Diplomat (Sobirov)

Germaniya siyosiy elitasidagi yemirilish yanada yaqqol namoyom bo‘ldi: Germaniya (aniqrog‘i GFR) tarixida birinchi marta kanslerlikka nomzod birinchi turda saylana olmadi. Ya’ni, unga ba’zi o‘z tarafdorlari ham ovoz bermadi.

Merzning kansler bo‘lishi bir necha oy oldin aniq bo‘lgandi. Saylovda uning Xristian demokratlari ittifoqi (XDI) va Xristian sotsialistik ittifoqi (XSI) 28 foiz ovoz to‘plagan va Olaf Sholsning Sotsial-demokratlar partiyasi (11 foiz) bilan koalitsiya tuzgandi.

Merz bosh vazir etib tasdiqlanishi uchun 316 deputat ovozi kerak edi, XDI-XSI va SDP birgalikda 328 deputatga ega holda, Merzga 310 deputat ovoz berdi. Har ikkala partiya rahbariyati bir-birining deputatlarini ovoz bermaganlikda ayblamoqda. XDI-XSI ham, SDP ham darhol fraksiya yig‘ilishi o‘tkazilishini bildirdi. Ular ushbu inqiroz sababchilari va oqibatini muhokama qiladi.

Fridrix Merz bugunoq kansler etib e’lon qilinishi kerak edi, Belvyu saroyida prezident unga yorliq topshirishiga barcha narsa tayyorlab qo‘yilgandi. Germaniya tarixida bunday holat kuzatilmagani uchun, buni Germaniya siyosiy sahnasida uzoq yetilgan “zilzila” deyish mumkin. O‘ng populistik, millatchi “Germaniya uchun muqobil” partiyasi 152 deputatlik o‘rni olgani ham Olmoniya boshqalar kabi o‘ng tomonga og‘ayotganini ko‘rsatgandi.

Merz baribir saylanadi. U ikkinchi turda ham yetarli ovoz to‘plolmasa, shunchaki ko‘pchilik ovozi bilan saylanadi. Bu uchun bugungi ovozlar ham yetarli bo‘ladi. Lekin hukmron koalitsiyadagi bu inqirozni partiyalar qanday qabul qilishi ham muhim omil.

@pan_diplomat

Afg‘onistonda notinchlik boshlanganiga ham 47 yil bo‘libdi. 1978-yil 27-aprelda Kobulda kommunistik ruhdagi “savr” (aprel) inqilobi yuz bergandi. O‘shanda shoh sulolasi —barakzaylardan bo‘lgan Muhammad Dovudxonning avval demokratik, oxirida diktaturaga aylangan tuzumi qulatilib, Afg‘onistonda ancha tarafdorga ega bo‘lgan Muhammad Taraqqiy boshliq kommunistlar hokimiyatga keldi.

Oradan bir yil o‘tib Taraqqiy shogirdi Hafizulla Amin tomonidan o‘ldiriladi. Yana bir yil o‘tib, sovetlarning “Alfa” guruhi va KGB xodimlari ishtirokida to‘ntarish uyushtirilib, endi Amin o‘ldiriladi va o‘rniga qat’iyatsiz, uquvsiz va piyonista Babrak Karmal tayinlanadi. Tez orada SSSR qo‘shini Afg‘onistonga kiradi.

Kommunizm o‘rnatilgan har davlatda bo‘lganidek, Afg‘onistonda ham siyosiy qatag‘onlar boshlab yuboriladi. Taraqqiy ham, Amin ham, Karmal ham mamlakatda shafqatsiz qatag‘on o‘tkazadi. Ikki yil ichida Puli Charxi qamoqxonasiga 50 ming mahbus joylashtiriladi, 22 ming inson otib tashlanadi. Bu borada afg‘on kommunistlari sovetlar va Szedun bilan raqobatlashadi.

Kommunizmning ateistik mafkurasi va siyosiy qatag‘onlar afg‘on xalqida hukumatga nafrat paydo qiladi. Ular mujohidlar harakatini keng qo‘llay boshlaydi. SSSR bostirib kirgach, AQSH ham dala qo‘mondonlariga Pokiston orqali katta yordam ko‘rsatadi. Karmal boshliq hukumat esa bunga ayovsiz repressiyalar bilan javob beradi.

