ИЖОД ТАРАННУМИ

#Янги қисса
Азизлар,бугундан бошлаб янги қиссани эътиборингизга ҳавола қиламан.
Кундошнинг кирдикорлари.
1-қисм.Тўйдаги ҳангома.
   Замонавий тўйхона.Дастурхон тўла ноз-неъматлар,шодон чеҳралардан нур таралиб турган каби гўё.Марғуба четроқда туриб,даврани кузатар экан,қалби,бутун вужуди бахт туйғуси билан лиммо-лим каби эди.Ахир у бугун ягона ўғли -Мирзоҳидни уйлантиряпти.Бу қандай катта бахт!Энди у ҳам келин олди,келини ўз қизи каби кўнглига киришидан умидвор.Марғуба ҳали келини Садоқатнинг феъл-атворини яхши билмаса ҳам у билан она-бола каби яқин бўлиб кетишидан умидвор бўлиб ўтирибди.Оппоқ либосдаги келини ҳам ҳар замонда унга кўз ташлаб қўяди.Марғуба билан нигоҳлари тўқнашганда эса кўзлари кулиб,таъзим қилиб қўяди.Марғуба ҳам келинига жавобан жилмайиб қараркан, даврада битта ўзи чайқалганча ўйнаётган эркакка бирданига кўзи тушди.
 Ўзича нималардир деб ғудурлаганча даврада беўхшов ҳаракатлар билан ўйнаётган,ўзини ушлаб олиб чиқмоқчи бўлаётганларни силтаб ташлаётган, кийимлари ғижим ва кир   эркак -унинг собиқ турмуш ўртоғи-Мирзобек эди.Кейин эса давра тўрида оппоқ кўйлак кийган келин ёнида ўтирган, куёв либосидаги ўғли Мирзоҳидга қаради.Мирзоҳиднинг кўзларида акс этиб турган уят, алам,норозилик,ноқулайликни  кўриб, давранинг ўртасида йиқилиб тушган эркакка қаради.
  Тавба,бир пайтлар шу эркакни яхши кўрган эдими?Уни деб ўз бахтидан воз кечган эдими?Шу эркакни деб ота-онасини хафа қилган,ҳатто уларни норози бўлишларига сабабчи бўлган эдими?
  Ахир бугун Марғубанинг энг бахтли куни-ку.Бу одам тўйхонада қаердан пайдо бўлиб қолди?Мирзоҳиднинг уйланаётгани ҳақида хабарни қаердан эшитди?Ким хабар берди унга?Афсуски,саволлар қанча кўп бўлса-да,уларга жавоб йўқ эди.
 Марғуба тўйхонада йиғилган меҳмонлар ўзига қараб туришганини,уларнинг нигоҳларида ачинишдан ҳам кўра кўпроқ қизиқиш борлигини ҳис қилиб турарди.Нигоҳлари билан тўйда  хизмат қилиб юрган одамлар орасидан укаларини  излади.Аммо нимагадир укаларидан бирортаси ҳам кўринишмади.Марғуба нима қилишини билмай,бирпас туриб қолди.Кейин эса таваккалига давранинг ўртасига кириб борди.
  Ерда чилпарчин бўлиб ётган эркакнинг қўлидан тортиб турғазди.Мирзобек унинг кўмагида зўрға қаддини ростлади.Марғуба ҳар қанча ижирғанмасин,унинг қўлларидан тутиб чеккага бошлади.Ресторандан ташқарига чиқишгач,Марғуба Мирзобекнинг қўлини қўйиб юборди.
–Нимага келдингиз?-паст овозда сўради у.
–Нимага келмас эканман?-шанғиллади Мирзобек.-Ахир Мирзоҳид менинг ҳам ўғлим-ку.
