Jalilov. Qaydlar

Leviafanni jilovlash

O'rta asrlar ingliz faylasafi Tomas Hobbs o'z asarida davlatni majoziy ma'noda Leviafanga - Injildagi ko'p boshli va dahshatli dengiz maxluqiga qiyoslaydi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, hokimiyatlarning bo'linishi (bir-biridan mustaqil qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatining mavjudligi) hamda bir-birini nazorat qilib, tiyib tura olishi (checks and balances) tizimini yaratgan, "Leviafanni jilovlay" olgan jamiyatlar barqarorroq va iqtisodiy jihatdan farovoronroq bo'lishadi.

"Bizga qonunlar ijrosini ta'minlay oladigan, zo'ravonlikni nazorat qila oladigan, mojarolarni hal qila oladigan va ijtimoiy xizmatlarni taqdim qila oladigan hamda shu bilan birga, jilovlangan, o'z kuchiga ishongan jamiyatning nazoratidagi davlat kerak". Nobel mukofori sovrindorlari Ajemoglu va Robinsonning "Tor yo'lak: Davlatlar, jamiyatlar va ozodlik taqdiri" kitobidan

Jonatan Henson tadqiqotiga ko'ra, o'zaro nazorat va tiyib turish mexanizmi ta'minlangan davlatlar innovatsiyalar va va ilg'or sohalarga investititsiyalarni rag'batlantirish orqali barqaror rivojlanishni ta'minlay oladi.

Devid Stasavajga ko'ra, avtoritar tizimdan qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bir-birini nazorat qilib, tiyib tura oladigan tizimga o'tish xususiy investitsiyalarning 16% o'sishiga olib keladi.

Kennet Demga ko'ra, mustaqil va kuchli sud hokimiyati - "Leviafanni jilovlash"ning bir yo'li - va iqtisodiy o'sish o'rtasida korrelyatsiya mavjud.

Rafael La Porta va boshqalarning tadqiqotiga ko'ra, sudlarning mustaqilligi va hokimiyatning boshqa tarmoqlarini tiyib tura olishi hamda qonun, qaror va farmonlarning konstitutsiyaga mosligini nazorat qilish siyosiy va iqtisodiy erkinlikka olib keladi hamda iqtisodiy rivojlanishga hissa qo'shadi.

Bularni nima uchun yozyapman? Twitter ijtimoiy tarmog'ida bugungi sana - mustaqil O'zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov tug'ilgan kun munosabati bilan uning merosi va xatolari haqida bahs boshlandi. Kimdir turli valyuta kurslari o'rtasidagi katta farq va "qora bozor"ni uning eng katta xatosi sifatida tilga oldi, kimdir haligacha O'zbekiston xalqining "qonini ichayotgan" monopilyalarni, kimdir abgr ta'limni, kimdir "nollashtirish"larni.

Mening fikrimcha esa, uning eng katta va haligacha bizga ta'sir qilayotgan, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga katta zarba bergan "meros"i - barcha hokimiyatni bitta institut (shaxs) qo'lida konsolidatsiyalashgani, hokimiyatlarning real bo'linishi, o'zaro nazorati va tiyib turish mexanizmlarini amalda yo'q qilgani, majoziy ma'noda "jilovlanmagan Leviafan" yaratgani bo'ldi. Qolgan xatolar va muammolar - mana shuning hosilasidir. Zotan, Amerikani "sehrli dyor" qilgan ham mana shunday o'zaro nazorati va tiyib turish mexanizmlarining amalda ishlashidir. Bunga oddiy misol - sudyalarning prezident farmon va qarorlarining Konstitutsiyaga mosligini tekshirib, kerak bo'lsa to'xtatib tura olishi.

Ўқитувчини Эъзозлаш Эмаса, Қийноққа Солишми?