Karmaldan so‘ng hokimiyatga kelgan Najibullo davrini afg‘on xalqi mamlakat tarixidagi “eng yaxshi davr” deb hisoblaydi. Najibullo mujohidlar bilan kelishuv siyosatini boshlaydi. Ko‘plab dala qo‘mondonlarini avf qiladi. Ularni hokimiyatga taklif qiladi, otashkesimlar tuzadi, ko‘ppartiyaviylikka ruxsat beradi. Uning davrida, ayniqsa, sovetlar chiqib ketgach, Afg‘oniston ancha sokinlikka erishadi.

Biroq, o‘z tayanchi — Kommunistik partiya obro‘sini pasaytirishi, oxir-oqibat Najibulloning intihosiga olib keldi. U 19912-yilda hokimiyatni jangsiz topshirishga rozi bo‘ladi va hatto poytaxtni birinchi Gulbiddin Hikmatyor boshliq pushtunlar egallamasligi uchun Abdurashid Do‘stum boshliq o‘zbek diviziyasini Mozori-Sharifdan Kobulga ko‘chiradi (chunki Amin va Karmal davrida pushtun millatchiligi harakati kuchli olib borilgandi).

Eng qizig‘i Najibullo qochib ketayotganda uni o‘zi olib kelgan o‘zbek askarlari aeroportda to‘xtatib qoladi. Mujohidlar hokimiyatni egallagach, BMT missiyasiga yashiringan Najibulloni jazolanmaydi. 1996-yilda Tolibon Kobulni egallagach, Najibullo va uning ukasi qiynoqlar bilan o‘ldirilib, jasadi Jipga bog‘lanib, poytaxt bo‘ylab sudraladi va sobiq prezident saroyi darvozasiga osib qo‘yiladi.

Afg‘oniston kommunizmi taqdiri mana shunday yakun topgandi. Lekin bu davr baribir qiziq davr. Kommunistlar Afg‘onistonni dunyoviy qilish uchun katta harakatlar olib boradi, faqatgina ular va’da qilgan tenglik bo‘lmagani va chet el qo‘shinini chaqirgani xalqning ulardan yuz o‘girishiga olib keladi.

@pan_diplomat

Ko‘pchilik Qozog‘iston va O‘zbekistondagi ‘‘klanlar’’ va urug‘lar hokimiyati haqida gapirganda, Tojikistonda urug‘chilik yo‘qligini, chunki ular qadimiy o‘troq xalq ekanligini aytadi. Tojikistonda urug‘chilik bo‘lmasligi mumkin, ammo undan ham kuchliroq mahalliychilik bor.

Tojikiston SSR’ni 1946-1991 yilgacha ‘‘shimolliklar’’ klani, ya’ni Xo‘jand (Leninobod) tumanidan bo‘lgan rahbarlar boshqargan. Tojikistonning birinchi prezidenti Qahhor Mahkamov ham xo‘jandlik edi. Kuch tuzilmalarini esa ko‘lobliklar (hozir Xatlon) o‘z qo‘lida ushlagan.

Tojikistondagi Fuqarolar urushiga ham aynan mana shu mahalliychilik-klan kurashi sabab bo‘lgan. Muxolifat (Badaxshon, Garm, Hisor) hokimiyatning ularga ham berilishini talab qilgan, shimolliklar va ko‘lobliklar esa tabiiyki (Sug‘d, Xo‘jand, Ko‘lob) bunga qarshi chiqqan. Shu tariqa hokimiyat uchun siyosiy kurash etnik-diniy-klanlar urushiga aylanib ketgan.

Shu o‘rinda, bu voqealarning barchasi bir ochko‘z prezident (Rahmon Nabiyev) hokimiyatni qaytarib olish uchun qo‘zg‘agan etnik kelishmovchiliklar orqali boshlanganini aytib o‘tish kerak.

