The Stranger

​​Bugungi kunda qay darajada aktualligini bilmadim-u, oʻz davri uchun "Sarmoyador" moliya boʻyicha darslik vazifasini oʻtay olgan. Teodor Drayzer birjadagi operatsiyalarni ikir-chikirigacha tasvirlaydi. Oʻsha davrda har bir soʻz pul boʻlgani, shu bois yozuvchilar katta-katta asarlar yozishgani bor gap. Boshqa tomondan, bu oʻziga xos anʼana edi. Badiiy asar yirik boʻlishi qoida edi goʻyo.

"Sarmoyador"da moliyaviy masalalar tasviri bir necha yuzlab sahifani egallaydi. Boshida shunday oʻrinlarda ozgina zerikdim. Biroq keyin yozuvchi shunchaki soʻz koʻpaytirish uchun emas, oʻquvchining koʻz oldida manzarani bus-butun gavdalantirish uchun shunday qilganini tushundim. Bunda oʻquvchidan ham qunt va ziyraklik talab qilinadi, chunki jarayon juda murakkab.

Shu oʻrinda Drayzerning bilimiga ham tan berish kerak. "Amerika fojiasi"da sud-huquq tizimini, bu asarida esa moliya dunyosini mukammal bilishiga guvoh boʻlamiz. Klassik asarlar aynan shunisi bilan ham ajralib turadi. Bugungi yozuvchilarda biror nima yozish uchun istak va gʻoya bor, ammo ensiklopedik bilim yoʻq. Zamondosh adiblar taxminan shunday yozishadi: "U shifoxonaga kirdi. Doktor unga ogʻir xasta ekanini aytdi. Buni eshitib larzaga tushdi".

Drayzer esa bino tasviriga bir necha sahifani ajratadi: qachon qurilgani, qanday meʼmorchilik uslubiga oidligi, qurilishda qanday materiallardan foydalanilgani, eshik va derazalari qandayligi, binoning oʻziga xos xususiyatlari. Keyin "ogʻir xastalik"ka oʻtadi. Tibbiyot darsligidan parcha oʻqiysiz. Kasallikning barcha simptomlaridan, oqibatlaridan xabardor boʻlasiz. Garchi voqealar rivojida boshqa ishtirok etmasa-da shifokor ham odam, uning ham tashqi koʻrinishi, xarakteri, kasbiy faoliyati va jindek shaxsiy hayotiga toʻxtalib oʻtiladi. "Larzaga tushish" esa kulminatsiya. Vaziyat shunday tasvirlanadiki, siz ham larzaga tushasiz.

Klassik asarlar shunisi bilan ham qadrli. Unda hech nimaga, hatto eng mayda tafsilotlarga ham yuzaki yondashilmaydi va sizga ham shuni oʻrgatadi. Shu bois ham nima oʻqishni bilmay turgan odamga klassika oʻqishni tavsiya qilaman doim.

@salimov_blogi

​​Oʻylab qarasam, sovet davrida nashr etilgan har bir kitob senzuradan oʻtgan. Ular yo hukmron gʻoyaga moslab tahrir qilingan, yo boshidanoq qay bir shaklda shu gʻoyaga xizmat qiluvchi asarlar tanlangan. Shundan kelib chiqqan holda,Teodor Drayzerning asosiy kitoblari nega sovet davridayoq tarjima va nashr qilinganini tushunishimiz mumkin.

Kommunizm, sotsializm ulugʻlanadigan sovet imperiyasida Amerikaning demokratiyasi va kapitalizmi qoralangan. Oʻz navbatida, Drayzer demokratiya – xalq boshqaruvi shunchaki illyuziya ekanini, kapitalizm esa insonni naqadar tuban tushirishini nihoyatda batafsil va mohirona tasvirlagan.

