Orif Tolib

​​“Oʻgay”ning maʼnosi nima?

Oʻgay soʻzi tugʻishganlik soʻziga teskari maʼnoda ota-onaga ham, bolaga ham nisbatan ishlatiladi. Ota yoki onasi boshqa bolalar ham oʻzaro bir-biriga oʻgay sanaladi.

Bu soʻzning kelib chiqishi haqida “Etimologiya burchagi” kanali qiziq maʼlumot bilan boʻlishibdi:

Ögäy soʻzi ikki boʻlakdan iborat: ög+äy. Tilimiz tarixida “ona” maʼnosidagi ilk soʻz ög soʻzi boʻlib, toshbitiklarda ota maʼnosidagi qang soʻzi bilan birga koʻp ishlatiladi. Ög ona uchun ishlatilgan turkiy tildagi asliy soʻz boʻlishi kerak, biroq hozir birorta turkiy tilda ishlatilmaydi. Turk tilida yetim maʼnosidagi öksüz shu soʻzdan kelgani aniq.

Oʻzbek tilidagi ögäy soʻzi ham shu soʻzdan keladi. Soʻzdagi ikkinchi boʻlak +äy esa kichraytirish qoʻshimchasi boʻlib, unli bilan tugovchi soʻzlarga toʻgʻridan-toʻgʻri +y sifatida, undosh bilan tugaganda esa +ay sifatida qoʻshiladi. Masalan bobo > boboy, togʻa > togʻay/togʻoy, opa > opoy, ogʻa > ogʻoy. Demak, bu soʻzlar bobojon, opajon/opacha, togʻajon, akajon kabi maʼnolarni bildirsa, ögäy onajon, kichik ona maʼnosida boʻladi. Soʻzning dastlabki maʼnosi shunday edi, vaqt oʻtib nafaqat ona uchun, balki qon-qarindoshligi boʻlmagan har qanday yaqinlik uchun ishlatila boshlandi.

Iqtibos tugadi.

“Boburnoma”da ogʻa, oqo soʻzlari ayollarga nisbatan ishlatilishini koʻrib, biroz hayron boʻlgandim. Asosi bor ekan.

Vodiy shevalarida ayol oʻqituvchilarni opoʻy deb chaqirish uchraydi. Demak, bunda opacha maʼnosi bor.

Hozirgi tilimizda ishlatiladigan oʻksik, oʻksiz soʻzlarining oʻzagi ham ög ekani oydinlashdi. Oʻksiz soʻzi yetim, himoyasiz, gʻamgin maʼnolarini ifodalasa, oʻksik soʻzi qaygʻuli, xafalik kabi maʼnolarga ega. Bu soʻz oʻksizdan hosil boʻlgan degan fikrdaman.

@oriftolib

​​ts va boʻgʻin koʻchirish

Kirilchadagi ц harfi lotincha imloda baʼzan s, baʼzan ts shaklida ifodalanadi. Kirilchada ц bitta harf boʻlgani uchun boʻgʻin koʻchirishda ham bitta harf sifatida qaraladi. Lekin lotincha imloda ts yaxlit harf emas. Chunki oʻzbek lotin alifbosida ts harfi yoʻq. Alohida t va s harflari bor. Demak, boʻgʻin koʻchirishda ularni alohida harf sifatida koʻrishimiz kerak:

Lit-sey ✅
Li-tsey ❌

Ofit-ser ✅
Ofi-tser ❌

Baʼzi mualliflar lotincha imloda ham kirilga taqlid qilib, ts harflarini bitta belgi sifatida talqin qilgan ekan. Bu imlo qoidalariga, alifboga zid borish, behuda taqlidchilik xolos.

🟢 Solishtirish uchun: yolashgan unlilarni kirilda yolgʻiz holda satrda qoldirish ham, keyinga satrga yolgʻiz koʻchirish ham mumkin emas. Chunki ular yaxlit harf, bitta belgi. Lotincha imloda esa yolashgan unlilar yoʻq. Ular ikkita alohida belgi bilan ifodalanadi va kirildagidan farqli boʻgʻin koʻchirish qoidasi amal qiladi:

Dar-yo, dun-yo, so-ya, ya-qin, yu-mush, yo-rugʻ ✅

Yuqoridagi soʻzlarni kirilda bu shaklda boʻgʻinga koʻchirib boʻlmaydi. Ts tarkibli soʻzlar ham shunga oʻxshash.

@oriftolib

​​Finlyandiya emas, Finlandiya

Shu mavzuda yozish rejasi anchadan beri bor edi. Lekin vaqt-imkon boʻlmayotgandi. @xatoliklar kanali mavzuga oid maqola eʼlon qilib qoldi. Biroq undagi fikrlar men aytmoqchi boʻlganlarga qarama-qarshi edi. Kanal rahbari bilan maslahatlashib, shu mavzuda post eʼlon qilishga qaror qildim.

