Nurboy Jabborov saboqlari

Bir she’r tahlili
O‘ZBEK AYOLI RUHIYATI 

Odamiylikda bani basharga dars berganlar avlodimiz. Ota-onalarimiz, bobo-momolarimiz yomonga ham yomonlik sog‘inmagani, hatto qabohatga-da ezgulik bilan javob berishga undagani buning dalilidir. Bu xususiyat o‘zbek onalari va  ularning tarbiyasini olgan millat qizlari tabiatida, ayniqsa, yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Ayni milliy fazilatning yosh shoiralarimiz ijodida ohorli talqin etilayotgani she’riyatimizning yutug‘i sifatida baholanishga loyiq. Iste’dodli shoira Gulrux Xudoyorovaning “Singlimga nasihat” she’ri ana shu xususiyati bilan alohida ajralib turadi:

Yomonni qarg‘ama,
Qarg‘ama, singlim!
Yomonning ham yaxshi onalari bor.
Yomondan ranjima,
Ranjima, singlim,
Yomonning ham aybsiz bolalari bor.

“Yaxshidin yomonlar ham yomonlig‘ ko‘z tutmas, yaxshi yomonlarg‘a ham yaxshilig‘in unutmas. Yaxshiliq qila olmasang, yomonliq ham bore qilma” – hazrat Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asaridagi ushbu o‘git milliy ruhiyatni ifodalagani bilan qimmatlidir. Buyuk bobokalonimiz mazkur o‘gitda millatning asl tabiatini aks ettirgan bo‘lsa, Gulruxning she’rida o‘zbek ayolining pok ruhiyati suvratlangan. Singlisiga yomonni qarg‘amaslikni tavsiya etar ekan, avvalo, tasbe san’ati, ya’ni ikkinchi misrani avvalgi satr yakunidagi “qarg‘ama” so‘zi bilan boshlash orqali bunga alohida urg‘u beradi. Yosh shoira yomonni qarg‘amaslik kerakligiga rad etib bo‘lmaydigan asos keltiradi: “Yomonning ham yaxshi onalari bor”. Keyingi satrlarda “ranjima” so‘zi vositasida yana tasbe san’atini qo‘llab, singlisini yomondan aybsiz bolalari borligi uchun ranjimaslikka undaydi. Diqqat qaratilishi zarur bo‘lgan muhim jihati shundaki, yomonga ham yomonlik qilmaslikka undar ekan, o‘zbek ayoli yomonning o‘zini emas, onasini va bolasini o‘ylaydi. Gulrux o‘zbek ayolining tabiatiga xos ana shu eng nozik xususiyatni inja ilg‘agan. Ilg‘ash bilangina cheklanmagan, mahorat bilan talqin etgan.  

Singlim, yomonlarni Xudoga solma,
Xudo yaratmaydi yomon odamni.
Ular to‘g‘ri yo‘ldan yurmagan go‘dak,
Ular xato bosib qo‘ygan qadamni.  

Ushbu misralarda o‘zbek ayolining, hazrat Navoiy “Muhokamat ul-lug‘atayn”da millatga nisbat berganidek: “xilqati sofroq va pokroq” ekani san’atkorona ifodalangan. “Yomonlarni Xudoga solma” – “qarg‘ama” so‘zining o‘zgacha shakli. Aslan, Xudoga solish qarg‘ashdan ham og‘irroqdir. Shoira singlisini bundan ham qaytaradi. Negaki, uning toza e’tiqodicha, Xudo odamzodni yomon qilib yaratmaydi. 
“Ular to‘g‘ri yo‘ldan yurmagan go‘dak” – bu satr bir necha qavat ma’noga ega. Birinchisi – ular go‘daklikdan yaxshi tarbiya ko‘rmagan, ikkinchisi – to‘g‘ri yo‘ldan yurmagan go‘dakka o‘xshaydi. “Ular xato bosib qo‘ygan qadamni” – bunday dunyoqarash faqatgina o‘zbekning ruhiyatiga xos bo‘lib, yomonning aybini boridan ko‘ra yengilroq qabul qilish uchun asos beradi. Shoira bag‘rikeng, olijanob, har qanday mushkulotga ham balanddan qaray oladigan o‘zbek ayolining ruhiyatini ohorli suvratlantirgan.

Yomonni qarg‘ama,
Qarg‘ama, singlim!
Uchrama hayotning qarshiligiga.
Axir hech kim kafil bo‘la olmaydi
Shu yolg‘iz opangning yaxshiligiga.

She’rning finalida o‘zbek ayolining yana bir yuksak fazilati – aybni o‘zgadan emas, o‘zidan qidira olish salohiyati aks etgan. “Axir hech kim kafil bo‘la olmaydi Shu yolg‘iz opangning yaxshiligiga” – bunday xulosaga kelish, bir jihatdan oson, ikkinchi tomondan, nihoyatda mushkul. Osonligi shundaki, birovdan yomonlik ko‘rib turgan holatda ham unga yomonlikni ravo ko‘rmaslik mansub bo‘lganimiz millatning asl tiynatiga xos tuyg‘u. Mushkulligi boisi, insonning tabiati yomonlikka yomonlik bilan javob qaytarishni taqozo etadi. Shoira asl o‘zbek ayolining ruhiyatini ifodalagani uchun ham mayda tuyg‘ulardan baland tura oluvchi opa obrazini yaratgan. Ruhini nafs kishanlariga topshirib qo‘ymagan, ruhiyat samolariga yuksala bilgan ushbu obraz shoira estetik ideali tajassumidir. Kamolot deganlari, aslida, ana shu yuksaklikka erishmoqdir.