Tojikistonda hozir ham mahalliychilik kuchli darajada saqlanib qolgan. Rahmon Ko‘lobdan, bosh vazir Koxir Rasulzoda Xo‘janddan (undan oldingi ikki premyer ham xo‘jandlik edi). Milliy xavfsizlik davlat qoʻmitasi va IIV rahbarlari ko‘loblik. Umuman yuqori lavozimlar hali ham xo‘jandlik va ko‘lobliklar qo‘lida. Chunki Fuqarolar urushida ular g‘alaba qozondi. Qolganlarga kichikroq mansablar berilgan. Eski klanlarning fuqarolik urushi xotiralarini unutmagani bois Tojikistondagi hozirgi barqarorlik ham nisbatan mo‘rt. Badaxshondagi ayirmachilik harakatlari ham buni ko‘rsatib turadi.

@pan_diplomat

Markaziy Osiyo-Rassiya munosabatlari keskinlashyaptimi?

Soʻnggi kunlarda Samarqandda boʻlgan voqea oʻzbek segmentida asosiy eʼtibor markazida. Lavrovning haykal ostidagi ingliz va o‘ris tili haqidagi gaplari har qanday oʻzini mustaqil, suveren deb hisoblaydigan davlat uchun yoqimsiz signal. U buni Oʻzbekistonda u kelishidan avval koʻtarilgan til mojarosiga munosabat sifatida aytdimi, yoki Markaziy Osiyoning Yevropa bilan yaqinlashayotganidan jazavada aytdimi, nomaʼlum.

Lekin uning gapi oʻzbekistonliklarga, shubhasiz, yoqmadi. Hozir til mavzusi eng yuqori nuqtaga chiqqan.

Qirgʻizistonda ham “Oʻris uyi” xodimasi Qirgʻiz fuqarolarni Ukrainadagi urushga yollash bilan ayblanib, hisbga olindi. Tabiiyki, oʻrislar buni qabul qilolmadi va “Oʻrissheriligi” tashkiloti rahbari Qirgʻizistonga dagʻdagʻa qildi. U oʻris armiyasi Ukraina shior qilib olgan — “Oʻzimiznikilarni tashlab qoʻymaymiz” devizini qoʻllab, oʻris uyi xodimasini ozod qilib olishini aytgan. Rassiya endi suveren davlatning qonunchiligiga aralashmoqchi.

Oldinroq ham Qirgʻizston va Rassiya Moskvadagi hammomda qirgʻizlarga noinsoniy munosabat borasida tortishib qolgandi. Bu bir oydagi ikkinchi kelishmovchilik.

Qozogʻistonda ham oʻrislar bilan bogʻliq provakatsiyalar bor. Ostona urush yuz bergan taqdirda Ukrainadagi kabi hududiy koʻngilli otryadlar (Terroborona) tuzish imkonini beruvchi “Hududiy mudofaa toʻgʻrisida” qonunni qabul qildi. Ukrainadagi urushda aynan ushbu tuzilmalar agressorning Sumi va Chernigov viloyatlaridagi yurishlarni toʻxtatdi va rejalarini barbod qildi hamda mashhurlikka erishdi.

Rus propagandon bloger va faollari ushbu qonun Rassiya bilan urushga tayyorgarlik doirasida qabul qilindi deb jar soldi va bu internetda yoyildi. Oxiri Qozogʻiston Mudofaa vazirligi “Qozogʻiston Rassiya bilan urushga tayyorlangani yoʻq” deb bayonot berishga majbur boʻldi.

Yevropaning Markaziy Osiyo bilan yaqinlashuvi, shubhasiz, Moskvani behalovat qiladi. Ular oxirgi yirik taʼsir doirasidagi mintaqa ham ulardan ayrilishini istamaydi. Tramp bilan muzokaralar ham borgan sari sovuqlashmoqda. Trampning ham, uning shartlarini bajarib, unga yaxshi koʻrinishga urinayotgan Putinning ham sabri tugayapti.