Бугунги кунда таълим тизимидаги ислоҳотлар ва янги талаблар ўқувчидан кўра кўпроқ ўқитувчиларни синовга солмоқда. Педагогларнинг асосий вазифаси – болаларга мукаммал билим бериш, уларни тарбиялаш, дунёқарашини кенгайтириш. Аммо ҳозирги бюрократик талаблар, ортиқча юкламалар ва кераксиз сертификатлар ўқитувчининг вақти ва эътиборини асосий вазифасидан чалғитаётгани ҳақиқат.

“Серебро” Платформаси: Ҳақиқий Самара Беряптими?

Янги жорий этилган "Серебро" платформаси ўқитувчиларга моддий ва малакавий ривожланиш учун имконият сифатида тақдим этилган. Бироқ, аслида бу тизим кўпчилик ўқитувчилар учун яна бир ортиқча юк бўлиб қолмоқда. Кўплаб педагоглар бу платформанинг нафақат улар учун фойдасиз, балки уларнинг асосий вазифаси – дарс бериш жараёнига салбий таъсир ўтказаётганини таъкидлашмоқда.

Тизимга кириш, ҳисоботлар юклаш, кўрсаткичлар ошириш учун ўқитувчилар қимматли вақтини йўқотмоқда. Оқибатда, болаларнинг таълим сифати ошиш ўрнига, ўқитувчи компьютер олдида ҳужжатлар билан машғул бўлишга мажбур. Бу эса таълим жараёнидаги энг катта муаммолардан бирига айланди.

Бир Ойлик Ўқишлар: Янги “Бизнес”ми?

Ўқитувчилар учун ҳар йили турли малака ошириш курслари ташкил этилади. Кейинги пайтларда эса бир ойлик ўқишлар ва уларни тамомлаганлик ҳақидаги сертификатлар мажбурий тарзда талаб қилина бошлади. Бу ўқитувчиларнинг илмий салоҳиятини ошириш учун эмас, балки навбатдаги бюрократик талабни бажариш учун ўтказилаётгани аниқ.

Бу каби курслардаги билимлар амалиётда деярли ишлатилмайди, улар ўқитувчининг малакасини ҳақиқий ошириш ўрнига, қоғоздаги статистикани яхшилашга хизмат қилмоқда. Энг ачинарлиси, бу курсларнинг аксарияти бепул эмас – ўқитувчилардан катта маблағ талаб қилинади.

Ортган Юклама – Камайган Самарадорлик

Одатда, ўқитувчиларнинг асосий вазифаси ўқувчиларга дарс бериш, улар билан ишлаш, билим бериш жараёнини самарали ташкил этишдан иборат. Бироқ, кейинги йилларда қўшимча ҳисоботлар, тўлдирилиши керак бўлган платформалар, синфдан ташқари тадбирлар, ҳар хил мажбурий сертификатлар уларнинг асосий ишига тўсқинлик қилмоқда.

Натижада:

Ўқитувчи ҳаддан ташқари чарчайди.

Дарсга тайёргарликка кам вақт қолади.

Ўқувчига эътибор пасаяди.

Чиндан ҳам самарали ишлайдиган ўқитувчиларда руҳий чарчоқ юзага келади.

Хулоса: Ўқитувчини Ҳурмат Қилиш Керак!

Таълимда ислоҳотлар керак, лекин бу ўзгаришлар ўқитувчиларни эъзозлашга, уларнинг меҳнатини енгиллаштиришга қаратилган бўлиши лозим. Бюрократик тизим, ортиқча ҳужжатбозлик ва кераксиз курслар таълим сифатига эмас, фақат ўқитувчиларни чарчатишга хизмат қилади.

Ҳақиқий ислоҳот – ўқитувчиларга ишониш, уларнинг малакасини ошириш учун амалий имкониятлар яратиш ва уларнинг вақтини ҳурмат қилиш орқали амалга ошади. Бу ҳақиқатни эса қарор қабул қилувчилар қачон англайди?