Nurboy Jabborov

Бир шеър таҳлили
ЎЗБЕК АЁЛИ РУҲИЯТИ
 
Одамийликда бани башарга дарс берганлар авлодимиз. Ота-оналаримиз, бобо-момоларимиз ёмонга ҳам ёмонлик соғинмагани, ҳатто қабоҳатга-да эзгулик билан жавоб беришга ундагани бунинг далилидир. Бу хусусият ўзбек оналари ва  уларнинг тарбиясини олган миллат қизлари табиатида, айниқса, яққолроқ намоён бўлади. Айни миллий фазилатнинг ёш шоираларимиз ижодида оҳорли талқин этилаётгани шеъриятимизнинг ютуғи сифатида баҳоланишга лойиқ. Истеъдодли шоира Гулрух Худоёрованинг “Синглимга насиҳат” шеъри ана шу хусусияти билан алоҳида ажралиб туради:

Ёмонни қарғама,
Қарғама, синглим!
Ёмоннинг ҳам яхши оналари бор.
Ёмондан ранжима,
Ранжима, синглим,
Ёмоннинг ҳам айбсиз болалари бор.

“Яхшидин ёмонлар ҳам ёмонлиғ кўз тутмас, яхши ёмонларға ҳам яхшилиғин унутмас. Яхшилиқ қила олмасанг, ёмонлиқ ҳам боре қилма” – ҳазрат Алишер Навоийнинг “Маҳбуб ул-қулуб” асаридаги ушбу ўгит миллий руҳиятни ифодалагани билан қимматлидир. Ҳазрат Навоий мазкур ўгитда миллатнинг асл табиатини акс эттирган бўлса, Гулрухнинг шеърида ўзбек аёлининг пок руҳияти сувратланган. Синглисига ёмонни қарғамасликни тавсия этар экан, аввало, тасбе санъати, яъни иккинчи мисрани аввалги сатр якунидаги “қарғама” сўзи билан бошлаш орқали бунга алоҳида урғу беради. Ёш шоира ёмонни қарғамаслик кераклигига рад этиб бўлмайдиган асос келтиради: “Ёмоннинг ҳам яхши оналари бор”. Кейинги сатрларда “ранжима” сўзи воситасида яна тасбе санъатини қўллаб, синглисини ёмондан айбсиз болалари борлиги учун ранжимасликка ундайди. Диққат қаратилиши зарур бўлган муҳим жиҳати шундаки, ёмонга ҳам ёмонлик қилмасликни тавсия этар экан, ўзбек аёли ёмоннинг ўзини эмас, онасини ва боласини ўйлайди. Гулрух ўзбек аёлининг табиатига хос ана шу энг нозик хусусиятни инжа илғаган. Илғаш билангина чекланмаган, маҳорат билан талқин этган. 
 
Синглим, ёмонларни Худога солма,
Худо яратмайди ёмон одамни.
Улар тўғри йўлдан юрмаган гўдак,
Улар хато босиб қўйган қадамни.  

Ушбу мисраларда ўзбек аёлининг, ҳазрат Навоий “Муҳокамат ул-луғатайн”да миллатга нисбат берганидек: “хилқати софроқ ва покроқ” экани санъаткорона ифодаланган. “Ёмонларни Худога солма” – “қарғама” сўзининг ўзгача шакли. Аслан, Худога солиш қарғашдан ҳам оғирроқдир. Шоира синглисини бундан ҳам қайтаради. Негаки, унинг тоза эътиқодича, Худо одамзодни ёмон қилиб яратмайди. 
“Улар тўғри йўлдан юрмаган гўдак” – бу сатр бир неча қават маънога эга. Биринчиси – улар гўдакликдан яхши тарбия кўрмаган, иккинчиси – тўғри йўлдан юрмаган гўдакка ўхшайди. “Улар хато босиб қўйган қадамни” – бундай дунёқараш фақатгина ўзбекнинг руҳиятига хос бўлиб, ёмоннинг айбини боридан кўра енгилроқ қабул қилиш учун асос беради. Шоира бағрикенг, олижаноб, ҳар қандай мушкулотга ҳам баланддан қарай оладиган ўзбек аёлининг руҳиятини оҳорли сувратлантирган.

Ёмонни қарғама,
Қарғама, синглим!
Учрама ҳаётнинг қаршилигига.
Ахир ҳеч ким кафил бўла олмайди
Шу ёлғиз опангнинг яхшилигига.

Шеърнинг финалида ўзбек аёлининг яна бир юксак фазилати – айбни ўзгадан эмас, ўзидан қидира олиш салоҳияти акс этган. “Ахир ҳеч ким кафил бўла олмайди Шу ёлғиз опангнинг яхшилигига” – бундай хулосага келиш, бир жиҳатдан осон, иккинчи томондан, ниҳоятда мушкул. Осонлиги шундаки, бировдан ёмонлик кўриб турган ҳолатда ҳам унга ёмонликни раво кўрмаслик мансуб бўлганимиз миллатнинг асл тийнатига хос туйғу. Мушкуллиги боиси, инсоннинг табиати ёмонликка ёмонлик билан жавоб қайтаришни тақозо этади. Шоира асл ўзбек аёлининг руҳиятини ифодалагани учун ҳам майда туйғулардан баланд тура олувчи опа образини яратган. Руҳини нафс кишанларига топшириб қўймаган, руҳият самоларига юксала билган ушбу образ шоира эстетик идеали тажассумидир. Камолот деганлари, аслида, ана шу юксакликка эришмоқдир.

Нурбой Жабборов