 Охирги пайтларда Мирзобекнинг хурмача қилиқлари кўпайиб кетгани сабаб Марғуба унга нима дейишини билмади.Аслида Марғуба жанжалкаш,андишасиз аёл эмас эди.Аммо ҳозир Мирзобекни амаллаб кузатиб қўймаса,кўзининг оқ-қораси бўлган ўғлининг тўйи бузилиши мумкинлигини ҳис қилиб турарди.
–Илтимос,кетинг.Тўйни бузманг,Мирзобек, -деди Марғуба.Асабийлашганидан овози титраб чиқди.
 –Ҳеч қаёққа кетмайман!Мени тўйга таклиф қилмаганинг етмагандай,энди ҳайдаб юбормоқчимисан?-Мирзобек бақириб юборди.Унинг кўзларига қараб,Марғуба бирдан қўрқиб кетди.Чунки олайиб,кўзининг пахтаси чиқиб турган эркакнинг ваҳожати бузуқ эди.Аммо ўзини тезда қўлга олди.
–Кетинг.Агар яхшиликча кетишни истамасангиз сизга ёмонлик қилишга мажбур бўламан!
–Нима қиласан?-Мирзобек хунук тиржайди.-Нима келади қўлингдан?
–Сизни милицияга бераман!Ўшанда биласиз,қўлимдан нима келишини!
Мирзобекнинг бирдан попуғи пасайди.
–Яхши,кетаман.Лекин битта шартим бор!
–Қандай шарт яна?
–Менга пул бер.Кўпроқ пул бер.Пулни оламан-у,кетаман.
  Марғуба ғазабидан титраганча,қўлтиғига қистирилган ҳамёнини қўлига олди.Ичига қўл суқиб,бармоқларига илашган пулларни олиб,Мирзобекнинг юзига қараб отди.Марғубанинг бу қилиғидан Мирзобек хафа бўлмади.Аксинча,ерда сочилиб кетган пулларни йиғиб олиб,дарров кўздан ғойиб бўлди.
  Марғуба эса…Марғубанинг йиғлагиси келди.Мана шу ҳозиргина ерда ётган пулларни олиб кетган эркакни деб ўз ҳаёти изидан чиқиб кетганини ўйлаб,хўрлиги  келди.Шу пайт ичкаридан чиқиб келаётган укаси Аброр унга рўбарў бўлди.Аброрнинг нимадандир жаҳли чиққан шекилли,юзлари бўғриқиб,кўзларида жаҳл учқунлари сезиларди.

САИД РИЗО АЛИЗОДА: ҲАЁТИ, МЕРОСИ ВА ФОЖИАСИ

     ..Саид Ризонинг таржимаи ҳолини аниқлаштирсак, тахминан шундай манзара юзага чиқади: У  1887 йилда Бокуда гилам тўқувчи оиласида туғилган, онаси Хадичабегим ўз даврининг саводли аёлларидан бўлган. Саид Ризо икки ёшга тўлганида онаси вафот этади. Болаларнинг таълим-тарбияси билан отаси Мирмавсум оға шуғулланади.
     Фаровон ҳаёт илинжида ватанини тарк этган Мирмавсум оға аввал Бухорога келиб ўрнашади. Кейин Самарқандга отланади. Шу ерда гилам тўқиб сотишни давом эттиради.
     Оилавий шароити оғирлигига қарамай. Отаси Саид Ризони 15 ёшида уйлантиради. Лекин бу унинг таълим олишига монелик қилмайди. 1902 йилда  у Самарқандда озарбайжонлик  Шайх Абулқосим Ганжийнинг янги мактабига ўқишга киради, кейинчалик шу ерда ўқувчиларга сабоқ беради.
     У Туркистонда янги турдаги мактаб очган илк зиёлилардан бири эди. Саид Ризонинг бевосита ташаббуси билан Самарқандда 1907 йилда “Ҳаёт”, орадан бир йил ўтиб, “Янги ҳаёт” мактаблари фаолиятини бошлайди. У ўзбек ва форс-тожик мактаблари учун янги дарсликлар яратади.
       Олим, муаллим, журналист ва таржимон...