Yuqorida tilga olingan maqolada Finlyandiya shaklida yozishga Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-yil) va Dunyoning siyosiy xaritasi (2020-yil) asos qilib olingan. Biroq bu ikki manbada joy nomlarini yozish bilan bogʻliq xatolar yetarlicha topiladi. Ishonmasangiz, oddiy Nyu York shahri nomi qanday yozilganiga bir qarang.

Oʻzbek tili – mustaqil til. Postda aytilganidek, boshqalardan “koʻchirishimiz yoki ularga yaqinlashtirishimiz kerak degan talab ham, qoida ham yoʻq”. Bizda joy nomlarini ruschadan koʻchirib qoʻya qolish odat tusiga kirgan. Finlyandiya bilan ham xuddi shu holat. Iye, toʻxta, axir Shotlandiya, Hollandiya, Grenlandiya, Islandiya, Yangi Zelandiya kabi nomlarda -landiya boʻladi, nega Finlandiyaga kelganda -lyandiya deyishim kerak degan savol qoʻyilmaydi.

Ruschada “yumshoq” a ga yaqin tovushni ifodalash uchun ya yozish oʻrinlidir, lekin oʻzbekchada bunga mutlaqo ehtiyoj yoʻq. Boshqalari qatori bu yerda ham -landiya shaklini qoʻllash toʻgʻri va mantiqli boʻladi.

🟢 Bir-ikkita postsovet oʻlkasini aytmasa, aksariyat turkiy tillarda mamlakat nomi Finlandiya shakliga ega.

Albatta, Finlyandiya shaklida yozuvchilarni shunchaki ayblash ham oʻrinsiz. Chunki ular aniq manbaga tayanyapti. Finlandiya variantida esa faqat mantiq, oʻzbek tili xususiyatini asos qilib olyapmiz. Demak, birinchi oʻrinda tayaniladigan manbalarni oʻzgartirish kerak. Joy nomlari lugʻati oʻzbek tili uchun juda zarurligini yana bir marta takrorlashga toʻgʻri keladi.

🤝 Aytgancha, oʻzbek tilidagi yirik axborot sayti – kun.uz toponimni Finlandiya shaklida qoʻllaydi. “Kun” boshqa toponimlarni ham imkon qadar oʻzbekchaga yoki asliga mos yozyapti. Nashrning bu tutumini qoʻllab-quvvatlayman.

📌 Demak:

Finlandiya ✅
Finlyandiya ❌

@oriftolib

​​Kompozitor va bastakor: farqi nimada?

Izohli lug‘at bu ikki so‘zni sinonim sifatida ko‘rsatgan. Milliy ensiklopediya esa ularning ma’nosini farqlagan. Kompozitor – ko‘p ovozli musiqa asarlari muallifi, musiqa ijodkori. Bastakor – an’anaviy, mumtoz musiqa asarlari muallifi.

Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, kompozitorlik kasbi ijodkordan musiqiy-ijodiy qobiliyat bilan birga kompozitsiya fani bo‘yicha puxta bilim ham talab etadi. Kompozitor nota yozuvi yordamida musiqa asarlarini ijod etadi, yangi, individual badiiy mazmunni ifodalashga harakat qiladi. Shu jihati bilan an’anaviylik mezoniga tayanib monodiya tizimida ijod etuvchi bastakordan farq qiladi. Monodiya tizimi musiqaning bir ovozli ijro va bir ovozli cholg‘uga asoslangan sohasidir.

Tojikiston, Ozarbayjon va O‘zbekistonda ko‘p ovozli musiqa asarlari muallifi — kompozitor ham ba’zan bastakor deb yuritiladi. Biroq professional nuqtayi nazardan ular farqlanadi.

O‘zbekistonda Muxtor Ashrafiy, Mutal Burhonov, Sulaymon Yudakov, Sayfi Jalil, Avaz Mansurov, Dilorom Omonullayeva kabi kompozitorlar tanilgan. To‘xtasin Jalilov, Yunus Rajabiy, G‘anijon Toshmatov, Muhammadjon Mirzayev, Orifxon Hotamov, Fattohxon Mamadaliyev, Abduhoshim Ismoilov kabi mashhur bastakorlar bor.

O‘zbekiston kompozitorlari va bastakorlari uyushmasi haqida eshitgan bo‘lsangiz kerak. Bu tashkilot nomida ortiqcha takror yo‘q. Ikki tushunchada farq borligi uchun ham nomni shu shaklda berishni afzal ko‘rishgan bo‘lsa kerak.

@oriftolib