Haqorat, tahdid, tuhmat va obroʻsizlantirish haqida.
Nazariya haqida gaplashib olaylik. Qanday boʻlishi kerak. Kitobida deydi-ku.
Haqorat jinoiy javobgarlikka olib kelishi mantiqsiz narsa. Ixtiyoriy haqorat — har qanday javobgarlikka. Soʻz erkinligini asosiy tamoyili ham shu. Sivilizatsiyaning muhim tamoyili ham shu. Soʻz erkinligi bor joyda haqorat uchun, na fuqarolik va na jinoiy javobgarlik boʻlishi kerak. Kim kimni qanday xohlasa haqorat qilishga haqqi boʻlishi kerak. Lekin haqorat va tahdid bir xil narsa emas. Masalan, birov birovga fizik kuch ishlatish bilan yoki jarohat berish bilan tahdid qilsa — va bu tahdidni ustidan amal qilishga imkoni boʻlishini ehtimoli boʻlsa — albatta bunday holat javobgarligi boʻlishi kerak. Haqorat va tahdid tabiiyki juda farqli yuridik masalalar.
Endi obroʻ haqida.
Birov inson boʻladimi, tashkilot boʻladimi, ularga nisbatan yolgʻon maʼlumotni tarqatish natijasida oʻsha tashkilot yoki inson obroʻsiga putur yetkazish uchun javobgarlik belgilanishi esa albatta mantiqli. Masalan, bir somsaxonada eshak goʻshtidan somsa qilinyapti degan yolgʻon xabar tarqatilsa va buning natijasida oʻsha somsaxonaning va somsapazning obroʻsiga putur yetkazilsa — unda oʻsha somsapaz yoki somsaxona maʼlumot tarqatganga qarshi fuqarolik davosi kiritishga haqli va oʻrinli. Jazo esa oʻsha putur yetkazilishi natijasida yoʻqotilgan foyda boʻlishi kerak. Lekin jazo faqat fuqarolik sudi orqali belgilanishi kerak — politsiyaga taaluqli ish emas. Ikkita subyekt — tashkilotlararo, yoki fuqaro va tashkilot oʻrtasida yoki fuqarolararo masalani faqat fuqaroviy sud koʻradigan masala boʻlishi kerak. Putur yetkazilganini oʻsha jabr qiluvchi tomon koʻrsatib berishi kerak boʻladi va koʻpgina hollarda — yaʼni amaliyotda rosa qiyin masala. Men AQShda bunday ishlar qanday koʻrib chiqilishini bilgan holda ayta olamanki, amri mahol. Chunki oʻsha tuhmat — yaʼni putur yetkazuvchi yolgʻon maʼlumotni putur yetkazish uchun qasddan tarqatganini isbotlash kerak. (1)
Bu yerda muhim tarafi shundaki, agar maʼlumot rost boʻlsa — sudlar maʼlumot tarqatgan tarafni yonini olishi kerak. Nega? Chunki jamiyat haqiqatga faqat ochiqlik orqali kela oladi. Rost — lekin shikast yetkazuvchi maʼlumotni tarqatgan tarafni qonun himoya qilishi kerak. Yaʼni agarda somsaxona chindan ham eshak goʻshtidan somsa qilgan boʻlsa va buni kimdir ovoza qilsa — qonun ustuvorligi bor mamlakatda oʻsha aytgan insonni fuqaroviy javobgarlikka tortish mumkin boʻlmasligi kerak. Soʻz orqali juda katta putur yetkazilgan boʻlsa ham. Yaʼni somsaxona eshak goʻshtidan somsa qilganini qaysidir shaxs ovoza qilsa va buning natijasida maksimal obroʻsizlantirish yuzaga kelsa va hatto somsaxona bor foydasini yoʻqotib qoʻysa ham — maʼlumotni oshkora va ovoza qilgan shaxs muhofazalanishi darkor. Agar u maʼlumotlar yolgʻon boʻlmasa.
Yana bir narsa — barcha yolgʻon maʼlumot uchun ham jazo boʻlmaydi tabiiyki. Masalan, agar somsaxonadagi somsapazni boʻyi 190 deb kimdir radioda aytsa va bu somsapazning boʻyi 185 boʻlsa — bu maʼlumot albatta yolgʻon, lekin buning natijasida somsaxonadagi savdo tushib ketganini bogʻliqligini sudda koʻrsatish qiyin. Yaʼni obroʻsizlantirish sodir etilganini koʻrsatish uchun uchta shart kerak, birinchidan yolgʻon maʼlumot boʻlishi kerak, ikkinchidan qasdan putur yetkazish niyatida qilingan boʻlishi kerak va uchinchidan oʻsha yolgʻon va qasdan tarqatilgan maʼlumot chindan ham oʻlchasa boʻladigan zarar yetkazishi kerak.
Xulosa qilib aytsak, haqorat uchun hech qanday jazo boʻlmasligi kerak, tuhmat (qasdan putur yetkazuvchi yolgʻon maʼlumot tarqatish) natijasidagi obroʻsizlantirish uchun fuqaroviy sud ishni koʻrishi kerak. Politsiya yoki davlat aralashadigan ish boʻlmasligi kerak.