     С.Р.Ализода таржимонлик фаолияти билан кенг шуғулланган. Пушкиш Гоголь, Шолохов, Элтон Синклер сингари адибларнинг асарларини, Бартольднинг “Туркистон”, “Европанинг умумий тарихи” асарларини таржима қилган. Унинг диний мавхулардаги “Туркистон тарихи”, “Дин қонунлари”, “Ислом тарихи”, “Асри саодат”, “Маданияти ислом”  китоблари нафақат Туркистонда, балки бутун Шарқ мамлакатларида ўқитилган.
     Ўша йилларда Боку, Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Боқчасаройда чиқадиган газета ва журналларда  унинг қатор адабий мақолалари чоп этилган. Журналистика соҳасида эришгани ютуқлари туфайли 1910 йилда Маҳмудхўжа Беҳбудий таъсис қилган “Ойна” журналига масъул котиб сифатида ишга олинган.
     Бир муддатдан сўнг Саид Ризо Ализода “Шарқ”, 1916 йилдан бошлаб, “Телеграф хабарлари” газеталарини таъсис этади. 1919 йилда унинг муҳарририлиги остида “Шуълаи инқилоб” журнали чоп этила бошлайди. 1922 йилгача босилган бу журнал Ўрта Осиё мамлакатларидан ташқари Озарбойжон. Туркия, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон ва бошқа давлатларда ҳам тарқалган.
     Адиб 1933-йилдан то сургунга қадар Самарқанд Давлат Университетида араб ва форс тилларидан дарс берган. Таниқли ўзбек шоирлари Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Ўткир Рашид, академик Воҳид Абдуллаев сингари бир қанча зиёлилар унинг қўлида таҳсил олган. Ғафур Ғулом 30-йилларда Бокуда бўлганида, “Коммунист” газетасига интервью бераркан, “мен илк таҳсилни Самарқандда  озарбойжон мактабидан олганман, Шеърият оламига эса, Ҳусайн Жовид ва Мирзо Алиакбар Собир изидан кириб келганман” деганди.
                         Озарбойжон маданияти тарғиботчиси
     1906-йилда Саид Ризо Ализода Мирзо Алиакбар Собир билан учрашиш мақсадида Шамахига кетади, бир муддат ўша ерда қолади, Шамахи адабий муҳити билан танишади, машҳур Озарбойжон шоири Мирзо Алиакбар Собир билан ҳамсуҳбат бўлади. Бокуда буюк бастакор Узайир Ҳожибеков билан кўришади. Самарқандда режалаштирилган ишлар ҳақида гаплашишади.
   1910 йилда ўз дўстлари Маҳмудхўжа Беҳбудий, Ҳожи Муин, Исмоил Охундов, Мулло Ҳалим Каримов, Аҳмад ҳожи Абдурасул ўғли  ва бошқалар билан пул йиғиб, хаста ётган шоир - Собирнинг тезда оёққа турриб кетиши учун юборишади. Аммо, орадан кўп ўтмай, Мирзо Алиаскар Собир вафот этади. Самарқанд зиёлилари унга қирқ кун аза тутишади...
     Саид Ризо Ализода Туркистонда Озарбойжон адабиётини тарғиб этишга катта ҳисса қўшди. 1913-йилда у Узайр Ҳожибековга мактуб йўллаб, Туркистонда, жумладан Самарқандда Озарбойжон мусиқаси ва театрини ривожлантиришга ёрдам беришни сўрайди. 
     Узайрбей Саид Ризонинг илтимосини бажаради. Бокудан Самарқандга кўплаб актер ва мусиқачилари келади. Уларниг ёрлами билан Саид Ризо Ализода 1918 йилда Самарқандда Узайр Ҳожибековнинг “Лайли ва Мажнун”, “Асли ва Карам” операларини, “Аршин Мол-олон”, “Бу бўлмаса бошқаси” мусиқали комедияларини саҳналаштирган ва роллардан бирини ижро этган.

