Hazrat Navoiy rahmatullohi alayhning “Xamsa”bitishda tutgan yo'li,asosi va maqsadi “Hayrat-ul abror”dostonining kirish qismida XIlI bobda, o'zidan oldingi xamsanavislar - Nizomiy Ganjaviy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiy rahmatullohi alayhim vasfida so'z yurita turib aytgan quyidagi baytlarida ham aks etgan:
It kibi chun pastlig'im chog'ladim,
O'zni biyiklar ipiga bog'ladim.
Bo'lsa alar ozimi dashti adam,
Man ham o'lay soya kibi hamqadam.
Kahfi bago ichra alar boʻlsa gum,
Man ham o'lay robi’uhum kalbuhum.
It kabi pastiligimni bilib, o'zimni ulug'lar ipiga bog'ladim. Ular fano -
yo'qlik dashti sari azm qilsalar, men ham ularga soya kabi hamroh boʻlay. Ular baqo g'origa kirib yo'q boʻlsalar, men ularning to'rtinchilari - itlari bo'lay.
Shoir bu yerda Qur'onda zikr qilingan As'hobi Kahf hikoyasiga ishora qilib, o'zining holatini unga tashbeh qilmoqda. Kahf egalari qissasi Sharq adabiyotida keng qo'llanadigan zarbulmasallardan biri hisoblanadi. Unda o'z iymon-e'tiqodini saqlash maqsadida yurtini tark etib, g'orga yashiringan yigitlar va ularning ortidan yurib ulug' martaba topgan, ular bilan birga uch yuz yil uxlab, yana hayotga qaytgan va tarix zarvaraqlarida o'sha ulug' insonlar qatori esga olinadigan bir it haqida soʻz ketadi.
Navoiy mazkur baytlarda oʻzining ma’naviy ustozlari, xamsanavislik asoschilarini oʻsha yigitlarga, oʻzining tutgan oʻrnini esa ularga ergashgan itning holatiga tashbeh qilmoqda. Shu bilan birga, u Qur’onda mazkur qissa haqidagi oyatlardan bir ibora: “robi’uhum kalbuhum”(ularning toʻrtinchilari itlardir) jumlasidan ustalik bilan foydalanib, oʻzining bilmu zakovatini, badiiy mahoratini yana bir bor namoyish etgan.
“Navoiydan chu topgaylar navo” kitobidan. Bugun uchun maxsus.@nigohlarda
