Orif Tolib

​​Hammasi “Muqaddima”dan boshlanadi

Youtubeʼda ajoyib bir podkast koʻrdim. Ibn Xaldunning “Muqaddima” asari, uning oʻziga xosliklari, asarning Sharq va Gʻarb tafakkuri, taraqqiyotiga taʼsiri haqida qiziq maʼlumotlar aytilibdi.

Ibn Xaldunning tarixni yoritishdagi yangicha yondashuvi, tahliliy va falsafiy mushohadasi, mavzuni oʻta keng miqyosda koʻra olgani, sivilizatsiyalarning yuzaga kelish qonuniyatlarini tushuntirgani, alohida inson va butun jamiyatning tabiati, tutumi, fikrlash tarziga geografik joylashuvning taʼsirini koʻrsatib bergani, oʻz asarlarida bugungi juda koʻp muammolarga yechimlar borligi kabilar qiziqishimni juda oshirdi. Boshqa har qanday ishni qoʻyib, “Muqaddima”ni oʻqish ishtiyoqini uygʻotdi.

Tasavvur qiling: Sharq xalqlarining hayot va tafakkur tarzini, ular qurgan saltanatlarning rivoji va tanazzuli sabablarini ichidan bilgan, chuqur tahlil qilgan, oʻtkir aql va idrok sohibi boʻlgan mutafakkir bilan gʻoyibona suhbatlashish imkoningiz bor. Bu imkonni qoʻldan boy bermaslik kerak.

Nasib qilsa, mutolaa taassurotlarini alohida yozaman.

🟢 Mana bu esa podkast manzili: youtu.be/ayHJd2xcFjQ

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

​​Sunʼiy idrok hangomalaridan

Kecha SIning imkoniyatlarini maqtagandim. Lekin uni toʻgʻri va samarali ishlatish ham muhim-da. Kalla qoʻyish usulida foydalanilsa, katta-katta qovunlar tushirilishi mumkin. Hozir ilmiy maqolalar va dissertatsiyalar yozishda ChatGPTdan kopi-pastlar avj olibdi.

“Til va adabiyot taʼlimi” jurnali bosh muharriri Farrux Jabbor hikoya qiladi:

Bittasi Behbudiyning “Bizni kemiruvchi illatlar” maqolasini SIga tahlil qildirib, maqola yozdirgan ekan. SI chalgʻib, kemiruvchilar – sichqon va kalamushlar haqida yozib beribdi.

Farrux akaning shaxsiy tajribasidan:

Oʻzim “Remaksol” dorisining oʻrnini qaysi dori bosadi deb soʻrasam, sunʼiy idrok umuman boshqa dorilarni tavsiya qildi. Keyin men unga aljima deb tanbeh berdim. Shunda ChatGPT uzr soʻrab, “Remaksol” oʻrniga “Aljima” dorisini qoʻllash mumkinligi haqida maslahat bera ketdi.

Qissadan hissa: miyani ishlatish funksiyasini SIga toʻla-toʻkis bervormagan yaxshi 😁

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

​​Oʻrta Osiyomi yoki Markaziy Osiyo?

Turli adabiyotlarda, ommaviy axborot vositalarida bu ikki atamaga tez-tez duch kelamiz. Xoʻsh, ularning oʻxshash va farqli jihatlari nimada? Oʻrta Osiyo atamasi nega kam qoʻllanyapti?

Manbalarga koʻra, Oʻrta Osiyo va Markaziy Osiyo atamalari zamonaviy geografiya fani asoschilaridan biri, nemis geografi Fridrix Humbolt asarlari taʼsirida yuzaga kelgan.

Oʻrta Osiyo atamasining ommalashishiga sovet hokimiyati oʻtkazgan milliy-hududiy chegaralanish turtki berdi. Oʻrta Osiyo iqtisodiy rayoni tuzilib, unga Oʻzbekiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston va Qozogʻistonning janubiy hududlari kiritildi. Qozogʻiston alohida iqtisodiy rayon sanalgani bois Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston birikmasi keng qoʻllandi. Shunday qilib, Oʻrta Osiyo deyilganda mintaqadagi toʻrt mamlakat tushuniladigan boʻldi.

Markaziy Osiyo atamasi turli yondashuvlarga koʻra turlicha hududlarni anglatadi. Masalan, UNESCO talqiniga koʻra, Mongoliya, shimoli-gʻarbiy Xitoy, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Oʻzbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Rossiyaning Osiyo qismidagi sharqiy hududlar, Afgʻoniston, Hindistonning shimoli-gʻarbi, Pokistonning sharqiy qismlari, Eronning shimoli-sharqiy qismlari Markaziy Osiyoni tashkil etadi.