Фарҳоднинг лаблари ўзидан-ўзи титрай бошлади:
— Ақлли она… қасос олмайди фарзанддан. Бу йўл билан ўч олмайди!
— Тушунмадим, нима дединг? Қанақа қасос? Шунчаки… кетишинг билан у пайдо бўлди. Ҳаётимда ўзгариш бўлишини истадим мен ҳам. Биламан, бу сенга ёқмайди!..
— Одамлар нима дейди?
— Ким нима деса, деяверсин! — тутақиб кетди Фарида опа. — Шунча умрим болам деб ўтди. Сени деб! Қадримга етдингми? Жодугарингни дединг! Ҳа, майли. Тушунаман сениям, усиз яшолмайсан. Аммо сен ҳам мени тушун! Ҳар кимга ўз ҳаёти ширин экан. Мен ҳам ўзим учун бир яшай! У сўз берди, умримнинг охиригача хафа қилдириб қўймайман, деб. Илтимос, йўлимга ғов бўлма.
— Ўйлаб иш қиляпсизми ўзи?? — жиғибийрон бўлди   Фарҳод. — Тузукми, бузуқми… Кўчадаги бир ўғрими, фирибгарми бўп чиқмасин, тағин?   Кейин аттанг қилиб қолманг? Қаерлик экан?
— Болам, унақа эмас. Айтдим-ку, хотиржам бўл, деб. Суриштирдим, таг-тугли, ўзи асли марғилонлик бойвачча!
— Марғилонлик бойвачча?.. — Фарҳод дардли пичирлади-да, чуқур хўрсиниб, бошини сарак-сарак қиларкан «Бойвачча бошига урадими сизни, ойи? Манави уйга кўз олайтирган у расво!» демоқчи бўлди-ю, кўксидаги фарёд қанчалик кучли бўлмасин, тилини тийди.
— Ойижон! — ёш кўринди фарзанднинг кўзида.
— Мен бир тўхтамга келдим, — деворга қаради Фарида опа. Кейин ўғлига шундай қараш қилдики, кўзларидан ҳам худди ўша гапни «Раъйидан қайтараман деб хомтама бўлма!» деган маънони англаш қийин эмасди.
Фарҳод бўшашганича ташқарига чиқди. Чирчиққа қайтди. Лекин хаёли Тошкентда эди. «Онамга нима қилган? У нима қилмоқчи?»
Тўнғичи: «Қачон уйимизга қайтамиз?» — деб тиззасидан қучган эди, бақириб юборди:
— Ўз уйимиздамиз-ку?
— Тошкентга қайтишни хоҳлайман, ада! Бувимни соғиндим…
— Бувингни соғингдингми, жанжалними? Зўрға қутулдиг-у, болажоним? — деди Фарҳод ва кўзларини хотинига қадади:
— Шундаймасми, онажониси?
Сония нигоҳини олиб қочди.
Ҳа, энди Фарҳоднинг қулоғи тинч. Жанжал йўқ… Аммо елкасидан оғир бир юк босгандай ўзини беҳаловат сезар, ичини нимадир кемирарди: «Онам нима қилмоқчи менга қасдма-қасд?!»
Сония ийманибгина:
— Ойимлар яхшими? — деб сўради.
Фарҳоднинг юзига тағин истеҳзо югураркан:
— Салом деб юборди! — дея овозини баландлатди.
Сония ўғилчасини етаклаб ичкари уйга кириб кетди. Фарҳод эгилган бошини қўллари орасига олди. Бир оҳ урдики, елкалари титраб кетди…
Келинда ҳам олдинги шашт йўқ. У секин бошини чангаллаб ўтирган эрининг ёнига келди-да, пойига ўтирди. Тиззаларига бошини қўйиб:
— Мени деб изтироб чекяпсиз, дадаси, — деди титроқ овозда.
— Нима?..