Masalan, "Sarmoyador"da Amerika demokratiyasining (har holda oʻsha davrdagi) ayanchli yuzi koʻrsatiladi. Mayda siyosatchilar yirik korchalonlarning yugurdagi xolos. Kattalari esa bir vaqtning oʻzida ham siyosatchi, ham korchalon. Xalq kimni saylashini amalda ular belgilab beradi. Katta foyda keltiradigan sohalar oʻzaro boʻlib olinadi. Qonunlar ularning manfaatlarini koʻzlab ishlab chiqiladi. Gohida xalq nimanidir sezib qolsa va eʼtiroz bildirsa ularga yengilgina imtiyoz beriladi yoki el koʻzida kimdir "atata qilinadi". Boʻldi, omi olomon yana oʻzi bilan oʻzi boʻlib, oʻz yogʻiga qovurilib yuraveradi.

Kapitalizmning foyda va zararlari esa alohida masala. Sovet odami ertasidan xotirjam yashardi. Uning oʻziga va jamiyat unga qoʻyadigan talablar kam edi. Ishiga borib kelib, tirikchiligini qilib, oilasi bilan xotirjam vaqt oʻtkazib, hayotni poygaga aylantirmasdan umrguzaronlik qilardi.

Kapitalizm esa insonni bir zum nafas olishga qoʻymaydi. Kapitalizmda toʻxtab turolmaysan, toʻxtadingmi, demak orqaga ketyapsan. Kapitalizm bu zamonaviy jungli. Unda yashab qolish uchun kurashish kerak va bunda qanoat hissi yoʻq. Bir uy va bir mashina hech narsani hal qilmaydi. Endi poytaxtdan uy, kattaroq mashina kerak boʻlib qoladi. Cheksiz miqdorda isteʼmol tovarlari taklif qilinadi.

Kapitalistik dunyo katta bozorga oʻxshaydi. Bozor esa shaytonning ini. Undagi oʻyinlarda yo gʻolib boʻlasan, yo magʻlub, boshqa yoʻli yoʻq. Talamasang talanasan. Drayzer barcha asarlarida, jumladan "Sarmoyador"da ham shuni tasvirlaydi. Drayzerning qahramonlari kapitalizmning qurbonlaridir. Biri moliyaviy qiyinchilikdan ezilsa, biri katta boylik ortidan zavolga yuz tutadi. Biloxir, hech biri baxtga yetmaydi.

@salimov_blogi

​​Abdurazzoq Gurna – "Jannat"

Bu Afrika adabiyotidan oʻqigan birinchi kitobim boʻldi. Notanish hududlar, notanish madaniyatlar, notanish insonlar va notanish dunyoqarashlarni kutgandim. Yoʻq, dunyodagi hamma insonlar juda oʻxshashligiga yana bir bor ishonch hosil qildim. Ma'nisiz urushlar, hayot uchun kurash, ochkoʻzlik, shahvatparastlik, fitnakorlik, tubanlik kabilar har yerda bir xil.

Syujet Yusufning bolaligi bilan boshlanadi. Uning koʻzi bilan Afrikani koʻramiz. Hikoyani uning tilidan eshitamiz. Asarning yarimlariga borgach Qurʼondagi Yusuf hikoyasiga aloqasi borday tuyula boshladi. Shundan ilhomlangan shekilli deb oʻyladim. Yakunga kelib tushundimki, nafaqat ilhomlangan, balki butun asar shu hikoya ustiga qurilgan.

Oʻrtamiyona savdogar boʻlgan kishi eridan tul qolgan, yoshi oʻzidan ancha katta boʻlgan ayolga uylanishi, uning puli bilan ishini kengaytirishi, vaqt oʻtib yetti yashar qizchani qul qilib olib kelgani, soʻng unga uylangani kabi ishoralar ancha dadil va isyonkor.

Asosiy urgʻu berilgan narsa esa qullik. Biroq bu faqat tor maʼnoda emas. Qora qit'a Yevropa va Amerika uchun qullar makoni boʻlgani, xuddi hayvon ovlagan kabi odamlarni ovlab ketishgani maʼlum. Bir qarashda yozuvchi ayni mana shu qullikdan ozod boʻlish haqida yozganday tuyuladi. Biroq sal zehn solib qarasa, bu yerdagi qullik ancha keng maʼnoda qoʻllanilganini koʻrasiz.