@pan_diplomat

Yatimov (Tojikiston xavfsizlik xizmati rahbari, suratda eng chapda) ham ancha mustahkam ekan. 3 yil oldin unga suiqasd qilingani, general hospitalga yotqizilgani, suiqasd ortida Rustam Imomali (Imomali Rahmonning o‘g‘li) turgani haqida gaplar tarqalgandi. O‘shanda hamma Saymumin Yatimov 12 yillik rahbarlikdan keyin Davlat xavfsizligi yetakchiligidan ketadi degandi.

Lekin Yatimov ketmadi va hozircha ko‘pchilik tomonidan Tojikistondagi 2-raqamli shaxs sifatida ko‘rilyapti. U va kichik Imomali o‘rtasidagi kelishmovchilikka Tog‘li Badashxondagi noroziliklarga nisbatan kuch ishlatish masalasidagi turli qarashlar sabab bo‘lgan. Kichik Imomali Xorogda maxsus harbiy amaliyotlar o‘tkazishni talab qilgan, Yatimov esa hozir buning payti emasligini ta’kidlagan.

Albatta, bu suiqasd uchun yetarli sababdek ko‘rinmaydi. Gap o‘sha 2-raqamli shaxs borasida ham. 2020-yilgacha Tojikistonda ushbu rutbaga Mahmadsaid Ubaydulloyev egalik qilardi. U 1996-yildan beri poytaxt meri, 2000-yildan buyon parlament raisi bo‘lib kelayotgandi. 2017-yilda Ubaydulloyev poytaxt hokimi lavozimidan bo‘shatildi, 2020-yilda parlamentdan ham ketdi. Ikkala lavozimni ham Rustam Imomali egalladi.

Shundan so‘ng kichik Imomalining asosiy raqibi sifatida Yatimov ko‘rila boshlandi. Mutaxassislar Yatimov hokimiyat uchun kurashda Prezident ijroiya qo‘mitasi rahbari, prezident qizi Ozoda Rahmonni qo‘llaydi deya taxmin qiladi. Chunki Imomali Rahmon 2020-yilgi saylovda o‘g‘lini prezidentlikka qo‘ymoqchi edi, buning uchun 2016-yilda referendum o‘tkazilib, prezidentlik yoshi ham pasaytirilgandi (kichik Imomali bu paytda 33 yoshda edi, shu bois minimal yosh 35 dan 30 ga tushirildi). Ammo so‘nggi daqiqalarda Yatimov va boshqa yuqori doira vakillari Rahmonga o‘g‘li hali yoshligini, yana o‘zi saylanishni maslahat bergan.

Shundan keyin ikki o‘rtada munosabatlar sovuqlashgan va suiqasd sodir bo‘lgan. Yatimov sog‘ayib chiqib, xavfsizlik rahbarligidan ketmadi. U Rahmonning Ko‘lob klani a’zosi, har ikkalasi shu viloyatda tug‘ilgan. Siyosat fanlari nomzodi, professor. Universitetlarda dars beradi. Tojikiston Fanlar akademiyasi a’zosi. Ya’ni, ilm odami ham. Ilm va xavfsizlik birlashgan qiziq nuqtalardan biri.

@pan_diplomat

Men fanatik darajada futbol muxlisi emasman. Lekin O‘zbekiston U-17 raqiblarini katta hisoblarda yutib tashlagan va bugun chempion bo‘lgan turnirda bir narsani esladim.

U-17 jamoamiz bosh murabbiyi bir necha yil oldingi bir videoni eslatdi. Islom aka o‘sha murabbiy ekan. Bugun bu murabbiy qo‘l ostidagi O‘zbekiston jamoasi tarixda ikkinchi bor Osiyoda tengsiz bo‘ldi. Bo‘lganda ham haqiqiy jangchi xarakteri bilan.

Ajoyib hodisa. Hakamlar noxolisligidan o‘zini tutolmagan murabbiy yana shunday muammoga duch keldi, lekin bu safar uning jamoasi hakam-pakami bilan yengdi. Menimcha futbolchilarimizdagi bu xarakter murabbiy bilan bog‘liq.