— Хотинингизнинг гапига кириб, шу бўлдими аҳволингиз? Шуми алоҳида яшаш? — Сониянинг ғамгин ва хижолатомуз нигоҳи ерда эди. У бошини пастроқ эгиб йиғламсираган кўйи давом этди:
— Тушунишга ҳаракат қилмадим ойимни! Бир гапдан қолмадим… Болаларниям кўряпсиз. Қачон қайтамиз, деявериб… Дадаси, кетайлик?
— Қаёққа?..
— Кўнглингиздан нималар кечаётганини билиб турибман, Фарҳод ака. Қай юз билан остона ҳатлаймиз, деб азобдасиз.
Фарҳод ўтирган жойида бир қимирлади: «Кўнглимдан нималар кечаётганини билмайсан, Сония. Янгиликдан хабаринг йўқ!»
— Кетамиз. Кетамиз ўз уйимизга, Фарҳод ака!
— Бунинг иложи йўқ!
— Наҳот?!
— Қаёққа кетамиз?! У уйнинг эшиги энди берк. Биз учун эшиклар ёпилган, Сония!
— Гуноҳим шунчалик оғирми? — Сония йиғлаб юборди.
— Айбдор — эринг, — таъсирланган Фарҳод Сониянинг кўз ёшини артди-да, унинг ёнига чўкка тушди. — Ҳаммасига сабабчи онасини ёлғиз ташлаб кетган худбин ўғил!
Фарҳоднинг қўл телефони жиринглади.
— Болам…
Ғалати эшитилган овоз Фарҳодни довдиратиб қўйди.
— Ҳа, ойи? Тинчликми? Тузукмисиз?
— Тузукман, хавотирланма… — зўрға пичирлади Фарида опа.
— Яширманг, нима бўлди? Ким хафа қилди?
— Болам, ҳақ бўлиб чиқдинг!
— Нима?..
Фарида опа кўрпа-тушак қилиб ётар, аъзои-бадани қалтирарди.
— Ким келди, дедингиз?
— Икки милиционер ва бир аёл.
— Аёл? Хотини эканми? — ғазаби жунбушга келарди Фарҳоднинг.

- Бақириб-чақирсам шуларнинг фойдасини ўйлаб куйикаман! Мен шунчалик бўлганим учун ўғилларингиз битта касб корнинг бошидан тутиб нон топаяпти, бўлмаса калишини судраб юришарди, шу бўшанглиги билан. Битта қорним бурда нон билан тўяди. Катта қип қўйдим, топиб кел, мен **** ётаман, десам ярашади, аммо бу виждон ўлгур чидамайди-да! - Минавар хола ҳам чолига дарди ҳол қилади. - Тўғри, биздан кейин бир кунини кўришар. Лекин кўзинг кўриб турганида қийин бўларкан...
- Шунақа-куя, лекин кунимиз ғанимат, кампир. Яхши гап билан йўлга солавергин буларни - Одилжон тоға мулойимлик билан муросага чақиради. Негаки бора-бора кампирининг бақир- чақириғини юраги кўтармай қолаяптида. Бир томонда кампирига ҳам осон эмас. У шунчалик қаттиққўл, болалари сал сезиб туришади.
Минаввар хола уй ичида куймаланиб ўтирувди, остонада катта ўғли Саъдулла кўринди:
- Буви, кирсам майлими?
Худди мактаб ўқувчисидай рухсат сўраб киришни ҳам хола йўлга қўйган. Бу “адабнинг бошланиши” дейилади холанинг тилида.
- Нима гап? - хола бошини кўтармай сўради.
- Неварангиздан хат келган экан.
- Саъдулла қўлидаги қоғозни кўрсатди.
- Ия, Неъматиллоданми? - Минаввар хола шунча баджаҳл бўлгани билан кўнгли бўш эди. Шунинг учун яқинда аскарликка кетган неварасидан келган биринчи хатни ўғлининг қўлидан олиб кўзига суртди:
- Вой болам жоним-а, мусофирликнинг нонини **** юрибсана? Қани ўқичи!