Yusuf uchun xojasining uyi jannatday edi. Irmoqlari, daraxtlari bor, uni hamma yaxshi koʻradi, odamlar ham bu hovlini jannatga qiyoslaydi. Ammo Yusuf uchun jannat boʻlgan bu hovli Amina uchun doʻzax edi. Yozuvchi aynan diniy qullik kishanlaridan ozod boʻlishga chaqirganday taassurot qoldirdi menda. Har holda bunga asoslar yetarlicha, chunki Abdurazzoq Gurna qahramonlar tilidan dinga nisbatan skeptik qarashlarini bir necha oʻrinda keltirib oʻtadi.

Asarning katta qismini shunchaki oddiy syujet sifati oʻqib ketdim. Oxiriga kelibgina har bir qahramon, har bir voqea ramzligini, muallifning "messej"lari borligini tushundim. Biroq bu haqida ortiqcha bosh qotirmadim. Menga avvalo asar sifatida yoqdi. Tili ravon, tasvirlar jonli, sun'iylik yoki zoʻriqish sezilmaydi. Tagidagi maʼnoga kelsak, har kim koʻzasiga siqqanicha oladi.

@salimov_blogi

​​A'zam Mansurov – "Kitobnoma"

Garchi taftalogiya boʻlsa ham, aytish kerakki, "Kitobnoma" kitob haqidagi kitobdir. Muallif unda kitoblar haqidagi qiziqarli maʼlumotlar, kutubxonalar, kitob oʻqish madaniyati, kitob oʻqish texnikalari, xullas kitobga aloqador koʻp narsa haqida gapirishga uringan.

Boshidan aytib qoʻya qolay, kitob juda yomon yozilgan. Yozilgan deyish ham nisbiy. Koʻchirilgan desak qoʻpol boʻladi. Toʻplangan deya qolaylik. Muallifni esa musannif deymiz. Shunda toʻgʻriroq boʻladi. Chunki kitobning juda katta qismi internet ma'lumotlaridan olingan. Olinganida ham juda betartib tarzda olingan.

Hatto kitobga uncha aloqasi boʻlmagan sahifalarda ham har zamonda chiqib qoladigan darajadagi siyqa maʼlumotlar boʻladi-ku, oʻshalar shu kitobga jamlangan. Muallif va yoki muharrir oʻzlari oʻqib koʻrishdimikan deb oʻylab qoldim. Chunki bitta bobning oʻzida bir-birini inkor etuvchi "faktlar" uchradi. Butun kitobda esa bir-birini inkor etuvchi tavsiyalar bisyor.

Qolaversa, muharrir juda koʻp boʻlmasa-da, sezilarli xatolarni oʻtkazib yuborgan. Gʻaliz gaplar, uslubiy xatolar va hatto ma'no chiqmay qolgan joylar ham bor. Tanlangan mavzularga oʻta yuzaki yondashilgan. Kitob haqida hamma narsani gapirishni koʻzlash natijasida hech narsa haqida gapirilmay qolib ketgan. Mabodo biror tanishingiz juda koʻp kitob oʻqiyotgan boʻlsa va biror sababga koʻra bundan xavotirda boʻlsangiz, unga "Kitobnoma"ni sovgʻa qiling. Tezda kitob oʻqishdan koʻngli qoladi.

@salimov_blogi

​​Asli Sanjarning "Haram" kitobini tarjima qilganimda Usmonlilar imperiyasidagi nikoh masalalari eʼtiborimni tortgandi. Yigit va qiz nikohlanishdan oldin ikkala tomon aniq shartlarini aytadi va bu yuridik hujjat maqomida roʻyxatga olinadi. Deylik, qiz "Agar erim ikkinchi xotin olguday boʻlsa ajrashaman" degan shartni nikoh shartnomasiga kiritgan holatlar bor.

Yana bir muhim jihat, bu mahr. Qiz mahrga xohlagan narsasi va summasini soʻrashi mumkin. Bunda yigitning moliyaviy ahvoli hisobga olinadi albatta. Agar tomonlarning istagi va imkoni mos kelmasa bunda hech bir tomon ayblanmaydi. Katta summa soʻralganda, mahrni boʻlib-boʻlib berish ham mumkin boʻlgan. Bunda asosan mabodo ajrashishsa yoki er vafot etsa, ayol oʻzini va bolalarini ta'minlay olishi hisobga olingan, shu bois mahrga uy va kattaroq pul soʻralgan. Shuningdek, ayolga doimiy nafaqa berib turilgan. Erkakning topgan pulida uyda oʻtirgan ayolining tengma teng haqqi bor, ayolning ehtiyojlari uchun har doim pul berib turish kerak.

