Репост из: SHEVASHUNOS/ Avazxon Umar
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” dostonida asarning tili türkčä deb atalgan (türkčä qošuq, türkčä masal singari):
Bu türkčä qošuqlar tüzättim seŋä,
Oqïrda unïtma du‘a qïl meŋä.
(Bu turkcha qo‘shiqlarni sen uchun bitdim, O‘qirda unutma, meni duo qil) (QB.58).
Alisher Navoiy o‘z asarlarida turkiy tilda so‘zlashuvchilarni türk (türk, türk ulusï), türkigoular, atrāk nomlari bilan tilga oladi. Turkiy tilni esa türk (türk tili, türk lafzï, türk alfāzï), türkčä(türkčä, türkčä til), türkî (türkî, türkî alfāz) deb ataydi. Ulug‘ mutafakkirning ta’kidlashicha, uning asarlari ana shu tildadir. Masalan, “Lisonu-t-tayr”da bu to‘g‘rida shunday satrlarni o‘qiymiz:
Türk alfāzï bilä sürdüm maqāl (LT.253).
Türk alfāzï bilä taptï adā (LT.271).
Shundan kelib chiqib, Navoiy turkiy she’riyatni türk nazmï deb atagan edi. Navoiy qo‘llagan atamani Zahiriddin Bobur asarlarida ham uchratamiz. Masalan, u “Boburnoma”da Andijon to‘g‘risida ma’lumot bera turib, elini türk, uning tilini türkî deb ataydi
(BN.6). Yoki Navoiy ijodi haqida fikr yuritib, turkiyda “hech kim uningdek ko‘p va xo‘p” bitmaganligini ta’kidlaydi: türkî til bilä tā še‘r aytupturlar, heč kim anča köp va xob aytqan emäs
(BN.153).
Muhammad Solih o‘zining “Shayboniynoma” asarida Shayboniyxon fazilatlarini ta’riflar ekan, uning turkiy asarlarini türkî ab’yāt, tilini esa türkčä til deb atagan:
Türkî ab’yātï erür šarbat-ï nāb,
Fārsî še’rlarï ham serāb (ŠN.29).
Türkčä til bilä îmālarï bar (ŠN.30).
Bu atama keyingi asrlarda yaratilgan asarlarda ham uchraydi. Lekin türk atamasining xalq nomi sifatidagi
qo‘llanuv doirasi toraygan: uni Anato‘li turklarigina o‘zining va tilining oti sifatida saqlab qoldi. Butun turkiy tillar oilasiga nisbatan esa tirkî (türkî, türkî tillär singari) atamasini qo‘llaymiz.
Hozirgi zamon orientalistikasida XV asrning ikkinchi yarmi – XVI asr boshlaridagi turkiy adabiyotning klassik bosqichini chig‘atoy adabiyoti, tilini esa turkiy, eski o‘zbek tili nomlari bilan yonma-yon “chig‘atoy tili”, “chig‘atoy turkiysi” deb atalmoqda. Ushbu atamaning kelib chiqishi Chingizxonning o‘g‘li Chig‘atoyxon otiga bog‘lanadi. Ma’lumki, Chingizxon o‘zi bosib olgan yerlarni o‘g‘illariga
ulashganda, O‘rta Osiyo yerlari Chig‘atoyga tekkan edi. Shunga ko‘ra, bu yerlar “Chig‘atoy eli”, yerli xalqlar esa “Chig‘atoy ulusi”, xalqning tili esa “Chig‘atoy tili” deb atalgan. Bu ot o‘zining semantik taraqqiyoti davomida kishi otidan ma’muriy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy atamaga aylangan. Ta’kidlash kerakki “Chig‘atoy ulusi”, “Chig‘atoy tili” atamalarining mo‘g‘ullarga yoki ularning tiliga hech bir bog‘liqlig‘i yo‘q. Chunki, bu o‘lkada mo‘g‘ullar emas, turkiy ulus yashagan. “Chig‘atoy tili” atamasi ham turkiy tilning (eski o‘zbek tilining) nisbiy atamasidir.