“Ассалому алайкум опоқдада, бувижон! Дадажон, аяжон! Яхши юрибсизларми? Ҳаммангизни жуда соғиндим! Айниқса, бувимнинг тергашларини. Яхшиям бизни тартиб қоидага ўргатган экансиз, бувижон, бу ерда саҳар туришга, кийимларимни тартибга келтиришга, топшириқни катталарга ёқадиган тарзда бажаришга улгураяпман. Командиримиз ҳам мақтади, “баракалла, жуад эпчил экансан” деб. Шунда сиз ҳақингизда айтиб бердим.
“Бизнинг армияга керак эканда, бувингиз. Қанийди, ҳамма оналаримиз мана шундай бўлса, аскарликка келган болаларимиз қийналмас эди” дедилар ва хат ёзсангиз менинг номидан салом айтинг” деб тайинлади. Худо ҳоҳласа, аскарликдан қайтганимдан кейин фақат сиз айтгандай йигит бўлишга харакат қиламан. “Оёғингдан ўт чақнаб турсин, ўғил боласан,ушлаган нарсангни узиб оладиган бола бўл” дердингиз-ку! Худди шундай бўламан! Бувижон, тўғриси, уйдалигимда аччиғингиз чиқиб сўксангиз, ё ҳадеб иш буюраверсангиз, сиздан ҳафа бўлардим. Энди билсам, ҳаётда қоқилмаслигимиз учун, мусофирчиликда довдираб қолмаслигим учун сизнинг талабчанлигингиз жудам асқотар экан. Лекин, озгина эркалашларингиз ҳам бўлса ёмон бўлмасди. (ҳазил)
Бу сафар фақат бувижоним билан гаплашдим, бунинг учун бошқалар ҳафа бўлмади, деган умиддаман. Сизларни қаттиқ соғинган Неъматилло”
Минаввар хола неварасининг хатини киприк қоқмай эшитиб ўтирди. Тугагач эса:
- Хайрият-эй, бу дунёда Минавварни яхши дейдиган одам ҳам бор экан - деди бор овози билан
- Ҳаммамиз яхши кўрамиз! - деди Саъдулла журъатсизлик билан
- Жуда-да,-кесатди Минаввар хола – бу уйда овозим чиқмай қолган пайт сенлар учун байрам! Қулоғимиз тинчиди, деб билганингни қиласан!
- Ҳадеб унақа деяверманг, буви, сиз йўқ бўлсангиз, уй қандайдир файзсиз экан, кечқурун ишда келсам ҳовли жим-жит. Ҳайрон бўлдим, келинингиздан эшитдим сизнинг тўйга кетганингизни. - Саъдулла онасига ёқадиган гапни топиб айтмоқчи эди, аммо жўнгина чиқди.
Минаввархон хола ўғлини биринчи марта кўраётган одамдай тикилиб қолди. Чунки она-бола бўлиб бирор марта бунақа гаплашмаганди. Ўғли-ку, шу гапни айтиб, меҳрини билдирди, аммо холачи? Болалари кичкиналигида эркалатарди, оёғи чиқиб, ўзини ўзи эплайдиган бўлганидан бошлаб, астойдил “болам” қилиб қучоқлаб бағрига босганини эслолмайди. Рўпарасидаги ўғлини қачон елкасидан тутгани ёдида йўқ... Тўғри, уйланаётганида, биринчи фарзанд кўрганида юзларидан ўпиб табриклаганди, шу халос.
Саъдулло онасининг қарашини бошқача тушунди,секин ўрнидан турди:
- Бувижон, ҳаммамиз сизни яхши кўрамиз! - дедию, аста келиб холанинг юзларидан ўпди.
Ва шартта чиқиб кетди. Минаввар холанинг бутун баданида чумоли ўрмалагандай бўлди. Фарзандининг илиқ нафаси уни сархуш қилди гўё.