Kerakli odamni kerakli joyga qo‘yish mana shunday natijalarga olib keladi. Mard, to‘g‘risiz, unga ishonganlar mehnatini qadrlaydigan kadr hamma joyda o‘zini ko‘rsatadi. Nafaqat futbolda, hamma sohada bizga mana shunday kadrlar kerak.

Chempionlik muborak!

Trampning inauguratsiya marosimida qatnashgan yagona Yevropa rahbari Jorjiya Meloni AQSH Yevropa ittifoqiga bojlar kiritgach, Vashintonga borgan birinchi yevropalik yetakchi bo‘ldi.

Meloni Tramp bilan muzokaralarda o‘zini ancha ehtiyotkor, shu bilan birga erkin tutdi. U asosan Tramp bilan hamfikr masalalarda gapirdi. Masalan, migratsiya, Ukrainada tinchlik kabi. Tramp ham italiyalik xonimni ancha iliq qarshiladi va uning italyancha nutqini doimgidek maqtadi (u Starmerning inglizchasini ham “ajoyib sheva” deb atagandi).

Meloni Tramp kabi o‘ng qanot vakili. Uning “Italiya birodarlari – Milliy alyans” partiyasi o‘ng g‘oyalari tufayli “fashistik” deb ham ayblangandi. Meloni yana bir partiya – “Yevropa konservatorlari va reformatorlari” partiyasiga ham rahbar. Tramp bilan uchrashuvda u yangi tushuncha “G‘arbni yana buyuk qil” shiorini ishlatdi. U migratsiya tarafdori bo‘lganlar Yevropaning qadimgi tarixini yo‘q qilmoqchiligini ta’kidladi.

Meloni o‘nglardan bo‘lsa-da, u Yevropa birligini, Ukraina mustaqilligi va Rossiya qarshi kurashish kerakligini qattiq qo‘llaydi. Shu sabab ham yevropaliklar u AQSH-YeI o‘rtasidagi savdo urushini to‘xtatishiga umid qilyapti.

Tramp bu uchrashuvda Eron haqidagi savollarga ham javob berdi. U AQSH Isroilning Eron yadro obyektlariga zarbasini qo‘llaydimi ma’nosidagi savolga, eronliklarni “aqlli yigitlar” deb, Tehronda muzokaralar o‘tkazishga xohish borligini aytdi. Zelenskiy borasida ham u yana Ukraina prezidentini urush boshlashda ayblamasligini bildirdi.

Trampning Ukraina borasida, Eron borasida ham, umuman har bir mavzudagi fikrlar juda tez o‘zgarib turibdi. U vaziyatlarga moslashish taktikasini qo‘llaypti. Yoki uning devonida ham hali ham turli xil qarashlar qarshiligi bor.

@pan_diplomat

O‘zi boy davlatlarning qashshoq davlatlarga moliyaviy yordam loyihalari juda bir murakkab mavzu. Aksariyat kambag‘al davlatlarning qashshoqligining asosiy sababi — undagi diktatura, korrupsiyalashgan ochko‘z hukumat.

Shunday hukumat qo‘liga yana pul topshirish – qo‘yni bo‘riga ishonishdek gap.

Albatta, donor davlatlar turli xil nazorat usullarini ishlab chiqqan, biroq baribir ular mahalliy hukumat bilan hamkorlik qilishga majbur. Busiz iloji yo‘q. Qashshoq mamlakatlar mahalliy hukumati esa deyarli barcha holda chuqur korrupsiyalashgan tuzilma bo‘ladi.

Masalan, 2002-yildan 2009-yilgacha Afg‘oniston 35 mlrd dollar xalqaro yordam olgan. Ma’lumotlarga ko‘ra ushbu summanining 40 foizi kerakli manzilga emas, amaldor cho‘ntagiga borib tushgan. Oddiy misol, o‘zbek Abdurashid Do‘stum, tojiklar yetakchisi Abdulla Abdulla, prezidentlar Karzay va G‘anining hashamatli uylari va korrupsiyaviy mojarolari.

