkumdek saqlanishi, ba’zida kaltaklanishi ajoyib ko‘rinadi. Boshqalar hurmat qilishi uchun, davlatlar avvalo o‘zlarini o‘zlari hurmat qilishi lozim. Hech bo‘lmasa shunday publisistik tarzda.

@pan_diplomat

Trampdan keyin yana bir siyosatchi hokimiyatga chiqqan 1-kuniyoq migrantlarga qarshi kurashishni boshlashni aytyapti. Merz Germaniyaning navbatdagi kansleri bo‘lishi deyarli aniq, uning partiyasi — Xristian-demokratlari ittifoqi so‘rovnomalarda yetakchi. Qolaversa, mana bunaqa to‘lqinli bayonotlar unga yaxshi yordam beryapti.

Yaqinda Ashafenburg shahrida 28-yoshli afg‘onistonlik erkak bog‘cha yoshidagi bolalarga pichoq bilan hujum qildi. Bir bola halok bo‘ldi. Bunday xabar fonida qanday qilib, “migrantlarni haydayman” degan odam tarafdorlari ko‘paymasligi mumkin?

Nihoyat, hukumatlari G‘arbni tinimsiz qoralaydigan mamlakatlar fuqarolariga G‘arb darvozalari yopilishni boshlamoqda. Lekin, AQSHdan farqli o‘laroq, Germaniyada hali umid bor. Merz katta ehtimol bilan, koalitsiya tuzadi va muhim qarorlarni ittifoqchilari bilan kelishishga majbur bo‘ladi.

@pan_diplomat

Davosda Butunjahon iqtisodiy forumi boshlandi. Unda dunyoning turli davlatlaridan kelgan minglab siyosatchilar va iqtisodchilar ishtirok etadi hamda siyosat va iqtisod borasida muhim qarorlarni qabul qiladi.

Nega bunday muhim forum aynan Shveysariyaning Davos shahrida oʻtkaziladi?

1971-yilda nemis iqtisodchisi Klaus Shvab birinchi marta 450 nafar yevropalik rahbarni uchrashuvga taklif qiladi. Oʻshanda ushbu tadbir Yevropa menejmenti simpoziumi deb nomlandi.

Shvab biznesdagi yetakchi insonlar global bozorda qanday natijalarga erishayotganini hamda muammolarni oʻzaro muhokama qilishini xohlagan. Va, albatta, Yevropa kompaniyalarining Amerika kompaniyalari bilan raqobati asosiy mavzu boʻlgan.

Shvabning oʻzi Jeneva shahrida oʻqituvchilik qilgan. Biroq uchrashuv uchun togʻ-kurort zonasi boʻlgan Davosni tanlagan.

Birinchidan, chiroyli manzara. Boy odamlarga eng avval sokinlik va goʻzal tabiat kerak.

Ammo yevropaliklar bu yerdan ham falsafiy maʼno qidirgan. Davosda Tomas Manning “Sehrli tog‘” kitobi voqealari sodir boʻladi. Asardagi bosh qahramon Gan Kastorp Davosga uch hafta dam olish uchun keladi. Ammo oxir-oqibat bu yerda yetti yil qoladi.

Bu vaqt ichida uning hayot haqidagi tushunchasi butunlay oʻzgaradi. Kitobda jamiyatning tanazzulga uchrashi va insoniyat qilayotgan bemaʼni, maʼnosiz ishlar qahramonlar misolida masxara qilinadi.

U Davosdan qaytganida Birinchi jahon urushi boshlanadi. Gan sanatoriyda tanishgan odamlar, aslida ushbu urushni boshlagan kuchlar ramzi edi. Shuningdek, baʼzi mamlakatlarning (masalan AQSh) koʻrligi ham kinoya bilan koʻrsatilgandi.

Yozuvchi bu bilan buyuk davlatlar butun sayyora miqyosidagi muammolar (ochlik, qashshoqlik, infeksiyalar, iqlim oʻzgarishi) turganda, qandaydir arzimagan, beʼmani narsalar uchun bir-biri bilan janjallashishini taʼkidlaydi. Shvab Davosda kitobdagi xato takrorlanmasligi, bu yerda katta muammolar hal qilinishi kerakligini anglatmoqchi boʻladi.

