Tasavvur qiling, siz 10 yoshli bolachasiz.
Sizning eng yaqin do‘stingiz ko‘chaning narigi tarafida yashaydi. Har tunda ota-onangiz sizni uxlagani xonangizga yuborgandan so‘ng, siz do‘stingiz bilan gaplashishni, fikr almashishni, g‘iybat qilishni xohlaysiz. Buni qanday uddalash mumkin? Telefon yo‘q, wi-fi o‘chirilgan. Lekin siz va do‘stingizda fonarcha bor. Fonarcha bilan gaplashsa bo‘ladimi?
Ikkalangiz ham yozishni, ham o‘qishni bilasizlar. Demak, fonarcha yordamida harflarni oynaga chizsangiz bo‘ladi. “O“ harfini yozish uchun fonarchani yoqib oynaga doira shaklini chizasiz. “I” harfi uchun esa vertikal chiziq chizasiz. Bu ishlaydigan usul, lekin juda ham sekin.
Keyin yaqinda ko‘rgan filmingiz esingizga tushadi. U filmda bir nechta dengizda suzayotganlar bir-birlaridan uzoq masofada turib fonarlarini miltillatib signallar yuborishgan va muloqot qilishgan edi. Balki shu yechim bo‘lar?
Shunday qilib, siz oddiy bir strategiya o‘ylab topasiz. Har bir harf qandaydir ketma-ketlikdagi fonar miltillashini (blinks) anglatadi. Masalan, “A” harfi bitta blink, B esa 2 ta, C esa 3 ta va hokazo. ”Bad” so‘zini jo‘natmoqchi bo‘lsangiz, 2 ta blink, 1 ta blink va 4 ta blink qilasiz. Albatta, kichik pauzalar bilan.
Bu yaxshi progress, lekin bu ham oson ish emas. “How are you?” deyish uchun 131 bir marta blink qilishingiz kerak. Lekin siz yaxshi yechimga yaqinlashib kelyapsiz. “Bunday muammoga yechim topilgan bo‘lishi aniq” degan fikr keladi sizga. Va siz mutlaqo haqsiz. Bir google qilsangiz “Morse code” degan ajoyib ixtiroga duch kelasiz.
Uning ishlash prinsipi ham xuddi siz o‘ylab topgan usulga o‘xshab ketadi. Faqat Morse codeda 2 xil blink bor xolos - qisqa blink va kattaroq blink (“.” va “—“). Bu usul orqali “How are you?” deyish uchun 32 ta blink kifoya.
So‘zlarni hosil qilish uchun og‘zimiz bilan chiqaradigan tovushlar ham bir kod. Bu kod bizni eshita oladigan va bizning tilimizni tushunadiganlar uchun mo‘ljallangan koddir. Bu kodni biz “og‘zaki nutq” deb ataymiz.
Eshita olmaydiganlar uchun alohida kodlar mavjud - American Sign Language (ASL), LSQ va hokazolar.
O‘qiy oladiganlar uchun esa bizda boshqa turdagi kod mavjud - “yozma matn”.
Ko‘rlar uchun esa yana boshqa turdagi kod mavjud - Braille tizimi.
Muallif kodni yaratish uchun uni “encode” qiladi (ya’ni yozadi yoki gapiradi). Bu kodni tushunish uchun esa qolganlar bu kodni “decode” qiladi (ya’ni eshitadi, o‘qiydi). Ba’zida “transmission error”lar bo‘lishi mumkin. Masalan, matn yozilgan qog‘oz ustiga suv to‘kilsa.
Demak, xulosa qilib aytish mumkinki, code sizga muloqot qilish imkoniyatini beradi. Bu muloqot odam bilan odam o‘rtasida, odamlar va kompyuterlar o‘rtasida yoki kompyuter va kompyuter o‘rtasida ham bo‘lishi mumkin.
Manba: Code - The hidden language of computer hardware and software.
@jakhonrakhmonov