Yoki Janubiy Sudan. Fuqarolar urushidan so‘ng vayronaga aylangan davlatni tiklash uchun donorlar har yili millionlab pul ajratgan. Janubiy Sudanda avtokratik tuzum o‘rnatgan Salvator Kiir (bu o‘sha 3 yil oldin katta tadbirda ishtoniga siyib qo‘ygan prezident) hukumati esa bu pullarni o‘z klani kissiga yo‘naltirgan. Birgina holatda janubiy sudanliklar 1,7 mlrd dollarga 75 km 3 polosalik oddiy asfalt yotqizgan. Aslida bu pulga kamida 500-600 km yo‘l yotqizish mumkin edi.

Bunday misollar ko‘p. Shubhasiz, O‘zbekiston ham istisno emas. Xorijiy grantlar juda tor doirada, asosan rusiyzabon insonlar orasida taqsimlanadi. Tan olish kerak, xorijlik donorlar ham mablag‘lar oddiy aholiga yetib borishi borasida ko‘p bosh qotirmaydi.

Xullas, bunday grantlar qanchadir miqdorda qashshoq aholiga yetib boradi, lekin ularning samaradorligi 50 foizdan ko‘p emas. Qaysidir ma’noda buni bir davlat soliq to‘lovchilari boshqa davlat amaldorlarini boyitish desa ham bo‘ladi. Shuning uchun amerikaliklar Tramp bunday loyihalarni to‘xtatayotganidan xursand.

@pan_diplomat

Tramp “islohotlari” AQSHdan ancha uzoq mamlakatlarga ham ta’sir qilishni davom etmoqda. Yana 55 million aholi ushbu o‘zgarishlar tufayli hayotiy resusrlardan uzilib qoladi.

AQSH ortiq Yevropa davlatlarini himoya qilmasligi haqidagi gaplardan so‘ng, Yevropa o‘z mudofaa xarajatlarini oshirishga qaror qildi. Germaniya parlamenti Ikkinchi jahon urushidan so‘ng harbiy xarajatlarni oshirishga qo‘yilgan to‘siqni bekor qildi. Fransiya allaqachon AQSH qurollarining ekivalentlarini yaratishni boshladi. Yevrokomissiya ittifoq tez orada harbiy xarajatlar foizini ko‘tarishga va’da berdi. Albatta, Yevropa ittifoqi oldida muammolar talay, masalan yangi harbiy alyans Yevropa ittifoqi doirasida bo‘ladimi yoki NATO? Agar YeI doirasida bo‘lsa unga asosiy kuchlar — Buyuk Britaniya va Turkiya qanday qo‘shiladi?

Yana bir savol — Yevropa harbiy xarajatlar uchun pulni qayerdan oladi?

London bu muammoni yechishni boshladi. Inglizlar mamlakatdagi shundoq ham og‘ir ijtimoiy holatni buzmaslik uchun eng oson chorani tanladi — kambag‘al davlatlarga moliyaviy yordam kamaytiriladi. Britaniya har yili yalpi ichki mahsulotning (YIM) 0,5 foizgacha miqdordagi mablag‘ni iqtisodiy og‘ir sharoitga ega davlatlardagi qashshoq insonlarni qo‘llash uchun ajratgan. Bu 15 mlrd funt sterling degani, endi bu summa 8-9 mlrd tushadi. Hali yana kamaytirilishi mumkin.

Shuningdek, qochqinlar uchun beriluvchi uy-joy subsidiyalari ham keskin kamaytiriladi. Sog‘liqni saqlash va global iqlim loyihalari uchun grantlar ham qisqartiriladi.

Bosh vazir Starmer hozircha Ukraina, G‘azo va Sudan uchun moliyaviy yordam kamaytirilmasligiga va’da bergan.

Britaniyadan keyin Yevropaning boshqa davlatlari ham shunday yo‘l tutishi kutilyapti. Shunday qilib, AQSHning o‘ta o‘ng g‘oyalari asta-sekin dunyoni ham shu g‘oyalarga ergashishga majbur qilmoqda va og‘ir ahvoldagi insonlar hayotini yanada og‘irlashtiryapti. AQSH jahon holatiga qanchalik katta ta’sir o‘tkazishi yanada yaqqol ko‘rinyapti.

@pan_diplomat