Davos forumi hozirda dunyodagi eng katta yigʻin. Bunday katta koʻlamdagi siyosatchi va ishbilarmonlarni toʻplovchi boshqa biron xalqaro tadbir deyarli yoʻq.

Oʻzaro urush yoqasida turgan Gretsiya va Turkiya munosabatlari aynan Davos uchrashuvlaridan keyin iliqlasha boshlagan. 1992-yilda bu yerda Nelson Mandela Janubiy Afrika prezidenti bilan uchrashgan. Biroq Davosning butunjahon ishbilarmonlari hamkorligi ramzi borasidagi obroʻyi yildan-yilga pasayib bormoqda. Chunki dunyo yana oʻzaro jiddiy kurashlarga kirib boryapti.

@pan_diplomat

Trampning inauguratsiyasi zerikarli o‘tdi) Baydennikida Ledi Gaga kelib, madhiyani aytgandi. Kapitoliy artofida to‘qashuvlar bo‘lgandi. Trampning o‘tgan safargi qasamyodi ham ancha ko‘tarinki o‘tgan.

Kamala Harris yutganda, tomosha quvnoqroq bo‘lardi. Kapitoliyda Bezos, Mask va Sukerbergni emas, Teylor Svift, Ariana Grande kabi yulduzlarni ko‘rarmidik.

Bu safar respublikachi sovuq ob-havo bahona Kapitoliy ichida qasamyod qabul qila qoldi. Lekin, albatta, qishda Vashingtonda havo issiq bo‘lmaydi. Oldingi inauguratsiyalardan ham quyosh chiqib turmagan. Biroq, Tramp o‘shanda ko‘chani ham aylangan. Harna, raqs yaxshi bo‘libdi, endi Melanyadan bo‘sa olishga shlyapa xalaqit bermabdi).

@pan_diplomat

Qozoq va o‘zbek jadidchiligi o‘xshashliklari, farqlari haqida hali batafsilroq maqola qilamiz. Bukeyxanov, shubhasiz, qozoq ziyolilari orasida eng mashhur va katta obro‘ga ega inson — https://oyina.uz/uz/article/3410

@pan_diplomat

Mana bu maqolada Abdulla Qodiriy avlodi uning bobosi 1926-yilda qamalganda, uni ozod qilishda Yo‘ldosh Oxunboboyev qatnashganini aytibdi. Qizig‘i, Qodiriyni bir necha oy qamoqda yotishiga sabab bo‘lgan “Yig‘indi gaplar” maqolasida aynan Oxunboboyev va Akmal Ikromov tanqid qilingan hamda yozuvchi “rahbar xodimlarni obro‘sizlantirish” moddasi bilan qamalgandi.

Oxunboboyev Qodiriy oldida o‘zini aybdor his qilgan, lekin Akmal Ikromovga qarshi chiqolmagan bo‘lishi mumkin, albatta. Zero, Oxunboboyev iqtidori yoki yaxshi xislatlari sabab yuqoriga chiqmagan, balki kambag‘alligi va savodsizligi, tuzumga qattiq sodiqligi orqali ishonchga kirgandi. Oddiy o‘zbek dehqoni sifatida unda mehr-muhabbat borligiga ishonish mumkin. Ikromov esa Moskvada bolshevik ta’limini olgan, Cheka tabiatidagi rahbar edi.

Yana bir jihat, Qodiriy maqolasida o‘sha davrdagi O‘zbekistonning uchinchi yirik figurasi — Fayzulla Xo‘jayevni tilga olmagan. Biroq, Xo‘jayev, baribir bu voqealarda qatnashgan.

1937-yilda sobiq Buxoro xalq sho‘ro jumhuriyatining 17 nafar a’zosi bilan birga qamoqqa olingan Otaulla Xo‘jayev (BXSHJ Ichki ishlar, Xorijiya noziri, vaqtincha rahbari) tergov so‘rovlaridan birida shunday degan:

“1926-yil Julqunboy qamalganida Fayzulla Xo‘jayev uni qutqarib olgan edi... 1937-yil yanvarida Muinjon Aminjonov qamoqqa olinganida ‘Meni siquvga olishmoqda, NKVD meni ming bor otganida ham Fayzullani ularga berib qo‘ymayman. Fayzulla Xo‘jayevga aytinglar, mening oilamni tashlab qo‘ymasin’ deb ayttirib yuborgan”.