Ijtimoiy tarmoqlardan

Ijtimoiy tarmoqlar, xususan, taʼlim sohasi vakillari Maktabgacha va maktab taʼlimi vazirligiga oidligi iddao qilingan bir jadvalni muhokama qilayotgan bir paytda Statistika agentligi 2024 yil uchun nominal hisoblangan oʻrtacha oylik ish haqi boʻyicha hisobotni eʼlon qildi. Hisobotga koʻra, taʼlim (sogʻliqni saqlash bilan qatorda) eng oʻz past oylik toʻlanadigan sohalar boʻlib qolmoqda. Xususan, 2024-yilda respublika boʻyicha oʻrtacha ish haqi 5,3 mln soʻmni tashkil qilgan boʻlsa, taʼlim tizimida bu koʻrsatkich 3,6 mln soʻmni tashkil qilgan. Maktabgacha taʼlim tizimida bu koʻrsatkich yanada kamroq - 1,9 mln soʻmni tashkil qilgan. Eng achinarlisi, nominal oylik oʻsishiga qaramasdan, taʼlim sohasi vakillari respublikadagi oʻrtacha oylikka nisbatan kambagʻallashishda davom etgan - ularning oyligi 2022-yilda oʻrtacha oylikning 69,2%ini tashkil qilgan boʻlsa, 2024-yilda bu koʻrsatkich 67,9%ni tashkil qilgan.

Darvoqe. Maktabgacha va maktab taʼlimi vazirligi oʻsha jadval yolgʻonligi haqida bayonot bilan chiqdi va yolgʻon maʼlumot tarqatganlik uchun javobgarlik bilan poʻpisa qildi. Nazarimda, modomiki vazirlik yolgʻon maʼlumotlar tarqalishini istamas ekan, oʻsha jadvaldagi raqamlar - eʼtibor berilsa, undagi eng kichik summa ham oʻqituvchining bir yillik oyligidan koʻproq - nimani anglatishini ham ochiqlashi zarur. Chunki gap davlat byudjeti, yaʼni soliq toʻlovchilarning pullari haqida ketmoqda.

404lar mamlakati

Odatda yangiliklarni RSS-lenta orqali oʻqiyman: men kuzatib boradigan saytlardan xabarlar sarlavhalari RSSga yigʻiladi, agar sarlavha diqqatni tortsa, "veb-saytga oʻtish" tugmasi orqali xabarni toʻliq oʻqish mumkin. Qiziq tarafi: agar sayt xabarni oldin eʼlon qilib, keyin oʻchirgan boʻlsa ham sarlavha RSS-lentaga tushadi. Masalan, bank xodimasi haqida surishtiruv tayyorlagan MY5 telekanali jurnalisti IIVga chaqirtirilgani haqidagi xabar kun.uz da chiqqan, keyin oʻchirilgan.

Soʻz erkinligi? Jurnalistik birdamlik? Nima edi ular? Nonga surtib yeydigan narsalarmi?

«Мы знаем, кто слил информацию [Юлию Юсупову]. Давайте за закрытыми дверями договоримся и переведем эту сумму.»

«Мы понимаем, что если кто-то откажется, у нас будут проблемы, вплоть до закрытия университета. У них масса рычагов для создания трудностей любому вузу».

Spot.uz nashri nodavlat OTMlarga "soliq" ("o'lpon") solinishi bilan bog'liq ayrim tafsilotlarni ochiqlabdi. Va bu tafsilotlar men oldinroq Gazeta.uz dagi maqolamda va mana bu postimda ko'targan xavotirni yana bir bor tasdiqlaydi:

Shartnoma tomonlaridan biri ikkinchisiga qaram bo‘lganda, qaram tomon "tavsiyaviy xarakterga ega", "majburiy boʻlmagan" deyilayotgan shartnomani imzolashdan bosh torta oladimi?