@Hoshimoviqtisodiyoti
Nazariya haqida gaplashib olaylik. Qanday boʻlishi kerak. Kitobida deydi-ku.
Haqorat jinoiy javobgarlikka olib kelishi mantiqsiz narsa. Ixtiyoriy haqorat — har qanday javobgarlikka. Soʻz erkinligini asosiy tamoyili ham shu. Sivilizatsiyaning muhim tamoyili ham shu. Soʻz erkinligi bor joyda haqorat uchun, na fuqarolik va na jinoiy javobgarlik boʻlishi kerak. Kim kimni qanday xohlasa haqorat qilishga haqqi boʻlishi kerak. Lekin haqorat va tahdid bir xil narsa emas. Masalan, birov birovga fizik kuch ishlatish bilan yoki jarohat berish bilan tahdid qilsa — va bu tahdidni ustidan amal qilishga imkoni boʻlishini ehtimoli boʻlsa — albatta bunday holat javobgarligi boʻlishi kerak. Haqorat va tahdid tabiiyki juda farqli yuridik masalalar.
Endi obroʻ haqida.
Birov inson boʻladimi, tashkilot boʻladimi, ularga nisbatan yolgʻon maʼlumotni tarqatish natijasida oʻsha tashkilot yoki inson obroʻsiga putur yetkazish uchun javobgarlik belgilanishi esa albatta mantiqli. Masalan, bir somsaxonada eshak goʻshtidan somsa qilinyapti degan yolgʻon xabar tarqatilsa va buning natijasida oʻsha somsaxonaning va somsapazning obroʻsiga putur yetkazilsa — unda oʻsha somsapaz yoki somsaxona maʼlumot tarqatganga qarshi fuqarolik davosi kiritishga haqli va oʻrinli. Jazo esa oʻsha putur yetkazilishi natijasida yoʻqotilgan foyda boʻlishi kerak. Lekin jazo faqat fuqarolik sudi orqali belgilanishi kerak — politsiyaga taaluqli ish emas. Ikkita subyekt — tashkilotlararo, yoki fuqaro va tashkilot oʻrtasida yoki fuqarolararo masalani faqat fuqaroviy sud koʻradigan masala boʻlishi kerak. Putur yetkazilganini oʻsha jabr qiluvchi tomon koʻrsatib berishi kerak boʻladi va koʻpgina hollarda — yaʼni amaliyotda rosa qiyin masala. Men AQShda bunday ishlar qanday koʻrib chiqilishini bilgan holda ayta olamanki, amri mahol. Chunki oʻsha tuhmat — yaʼni putur yetkazuvchi yolgʻon maʼlumotni putur yetkazish uchun qasddan tarqatganini isbotlash kerak. (1)
Bu yerda muhim tarafi shundaki, agar maʼlumot rost boʻlsa — sudlar maʼlumot tarqatgan tarafni yonini olishi kerak. Nega? Chunki jamiyat haqiqatga faqat ochiqlik orqali kela oladi. Rost — lekin shikast yetkazuvchi maʼlumotni tarqatgan tarafni qonun himoya qilishi kerak. Yaʼni agarda somsaxona chindan ham eshak goʻshtidan somsa qilgan boʻlsa va buni kimdir ovoza qilsa — qonun ustuvorligi bor mamlakatda oʻsha aytgan insonni fuqaroviy javobgarlikka tortish mumkin boʻlmasligi kerak. Soʻz orqali juda katta putur yetkazilgan boʻlsa ham. Yaʼni somsaxona eshak goʻshtidan somsa qilganini qaysidir shaxs ovoza qilsa va buning natijasida maksimal obroʻsizlantirish yuzaga kelsa va hatto somsaxona bor foydasini yoʻqotib qoʻysa ham — maʼlumotni oshkora va ovoza qilgan shaxs muhofazalanishi darkor. Agar u maʼlumotlar yolgʻon boʻlmasa.
Yana bir narsa — barcha yolgʻon maʼlumot uchun ham jazo boʻlmaydi tabiiyki. Masalan, agar somsaxonadagi somsapazni boʻyi 190 deb kimdir radioda aytsa va bu somsapazning boʻyi 185 boʻlsa — bu maʼlumot albatta yolgʻon, lekin buning natijasida somsaxonadagi savdo tushib ketganini bogʻliqligini sudda koʻrsatish qiyin. Yaʼni obroʻsizlantirish sodir etilganini koʻrsatish uchun uchta shart kerak, birinchidan yolgʻon maʼlumot boʻlishi kerak, ikkinchidan qasdan putur yetkazish niyatida qilingan boʻlishi kerak va uchinchidan oʻsha yolgʻon va qasdan tarqatilgan maʼlumot chindan ham oʻlchasa boʻladigan zarar yetkazishi kerak.
Xulosa qilib aytsak, haqorat uchun hech qanday jazo boʻlmasligi kerak, tuhmat (qasdan putur yetkazuvchi yolgʻon maʼlumot tarqatish) natijasidagi obroʻsizlantirish uchun fuqaroviy sud ishni koʻrishi kerak. Politsiya yoki davlat aralashadigan ish boʻlmasligi kerak.
@Hoshimoviqtisodiyoti