Ota Xo‘jayevning yirik arbob va millatparvar inson (u qo‘rboshilar bilan shaxsan uchrashuvlar tashkil etib, birodarlik qonini to‘kmaslik lozimligini ta’kidlagan va taslim bo‘lgan istiqlolchilarni avf qilishni so‘ragan) ekanligini hisobga olsak, u ham Qodiriy avlodi kabi aldamagan bo‘lsa kerak.

Demak, Fayzulla Xo‘jayev oxirgi daqiqalargacha o‘zbek ziyolilarni himoya qilishga uringan. Va, 1926-yildayoq Xo‘jayev va Ikromov o‘rtasida hokimiyat uchun kurash bo‘lgan. Bu qarama-qarshilik 1929-yilda Ikromov Markaziy qo‘mita bosh kotibi bo‘lishi bilan Ikromov foydasiga o‘zgargan.

Ota Xo‘jayev bu haqda ham gapirgan:

“1934-yildan Akmal Ikromov bilan bog‘liq nizoli mish-mishlar boshlandi. 1937-yil Muinjon Aminjonov Fayzulla Xo‘jayevga ‘Sal qat’iyroq bo‘l’, deganida, ‘Ey, tentak. Bu fitnalarning ortida Stalinning o‘zi turibdi-ku, hozir tinchlik kerak, qat’iyligim atrofimdagilarga zarar keltirib qo‘yadi...’ deb javob qaytargan”.
Oxir-oqibat bu kurashda har ikki tomon ham yengilgan. Xo‘jayev oldinroq, Ikromov bir o‘tib qamoqqa olingan va deyarli bir paytda otib tashlangan.

@pan_diplomat

Charl Uilanning sovetlar tug‘ilishni nazorat qilmaganiga e‘tibor qaratgani bejizga emas. SSSR — abortlar soni bo‘yicha dahshatli raqamlarga ega bo‘lgan.

Ittifoq doim abortchilarni taqib qilgan. 1920-yillarda abort juda kam bo‘lgan, chunki aholi ko‘p farzand ko‘rsa-da, ularning aksariyati kasallik, gigiyena yo‘qligi uchun halok bo‘lgan. Abortga hojat bo‘lmagan.

Tibbiyot rivojlanishi bilan, endi deyarli har bir chaqaloq yashash imkoniga ega bo‘la boshlagan. Abort ommalashgan. 1936-yilda hukumat rasman abortga taqiq qo‘yib, jazo belgilangan. Biroq bu teskari natija bergan. Abort soni kamaymagan, aksincha endi odamlar tibbiy ma’lumotsiz insonlarga, kerakli sharoitlarsiz uylarda abort qildira boshlagan. Noqonuniy, tibbiy sug‘urtasiz abortlar oqibatida onalar o‘limi ko‘paygan.

Abortni taqiqlash tug‘ilishga ijobiy ta’sir ko‘rsatmagan. 1955-yilda hukumat abortga taqiqni bekor qilgan.

1960-yilda SSSR abortlar soni bo‘yicha rekord o‘rnatgan. Shu yili mamlakat SSV’si 7 mln abortni ro‘yxatga olgan. Umuman 1990-yillargacha, SSSR’da har yili 5-6 mln abort amalga oshirilgan (1980-yillardan sekin-asta himoya choralari ko‘rila boshlangan). Taqqoslash uchun, 1970-yilda AQSHda 200 ming abort operatsiyasi qilingan.

Abortdagi bunday dahshatli raqamlar, Uilan aytgandek, sovet odamlarining homiladan himoya vositalaridan foydalanishni bilmasligi bilan bog‘liq edi. Dorixonalarda bunday tabletka va vositalar deyarli sotilmagan. Natijada rejalashtirilmagan tug‘ilishlarni nazorat qilishning eng asosiy usuli — abortlar bo‘lgan. Abortlarning sezilarli qismi ayollar o‘limi bilan yakun topgan. Hozir ham Rossiya va Ukraina SSSR merosi sifatida abortlar soni bo‘yicha yetakchilardan hisoblanadi.