Davlat organlari qarori bilan tuzilgan va regulyatorga de-fakto buyruqlar berish vakolatiga ega davlat amaldori boshqarayotgan kvazi-"nodavlat notijrat tashkiloti"ning "soliq" / "o'lpon" / "dolya" solish "taklifi"ga "yo'q" deb javob bergan nodavlat OTMni muammolar kutmasligiga kafolat bormi?

O'ylaymanki, bunday sharmandali keysdan keyin Respublika oliy ta'lim kengashi tarqatib yuborilishi, uning rahbari va ayni paytda Prezident Administratsiyasi mas'ul xodimi bo'lgan Odil Abdurahmonov iste'foga chiqarilishi kerak.

"Noqislik sindromi"? Soxta obroʻ? Reklama?

Yaqinda bir qancha axborot saytlari va telegram kanallar CNN saytida oʻzbek allomalariga bagʻishlangan maqolalar chop etila boshlagani haqida yozishdi. Masalan, "CNN oʻzbek allomalariga bagʻishlangan turkum maqolalarni chop etdi. Nashr olimlarning oʻzbek millatiga mansub boʻlganini alohida eʼtirof etgan", deb yozadi Oyina.uz.

Shu oʻrinda kichik tuzatish: "olimlarning oʻzbek millatiga mansub boʻlganini" nashr (yaʼni CNN) emas, ushbu turkum maqolalarning CNN saytida "puli toʻlangan kontent" (yaʼni reklama) sifatida chiqishini taʼminlagan Islom sivilizatsiyasi markazi "alohida eʼtirof etgan". CNN saytida maqolalarning Islom sivilizatsiyasi markazi tomonidan tayyorlanayotgani va puli toʻlangani, CNN jurnalistlari yoki muharrirlari maqolalarni tayyorlashda hech bir tarzda ishtirok etmagani haqida ogohlantirish joylashtirilgan.

Bu maqolalar oddiy reklama ekan, ular haqidagi xabarlar, nazarimda, "CNN oʻzbek allomalariga bagʻishlangan maqolalar chop etdi" tarzida emas, "Islom sivilizatsiyasi markazi CNNda oʻzbek allomalari haqida reklama materiallarini joylashtirish uchun pul toʻladi" tarzida berilsa toʻgʻriroq boʻlardi. Bilamizki, reklamada reklama joylashtiruvchi (pul toʻlovchi) tomon oʻzini istagancha maqtashi mumkin, chunki ... puli toʻlangan.

Qizigʻi, Islom sivilizatsiyasi markazi bu reklama materiallarini joylashtirish uchun mablagʻni byudjetdan, yaʼni soliq toʻlovchilar hisobidan toʻlaganmi? Bu reklamalardan maqsad nima? Agar deylik, maqsad Oʻzbekistonga turistlarni jalb qilish boʻlsa, unda Oʻzbekiston ichidagi nashrlarda "Mana, CNN allomalarimiz haqida yozmoqda" deb jar solishning mantigʻi nimada? Oʻzini ishlayotgan qilib koʻrsatish? Qandaydir "noqislik sindromi"ni (комплекс неполноценности) toʻldirish? Soxta obroʻ ketidan quvish? Yoki boshqa sabab bormi?

Karrasiga qimmatlagan, sifatsiz va oʻz vaqtida oʻquvchilar qoʻliga yetib bormayotgan maktab darsliklari. Mopedlar va skuterlarga davlat raqami olish zarurati. Narxi oxirgi 3 yilda 10 baravar oshgan imtihonlar. Bularning hammasi - bitta "ajdaho"ning turli boshlari ekanini bilasiz. Kimga "rahmat" aytish kerakligini ham...

