Mas'uliyat
Hayotda ba'zi insonlarni uchratarkanmiz, ularning ichida "mas'uliyatsiz" deya ta'rif beriladiganlarga ko'p duch kelamiz. Ba'zida mas'uliyat bu tug'ma xususiyat, yoshlikda mas'uliyatli bo'lolmaganlar, kelajakda ham katta mas'uliyatlarni o'z zimmalariga ololmaydilar deb o'ylab qolamiz. Shu sababli bu mavzuga chuqurroq kirib,ushbu mavzuni yoritishga qaror qildik:
Dastlab, mas'uliyat o'zi nima ekanligi bilan tanishib chiqsak. “Mas’uliyat” so‘zi arab tilidagi “sa’ala” (سأل) – ya’ni “so‘ramoq” fe’lidan kelib chiqqan, va "so'ralish", "javobgarlik" ma'nolarini anglatadi. Voqelikda esa shaxsning o‘z harakatlari, qarorlari, vazifalari va ularning oqibatlari uchun javobgarligi hisoblanadi.
Mas'uliyatsizlik esa o‘z burchlarini bajarmaslik, javobgarlikdan qochish va natijalarga befarq bo‘lish holatidir. Vazifalarini kechiktirish, bahona qilish, boshqalarni ayblash, va’dasini bajarmaslik va o‘z kelajagiga befarqlik kabilar mas'uliyatsiz insonning sifatlaridir.
Mas'uliyat yoki mas'uliyatsizlik tug'ma xususiyat emas. Chunki bolalar tabiatan mas'uliyatsiz, va oqibatini o'ylamay ish qiluvchilar bo'lishadi. Ulg'aygan sayin esa bu his paydo bo'ladi yoki yo'q.
Mas’uliyatsiz odamlar odatda ikkita asosiy sababga ko‘ra shakllanadi:
1️⃣ Tarbiya va muhit – Agar inson bolaligida mas’uliyatni his qilishga o‘rgatilmagan bo‘lsa, u katta bo‘lgach ham shunday qolishi mumkin. Masalan, ota-onasi har doim muammolarni hal qilib bergan odam hech qachon javobgarlikni his qilmaydi.
2️⃣ Sharoit va tanlovlar – Ba’zi odamlar o‘z ustida ishlashni istamaydi yoki mas’uliyatdan qochishga odatlanib qolishadi. Bunday odamlar hayotda qiyinchiliklardan qochish uchun boshqalarga ayb yuklashni afzal ko‘rishadi.
Buni qanday davolash mumkin?
Bunday insonlarni pand-nasihat, maslahat bilangina o'zgartirib bo'lmaydi. Chunki bunday hollarda inson natijalarni o‘zi his qilmaguncha, boshi devorga urilmaguncha haqiqiy mas’uliyatni anglamaydi. Ularga maslahatlar berilishi mumkin, lekin aynan shu maslahat va ko'rsatmalarga amal qilmaganlikari uchun ham ular mas'uliyatni his qilmaydigan holatga kelib qolishganini unutmaslik lozim.
Hayotda ba'zi insonlarni uchratarkanmiz, ularning ichida "mas'uliyatsiz" deya ta'rif beriladiganlarga ko'p duch kelamiz. Ba'zida mas'uliyat bu tug'ma xususiyat, yoshlikda mas'uliyatli bo'lolmaganlar, kelajakda ham katta mas'uliyatlarni o'z zimmalariga ololmaydilar deb o'ylab qolamiz. Shu sababli bu mavzuga chuqurroq kirib,ushbu mavzuni yoritishga qaror qildik:
Dastlab, mas'uliyat o'zi nima ekanligi bilan tanishib chiqsak. “Mas’uliyat” so‘zi arab tilidagi “sa’ala” (سأل) – ya’ni “so‘ramoq” fe’lidan kelib chiqqan, va "so'ralish", "javobgarlik" ma'nolarini anglatadi. Voqelikda esa shaxsning o‘z harakatlari, qarorlari, vazifalari va ularning oqibatlari uchun javobgarligi hisoblanadi.
Mas'uliyatsizlik esa o‘z burchlarini bajarmaslik, javobgarlikdan qochish va natijalarga befarq bo‘lish holatidir. Vazifalarini kechiktirish, bahona qilish, boshqalarni ayblash, va’dasini bajarmaslik va o‘z kelajagiga befarqlik kabilar mas'uliyatsiz insonning sifatlaridir.
Mas'uliyat yoki mas'uliyatsizlik tug'ma xususiyat emas. Chunki bolalar tabiatan mas'uliyatsiz, va oqibatini o'ylamay ish qiluvchilar bo'lishadi. Ulg'aygan sayin esa bu his paydo bo'ladi yoki yo'q.
Mas’uliyatsiz odamlar odatda ikkita asosiy sababga ko‘ra shakllanadi:
1️⃣ Tarbiya va muhit – Agar inson bolaligida mas’uliyatni his qilishga o‘rgatilmagan bo‘lsa, u katta bo‘lgach ham shunday qolishi mumkin. Masalan, ota-onasi har doim muammolarni hal qilib bergan odam hech qachon javobgarlikni his qilmaydi.
2️⃣ Sharoit va tanlovlar – Ba’zi odamlar o‘z ustida ishlashni istamaydi yoki mas’uliyatdan qochishga odatlanib qolishadi. Bunday odamlar hayotda qiyinchiliklardan qochish uchun boshqalarga ayb yuklashni afzal ko‘rishadi.
Buni qanday davolash mumkin?
Bunday insonlarni pand-nasihat, maslahat bilangina o'zgartirib bo'lmaydi. Chunki bunday hollarda inson natijalarni o‘zi his qilmaguncha, boshi devorga urilmaguncha haqiqiy mas’uliyatni anglamaydi. Ularga maslahatlar berilishi mumkin, lekin aynan shu maslahat va ko'rsatmalarga amal qilmaganlikari uchun ham ular mas'uliyatni his qilmaydigan holatga kelib qolishganini unutmaslik lozim.