Shularni oʻqib, dindorlikka da'vo qilayotgan erkaklarga bir qarayman. Koʻpi uy yo mashina olguday boʻlsa oʻzining emas, ota-onasining nomiga oladi. Nega? Mabodo ajrashsa xotini da'vo qilolmasligi uchun. Chunki nikohdan keyin sotib olingan mol-mulk erkak va ayol oʻrtasida teng taqsimlanadi sudda.

Koʻpi ayolini uyga tiqib qoʻyadiyu, uning ehtiyojlariga pul bermaydi. Bu eng yomoni. Ishlari yurishmay, qoʻlida puli boʻlmasa tushunsa boʻladi. Ammo ishlab, qoʻlida puli boʻla turib oilasidan ayash na dinga, na insoniylikka toʻgʻri keladi. Odam mol emaski, faqat qornini toʻydirib qoʻyish bilan kifoyalansangiz. Uning ham siz kabi nimadir yegisi, nimadir kiygisi, nimadir olgisi, qaygadir borgisi keladi.

Ajrashgach aliment toʻlashdan qochib yurgan, oyligini kam koʻrsatish uchun qorovullikka yozilib olgan erkaklar koʻp. Ajrashgach yoki eri vafot etgach erning uyiga ham, ota uyiga ham sigʻmay yurgan ayollar koʻp. Mahr va ayolga nafaqa ayni shu masalalar yuzasidan joriy qilingan. Bu yerda sal yuqoridagi postda aytganim, keraksiz udumlar emas, insonning yashab qolishi va inson sifatida qadr topishi markaziy oʻrinda.

Bugun mediaga qarasak, katta mahr soʻragan qizlarni olaboʻjiga chiqarish kompaniyasi boshlanganini koʻramiz. Qoʻyib bersa, qonunniyam, dinniyam faqat oʻzimizga qulay tomonini olib, boshqasiga koʻz yumsak... Dindor erkaklar ayolim menga boʻysunishi kerak deb, uning majburiyatlarini sanash bilan band. Oʻzining majburiyatlarini esa hatto toʻliq bilmasa kerak. Menimcha, jamiyatimizdagi asosiy muammo ham shunda. Oʻz majburiyatimizga bepisand qaraymiz, oʻzgadan esa ortigʻi bilan talab qilamiz.

Masalan, "Haram" unaqa kuchli asar emasday. Biroq mana shu masalalar yoritilgani eʼtiborga molik.

@salimov_blogi

​​Tirikchilik tashvishlariga oʻttiz yillik umrimni qurbon qildim, yetar axir. Men ham insonman. Oʻzim uchun ozgina yashay, oʻzimning yoshlik orzu-niyatlarim uchun ozgina yashay. Armon bilan oʻtib ketmay bu dunyodan!

Abduqayum Yoʻldosh – "Puankare"

Oʻn yil avval. Talabalikning ilk kunlari. Bir oʻqituvchi shu kitobni oʻqishni tavsiya qildi. Hozir oʻylab qarasam, oʻsha paytda oʻqituvchilar yangi chiqqan kitoblarni oʻqib turisharkan demak. Topib oʻqidim. Shu hikoya taʼsirida oʻzbek toʻylari, oilaviy hayoti, rasm-rusumiga nisbatan ozgina qoʻrquv, ozgina nafrat paydo boʻlgandi desam mubolagʻa boʻlmas. Bugun shu hikoyani yana bir oʻqigim keldi.

Oʻzbek ayolining fojiasi haqida koʻp gapiriladi. Umri uy ishlari, bola-chaqa, toʻy-maraka deb oʻtishi, zulm koʻrishi, adolatsizliklar qurboni boʻlishi va hokazo. Ta'bir joiz boʻlsa, "Puankare" oʻzbek erkagining fojiasi haqida. Bu fojiada esa oʻzbek ayolining oʻrni beqiyos.