PISA-2025 tadqiqotlari yaqinlashgani sayin "cerebry'bozlik" tobora absurd tus olayotgan ko'rinadi

Namangan viloyatidan yozishmoqda:

"Assalomu alaykum. Biz Namangan tumanidan 31- maktabda faoliyat yuritayotgan oʻqituvchilarmiz. Bir haftadan beri oʻquvchi ishlashi kerak boʻlgan Cerebry platformasidagi testlarni maktab direktori oʻqituvchi ishlashiga majburlayapti. Maktabda dars oʻtilmayapti. Hamma oʻqituvchi test ishlash bilan band. Bugun yakshanba boʻlishiga qaramay, hamma oʻqituvchi maktabga test ishlashi uchun chaqirildi". (Xabar muallifi ushbu iddaosini tasdiqlaydigan foto va video suratlarni ham ilova qilgan - ularda qishki kiyim kiygan o'qituvchilarning kompyuter xonalarida test ishlab o'tirishganini ko'rish mumkin).

Bundan oldinroq joylarda maktab o'quvchilari ta'til paytida maktabga chaqirilib, Cerebry platformasida test yechishga majburlanayotgani haqida xabarlar chiqqan edi (qarang: 1, 2). Kuni kecha Cerebry platformasidagi testlarni o'quvchilar nomidan mablag' yevaziga yechib berib, maktab "statistika"sini ko'tarish xizmatini taklif qilayotgan kanallar paydo bo'lgani haqida yozgan edim. Xabarlarga qaraganda, joylarda maktablarning platformadagi testlarni yechish bo'yicha statistikalari so'ralmoqda, shu asosida maktablar reytinglari yuritilmoqda. Vazirlik Singapurdagi xususiy kompaniya onlayn repetitorlik va qo'simcha praktika platformasi sifatida yaratgan mazkur platformaning PISA natijalarini yaxshilashga qanday yordam berishi mumkinligi yoki bu platforma O'zbekistonlik soliq to'lovchilarga qanchaga tushayotgani haqida biron izoh bergani yo'q. Masalan, platformaning o'zi namuna sifatida ko'rsatayotgan test topshiriqlariga diqqat qilsangiz, aksar hollarda ular PISA tadqiqotida ishlatiladigan test topshiriqlari formati va yondashuvidan farq qilishini ko'rishingiz mumkin.

Mazkur "cerebry'bozlik" kampaniyasining qiziq va tushunarsiz joyi - deylik, platforma o'quvchilarning matematika va tabiiy fanlar ko'nikmalarini yaxshilashga yordam bergan taqdirda ham, vazirlik bunday absurd darajaga chiqayotgan kampaniyabozlik - o'quvchilarni test yechishga majburlash, maktablarning platformadagi statistikasini yuritish, o'qituvchilarlarning o'quvchilar o'rniga test yechishi, pulli "xizmat"lar evaziga maktablar "statistika"sini ko'tarish - bilan o'quvchilar bilimi ko'tarilib qolmasligini tushunmaydimi? Aniq standartlar, izchil dastur yo'q, turli sinflar turli davrlarda yaratilgan va bir-biri bilan bog'lanmagan dasturlar-u darsliklar asosida tahsil olayotgan, vazirlik zo'r berib "islohot" sifatida taqdim qilayotgan "yangi baholash tizimi" esa o'quvchilarning o'qishga, o'qituvchilarning ishlashga oxirgi motivatsiyasini o'ldirayotgan bir sharoitda bunday kampaniyalar samara bermasligini, PISAdagi natijalarni yaxshilash uchun maktab ta'limi sifatini oshirish, buning uchun esa real muammolarni hal qilish kerakligini 10 mingdan oshiq maktablarni boshqarayotgan vazirlik nahotki tushunmasa? Menimcha tushunadi, lekin mana shunday hamma bir-birini - maktablar boshqarmani, boshqarma vazirlikni, vazrlik "tepa"ni yolg'on-yashiq statistikalar va "ura-ura" kampaniyalar bilan aldaydigan tizim qulayroq bo'lsa kerak. Chunki bunday tizimda o'zini ishlayotgan, nimanidir "isloh" qilayotgan qilib ko'rsatish uchun, bir o'quvchim ta'biri bilan aytganda, "katta kalla" shart emas ...