Davlatning bir sohaga e’tiborsizligi, katta fojealar, minglab o‘lim, yirik xarajatlarga (abort qilingan bolalar maxsus yo‘q qilingan, aholi o‘sishi sekinlashgan) sabab bo‘lishiga yaxshi misol.

@pan_diplomat

Jahon tizimlarining yirik tahlilchisi, buyuk olim Jovanni Arrigi kapitalizmning ilk davri(shuningdek, SSSR’dagi sanoatlashtirish davri)da dehqonlar o‘z xohishi bilan qishloqlardan ketib, zavod yoki konga ishga kirmaganini ta’kidlaydi. Chunki bu vaqtda dehqonlar hayoti ishchi hayotidan ko‘ra, yaxshiroq va farovonroq bo‘lgan.

Shuning uchun, Yevropada, kapitalizm eng rivojlangan hududlarda dehqonlarga atayin noqulay, chidab bo‘lmaydigan muhit yaratilgan. Masalan, Angliyada bu XV-XVI asrlarda, jamoa yerlari va mulklarini tugatish, dehqonlarni yersizlashtirish (enclosure, oгораживания) tarzida amalga oshirilgan. SSSR’da esa dehqon yerlari kolxoz va sovxozlar tashkil etish orqali olib qo‘yilgan.

Arrigi bu jarayonni 1960-yillarda Afrikaning janubidagi tadqiqot ishlari davomida yaqqol ko‘radi. U bu yerda Janubiy Afrikaning proletarizatsiya (ishchi sinfi ko‘paytirilishi) qilinishi va dehqonlar mulksizlantirilishini kuzatadi.

Olim Janubiy Afrika misolida kapitalizmning rivojlanishi proletarizatsiya bilan yondosh kelishi fikri har doim ham to‘g‘ri emasligini ko‘rsatadi. Proletarizatsiya — tabiiy yoki majburan amalga oshishidan qat’iy nazar, kapitalizmning rivojlanishida asosiy omil bo‘la olmaydi, uning rivoji uchun boshqa muhim shartlar ham talab qilinadi.

“Rodeziya misolida ischilashtirishning uchta holatini aniqladim, lekin ulardan faqat bittasida kapital foydaga chiqdi. Birinchi holatda, dehqonlar qishloq kapitalizmining rivojlanishiga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib berish orqali javob berdi, lekin ular yuqori ish haqiga qaramasdan, mehnatni asosiy tovarga aylantirmadi.

Natijada ishchi kuchi yetishmasligi mintaqa uchun doimiy muammoga aylandi. Chunki, qishloq xo‘jaligi va tog‘-kon kapital korxonalari rivojlanib borishi bilan, ular qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga talabni yaratdi va afrikalik dehqonlar ushbu talabni qondirdi. Shu tariqa ular mehnatini sotish orqali emas, qishloq tovarlarini sotish orqali ham iqtisodda ishtirok etishi mumkin bo‘ldi va ishchiga aylanmadi.

Hukumat muammoni hal qilish uchun ko‘chmanchi qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatladi. Ular bu orqali dehqonlar orasida raqobat yaratdi hamda ularning bir qismi uzoq vaqt unumsiz yerda yoki yersiz qolishiga erishdi. Yersiz, mulksiz qolgan dehqonlar o‘z-o‘zidan mahsulot emas, mehnatini sotuvchiga ishchiga aylandi”, deb yozadi Arrigi.

Arrigi ushbu jarayonning AQSH’dagi ko‘rinishini ham yozgan. Amerikada ham kapitalizm boshida mahalliy erkin fermerlar fabrika va konlarga borib, ishlashdan bosh tortgan. Ammo Amerika elitasiga omad kulib boqqan — qora tanlilar va, ayniqsa, Yevropadan yoppasiga ko‘chib kelgan kambag‘allar orqali arzon ishchi sinfi shakllantirilgan.

@pan_diplomat