Mashhur “Britannica” ensiklopediyasi esa Oʻrta Osiyo va Markaziy Osiyo atamalarini bir xil maʼnoda sharhlaydi: ularni Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Oʻzbekiston, Turkmaniston va Tojikistondan iborat hudud hisoblaydi.

1992-yili Qozogʻiston prezidenti Nursulton Nazarboyev Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston atamasi oʻrniga Markaziy Osiyo atamasini ishlatishni ilgari suradi. Chunki bu atamada beshala respublika ham ifodalanar edi. 1993-yili Toshkentda oʻtgan sammitda ushbu taklif maʼqullanadi. Shundan buyon Markaziy Osiyo atamasi keng qoʻllana boshlaydi. Hozir ommaviy axborot vositalarida, siyosatchilar nutqlarida, xalqaro mintaqashunoslikda Markaziy Osiyo besh mamlakatni ifodalash uchun ishlatiladi. Geografiya ilmida esa xuddi UNESCO talqini kabi kengroq hudud nazarda tutiladi.

Chalkashlikning oldini olish uchun tadqiqotchilar keng maʼnodagi Markaziy Osiyo atamasi oʻrnida Ichki Osiyo (Inner Asia) atamasini qoʻllashni taklif qilyapti. Ammo bu atamaning ham turli talqinlari bor.

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube

​​Turon va Turkiston

Turon atamasi turli manbalarda turlicha talqin qilingan. Milliy ensiklopediyaga koʻra, tur elati dastlab “Avesto”da tilga olingan. Keyinchalik turlar Markaziy Osiyo dasht va togʻ yerlarida yashovchi chorvador aholi deb tushunilgan. Baʼzi olimlar bu atama sak-massagetlarning dastlabki nomi deb hisoblagan. Sak va massagetlarga oid tarixiy yodgorliklar turli hududlardan topilgani inobatga olinsa, Turon atamasi Oʻrta Osiyodan kengroq hududni anglatadi.

Baʼzi tarixchi va oʻlkashunoslar Turon turklar, turkiy qabilalarning yurti degan maʼnoni bildirganini, keyinchalik Turkiston tushunchasiga aylanganini taʼkidlaydi.

Ayrim tadqiqotchilar fikricha, 565-yili Soʻgʻdni Turk xoqonligi egallagach, turlar yurti maʼnosidagi Turon turklar yurti Turkiston maʼnosida qoʻllana boshlagan.

Markaziy Osiyoni ifodalovchi Turkiston atamasi VI–VII asr yozma manbalarida aks etgan.

Turon va Turkiston atamalari oʻrta asr adabiyotlarida birday ishlatilavergan.

Amir Temurning “Bizkim, maliki Turon, amiri Turkistonmiz! Bizkim, millatlarning eng qadimi va ulugʻi – turkning bosh boʻgʻinimiz!” degan soʻzlari mashhur.

Milliy ensiklopediyaga koʻra, XIX asr oʻrtalaridagi Turkistonni shartli uch qismga boʻlish mumkin:

Gʻarbiy Turkiston – hozirgi Qozogʻistonning janubiy qismi, Oʻzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston hududlari. Sharqiy Turkiston – Shinjon-Uygʻur muxtor rayoni. Afgʻon Turkistoni – Afgʻonistonning shimoliy qismi.

Rossiya imperiyasi Gʻarbiy Turkiston hududini bosib olgach, uning oʻrnida Turkiston general-gubernatorligini tuzadi. Tarixchi Shamsiddin Kamoliddinning yozishicha, keyinchalik hokimiyatni egallagan bolsheviklar mustaqil Turkistonni qayta tiklash gʻoyasi tugʻilishidan xavfsirab 1924–1925 yillarda shoshilinch suratda “Turkiston xalqlarining milliy-davlat chegaralanishi” deb atalmish tadbirni oʻtkazgan. Natijada oʻsha paytda siyosiy ahamiyat kasb etgan Turkiston atamasi sunʼiy ravishda isteʼmoldan chiqarilib, oʻrniga rasman Oʻrta Osiyo geografik atamasi joriy qilingan.

Chindan ham, yagona Turkiston jadidlar harakatining gʻoyalaridan edi, Turkiston muxtoriyatining tuzilishi ana shu gʻoya yoʻlidagi katta bir qadam boʻlgan. Sovetlar muxtoriyat bilan birga milliy davlatchilik gʻoyalariga ham zarba bergan.

🌐 Sayt 🛜 Telegram ▶️ YouTube