Isaak Nyuton olimmi yoki davlat arbobimi?
Nyuton 1643- yil 4- yanvarda Angliyaning Linkoln grafligidagi Vulstorn qishlog’ida oddiy fermer oilasida dunyoga keldi. Uning otasi u tug’ilmasdan vafot etgani uchun, u buvasining tarbiyasida bo’lib, 12 yoshida Grantam shahar maktabiga o’qishga kiradi. So’ngra amakisi uni Kembrij universiteti kollejiga o’qishga yuboradi. O’qishga pul to’lashga imkoni bo’lmagan Nyuton kollejda xizmatchi “sabsayzer” bo’lib ishladi hamda o’qishni davom ettirdi.
Kollejda Nyutonlarning ustozi Isaak Barrau edi. Nyuton 1664 -yil bakalavr, 1665 y magistr unvonini oldi.
1665- yil Kembrijda vabo tarqaladi va Nyuton qishloqqa qaytadi. Nyuton 1665-1668 yillarda o’zining buyuk kashfiyotlarini yaratdi.
Uning birinchi ilmiy ishi optika bo’yicha bo’lib, oq yorug’likni prizmadan o’tganda har xil rangga ajralishini, ya’ni dispersiya hodisasini kashf qildi. U oq yorug’likning 7 xil nurga ajralishini, ularning prizmada sinish qonuniyatlarini kuzatdi.
U 1668 -yili jahonda birinchi bo’lib, jajji reflektor yaratdi va 1871- yili mukammallashgan reflektorni yaratdi. Bu kashfiyati uchun Nyuton Shoh jamiyatining a’zosi etib saylandi.
Astronom Galley planetalarning harakatida Gyugens aytgandek, markazga intilma kuch asosiy rol o’ynaydi, lekin qanday matematik ifodalash mumkinligini so’rab Robet Gukka murojaat qiladi, lekin Guk bu masalani hal qilaolmaydi. Galley keyinchalik bu masala bilan Nyutonga murojaat qiladi, Nyuton unga butun olam tortishish qonuni va uning asosida planetalar harakati masalasi, hal qilinganini ko’rsatadi. Galley bu kashfitotni chop etishga undaydi, lekin Nyuton ko’nmaydi. Galley Kembrijning yuqori martabali amaldorlari orqali Nyutonni o’zining “Natural falsafaning matematik boshlanishi” nomli asarini chop ettirishga muvaffaq bo’ldi. Bu asarda u Galiley, Dekart, Gyugens, Galley va boshqalarning ijodini birlashtiruvchi, xulosalovchi, qonun ko’rinishida ta’riflangan. Dinamikaning 4 ta qonuni: inersiya, ta’sir, aks ta’sir va butun olam tortishish qonunlarini har tomonlama nazariy, falsafiy va eksperemental asoslab berdi.
Nyuton klassik mexanikaga asos soldi. Planetalar va kametalar harakati, suv sathining Oy ta’sirida ko’tarilishi kabi fizik muommolarni hal qilib berdi.
Nyuton yashagan davrda har xil diniy oqimlar mavjud edi. Hamda ular orasida gravitatsion maydonning bo’shliq orqali ta’siri juda katta diniy va falsafiy baxslarga sabab bo’ldi. Shu sababli Nyuton dinshunoslik bilan ham shug’ullanadi.
Nyuton siyosiy muommolar bilan ham shug’ullangan 1688 -yil Kembrij parlamentining deputati qilib saylandi. Shu davrda davlat og’ir moliyaviy inqirozga uchragan edi. Muloqotda bo’lgan oltin tangalar kesilib, egovlanib, ular qimmatini o’zgartirib qo’yishardi Nyuton o’zining do’stlari bilan moliyaviy reforma o’tkazish loyihasini ishlab chiqishda qatnashadi va yangi tangalar zarb etish texnologiyasini ishlab chiqdi va amalga oshirdi. Davlatning moliyaviy ahvoli yaxshilanadi. Birinchi bo’lib oltinning qiymatini aniqlab berdi. Hozir ham oltinning bahosi Nyuton belgilagan qiymatiga yaqin ya’ni deyarli o’zgarmagan.
Shu sababli Nyuton 1699 -yil “Monetn’y dvor” – pul chop erish va saqlash saroyi direktori lavozimiga, so’ngra moliya vaziri etib tayinlanadi. 1703- yilda qirollik jamiyati prezidenti etib saylanadi.
Nyuton matematikada Nyuton binomi, differensial va integral hisoblashni kashf qilgan bo’lsa, fizikada mexanikaning asosiy qonunlarini yaratdi, koinot mexanikasiga asos soldi.
Nyuton yorug’likning korpuskulyar nazaryasiga asos soldi. Soch tolasida yorug’lik difraksiyasini ko’rsatdi, yupqa pardalarda hosil bo’ladigan interferension manzaralar qonunyatini yaratdi. O’zi sferik ko’zgu va prizmalar yasadi.
Nyuton 1727 -yil 21- martda vafot etdi ba Vestministerda dafn etildi. Uning qabriga 14 qatordan iborat quyidagi she’r zarhal harflar-la bitilgan:“O’z aqling deyarli ilohiy kuchi bilan 1–bo’lib planetalar shakli va harakatini, kametalar yo’li-yu, okean suvi ko’tarilishi va tushishini 1-bo’lib tushuntirib berdi.
https://t.me/joinchat/AAAAAFYG96JLAeTtEdMmJA