@shevashunos
Bu türkčä qošuqlar tüzättim seŋä,
Oqïrda unïtma du‘a qïl meŋä.
(Bu turkcha qo‘shiqlarni sen uchun bitdim, O‘qirda unutma, meni duo qil) (QB.58).
Alisher Navoiy o‘z asarlarida turkiy tilda so‘zlashuvchilarni türk (türk, türk ulusï), türkigoular, atrāk nomlari bilan tilga oladi. Turkiy tilni esa türk (türk tili, türk lafzï, türk alfāzï), türkčä(türkčä, türkčä til), türkî (türkî, türkî alfāz) deb ataydi. Ulug‘ mutafakkirning ta’kidlashicha, uning asarlari ana shu tildadir. Masalan, “Lisonu-t-tayr”da bu to‘g‘rida shunday satrlarni o‘qiymiz:
Türk alfāzï bilä sürdüm maqāl (LT.253).
Türk alfāzï bilä taptï adā (LT.271).
Shundan kelib chiqib, Navoiy turkiy she’riyatni türk nazmï deb atagan edi. Navoiy qo‘llagan atamani Zahiriddin Bobur asarlarida ham uchratamiz. Masalan, u “Boburnoma”da Andijon to‘g‘risida ma’lumot bera turib, elini türk, uning tilini türkî deb ataydi
(BN.6). Yoki Navoiy ijodi haqida fikr yuritib, turkiyda “hech kim uningdek ko‘p va xo‘p” bitmaganligini ta’kidlaydi: türkî til bilä tā še‘r aytupturlar, heč kim anča köp va xob aytqan emäs
(BN.153).
Muhammad Solih o‘zining “Shayboniynoma” asarida Shayboniyxon fazilatlarini ta’riflar ekan, uning turkiy asarlarini türkî ab’yāt, tilini esa türkčä til deb atagan:
Türkî ab’yātï erür šarbat-ï nāb,
Fārsî še’rlarï ham serāb (ŠN.29).
Türkčä til bilä îmālarï bar (ŠN.30).
Bu atama keyingi asrlarda yaratilgan asarlarda ham uchraydi. Lekin türk atamasining xalq nomi sifatidagi
qo‘llanuv doirasi toraygan: uni Anato‘li turklarigina o‘zining va tilining oti sifatida saqlab qoldi. Butun turkiy tillar oilasiga nisbatan esa tirkî (türkî, türkî tillär singari) atamasini qo‘llaymiz.
Hozirgi zamon orientalistikasida XV asrning ikkinchi yarmi – XVI asr boshlaridagi turkiy adabiyotning klassik bosqichini chig‘atoy adabiyoti, tilini esa turkiy, eski o‘zbek tili nomlari bilan yonma-yon “chig‘atoy tili”, “chig‘atoy turkiysi” deb atalmoqda. Ushbu atamaning kelib chiqishi Chingizxonning o‘g‘li Chig‘atoyxon otiga bog‘lanadi. Ma’lumki, Chingizxon o‘zi bosib olgan yerlarni o‘g‘illariga
ulashganda, O‘rta Osiyo yerlari Chig‘atoyga tekkan edi. Shunga ko‘ra, bu yerlar “Chig‘atoy eli”, yerli xalqlar esa “Chig‘atoy ulusi”, xalqning tili esa “Chig‘atoy tili” deb atalgan. Bu ot o‘zining semantik taraqqiyoti davomida kishi otidan ma’muriy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy atamaga aylangan. Ta’kidlash kerakki “Chig‘atoy ulusi”, “Chig‘atoy tili” atamalarining mo‘g‘ullarga yoki ularning tiliga hech bir bog‘liqlig‘i yo‘q. Chunki, bu o‘lkada mo‘g‘ullar emas, turkiy ulus yashagan. “Chig‘atoy tili” atamasi ham turkiy tilning (eski o‘zbek tilining) nisbiy atamasidir.
@shevashunos