Umumiy gaplardan qochib, yon-verimdagi tipik oʻzbek yigitining hayotiga qarayman. Esini tanir-tanimas oldida toʻy tashvishi koʻndalang turadi. Bu toʻy deganlariga ozmuncha xarajat ketmaydi. Kelinni qayerga olib keladi? Uy solish kerak. Solgandayam oddiy boʻlmasin. Hali kelin bolaning qancha orzu-havaslari kutib turibdi.

Oʻn yetti yoshidan yigirma yetti yoshigacha bitta uy, bitta toʻy uchun pul yigʻib, yana qarz boʻlib, chillasi chiqar-chiqmas takror xorijga ketganlarni koʻp koʻramiz. Mayli, shu yerda ishladi ham deylik. Ammo ssenariy oʻsha-oʻsha. Nikoh toʻyidan keyin yana marosimlar bisyor, ayollarning oldi-berdisi, bordi-keldisi, tovoq-togʻorasi koʻp. Keyin challari, keyin tugʻilgan kun, keyin beshik toʻyi, keyin sunnat toʻyi, keyin muchal toʻyi, keyin yana katta toʻylar...

Erkak biror qarindoshi yoki doʻstining mansabi oʻzidan yuqori boʻlsa, uyi kattaroq boʻlsa, mashinasi qimmatroq boʻlsa koʻpam parvo qilmaydi. Ammo ayol bunga chidolmaydi. U nafaqat dushmanlaridan, balki dugonalaridan ham yuqori boʻlishi kerak. Natijada erini egovlayveradi, egovlayveradi.

Men zamonaviy fikrlaydigan va yashaydigan, asrlar davomida shakllangan qadriyatlarni rad etadigan, erkinlikni, hurlikni talab qiladigan aksar qizlarning toʻyga kelganida tipik oʻzbek ayoliga aylanib qolganini koʻp koʻrdim. Toʻy va orzu-havas masalasiga kelganda oʻqigan va oʻqimagan qiz orasida koʻpam farq sezilmaydi.

Qimmat koshonada yuzlab kishi ishtirokida emas, toʻysiz yoki yaqinlar davrasidagi ziyofatcha bilan turmushga chiqish, toʻy kuni ijaraga olingan qimmat mashinada emas, kuyovning Jigulisida ota uyidan chiqish, kelin koʻylak oʻrniga oddiyroq kiyim kiyish, bezatilgan emas, odmiroq uyga kirish... Yoʻq bunaqasi. Oʻzbek oilasida erkakdan erkaklik talab qilinadi. U nafaqat oilani ta'minlashi, kimoʻzar marosimlarni, orzu-havaslarni ham qilib berishi kerak. Nafsilamrini aytganda, erkakning butun umri ishlash, alam qilarlisi, keraksiz orzu-havaslar, udumlar, marosimlar uchun ishlash bilan oʻtadi. Biror birini qilolmasa, "Erkak boʻlib qilib qoʻyingda" degan ta'na yangraydi birinchi boʻlib suyukli xotini, keyin boshqalarning tilidan.

Xullas, "Puankare" dagi matematika oʻqituvchisi kabi ilmiy salohiyatga ega erkak oʻzini ilmga bagʻishlay olmaydi bizda. Bunga na vaqt, na imkon bor. Oʻzbek ayoliga qanchalik qiyin boʻlsa, oʻzbek erkagiga undan ham qiyin. Erkakning ayolga qilgan zoʻravonligini koʻz bilan koʻrish mumkin, ammo ayolning mingʻir-mingʻirlari, yigʻi-sigʻilari, achchiq kinoyalari-yu talablari bilan erkakning asablarini egovlab, hayotini doʻzaxga aylantirishini bir qarashda ilgʻash qiyin. Uylanish niyatidagi yigitlarga shu kitobni oʻqib chiqishni maslahat beraman, balki bu fikridan qaytar. Jillaqursa tanlovda eʼtiborli boʻladi.

@salimov_blogi