HAQ YO‘LIMilliy ma’naviyatimiz quyoshi hazrat Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” (“Qush tili”) asari Sharq islomiy-irfoniy adabiyoti mezonlariga asoslanadi. Buyuk shoir qushlar safari timsolida inson kamolotining tasavvuf ilmiga asoslangan yetti bosqichi:
talab, ishq, ma’rifat, istig‘no, tavhid, hayrat hamda faqr-u fano mohiyatini teran yoritadi. Asar boblaridan biri “Ma’rifat vodiysining vasfi”ga bag‘ishlanib, quyidagi baytlar bilan boshlanadi:
Ma’rifat vodiysin ondin so‘ngra bil,
Dashti bepoyonlig‘in nazzora qil.
Kimki bu vodiyg‘a bo‘ldi muttasif,
Topti anda hollarni muxtalif.
Vodiyedur yuz tuman ming onda yo‘l,
Ul bu bir kelmay, oningdekkim bu ul.
Ixtilofi juzv ila kull mundadur -
Kim, taraqqiyu tanazzul mundadur.Ma’rifat vodiysini “dashti bepoyon”ga qiyoslagan hazrat Navoiy unda “hollar muxtalif” (ixtilofli, qarama-qarshi, birbiridan keskin farq qiluvchi) ekanini ta’kidlar ekan, “Vodiyedur yuz tuman ming onda yo‘l” deya odamlarning ma’rifiy darajasi turlicha bo‘lishiga ishora qiladi. Ulug‘ shoirning
“juzv ila kull” – bo‘lak va butun ham,
taraqqiy va tanazzul ham shu yerda ekani haqidagi fikrlari buni tasdiqlaydi. Ya’ni Haq taolo ma’rifatini anglaganlar bilan anglamaganlar ayni shu manzilda ajraladi. Ma’rifat ahli kamolotning keyingi bosqichiga yuksaladi, jaholat ahli esa yo‘ldan ozadi. Bu vodiyda “yuz tuman rahrav”ni (yo‘lovchini) ko‘rish mumkinligi, pashsha ham, fil ham, Jibril ham yo‘lda ekani, Muso-yu Fir’avn, Mahdi-yu Dajjol, Ahmad (payg‘ambarimiz alayhissalomning ismi) va Abu Jahl ham rahravligi ushbu fikrni tasdiqlaydi. Buyuk shoir irfoniy-estetik konsepsiyasiga ko‘ra, shunday bo‘lgach: “Muxtalif bo‘lmay ne bo‘lsun munda ish”. Ya’ni shu vodiyga kelganda yo‘l ayriladi. Ushbu mulohazalari tasdig‘i uchun hazrat Navoiy miborak bir hadis mazmunini keltiradi:
Mundin aytibdur nabiyi rohbar -
Kim, ulusqa Haq sari bo‘lsa safar.
Istasang yo‘l kasratig‘a addu had,
Xalq anfosi bila teng bil adad.
Ya’ni Haqqa eltuvchi yo‘llar soni xaloyiqning nufusi (soni) bilan barobar. Boshqacha aytganda, ma’rifati darajasiga ko‘ra, har bir odam o‘z yo‘lini to‘g‘ri deb biladi. Ular o‘rtasidagi ixtilofning sababi ham shunda. Tanlagan yo‘llari egri yoki to‘g‘ri, yaqin yoxud yiroq, ko‘pragi durd (quyqa), ozrog‘i sof bo‘lsa-da, aslida hammasining maqsadi, to‘g‘rirog‘i, da’vosi bir – haqiqat.
Gar suluk atvorida tag‘yir edi,
Maqsadi lekin borining bir edi. “Ma’rifat vodiysining vasfi”dan keyin hazrat Navoiy bir hikoyat keltiradi. Unda yozilishicha, bir necha ko‘zi ojiz kimsa ma’lum muddat musofirlik sababmi, asir tushibmi, Hindistonda bo‘ladi. Taqdir inoyati bilan o‘z yurtlariga qaytib kelganda, bir kishi ulardan so‘raydi: “Filni ko‘rdilaringmi?” Ko‘rlar tasdiq ishorasini qiladi. Haligi kishi filni chindan ham ko‘rganingizga dalil keltiring, deydi. Tabiiyki, ular filni ko‘rmagan, u haqda so‘rab ham olmagan edi. Ko‘rlarning har biri filning qaysi a’zosini paypaslagan bo‘lsa, shungagina asoslanib javob bera ketadi. Oyoqlarini silab ko‘rgani fil bu – “sutun” desa, qornini paypaslagani “besutun” deydi. Xartumini ushlagani filni ajdahoga, tishlariga qo‘li tekkani uni suyakka mengzaydi. Quyrug‘ini silagani ilonga, boshiga qo‘l urgani qiyaning tumshug‘iga, qulog‘ini ushlagani esa yelpig‘ichga qiyoslaydi. Garchi ko‘rlarning so‘zi fil haqida emas, uning muayyan a’zolari xususida ekanini bilsada, “pilbonlig‘ shevasida ustod” bo‘lgan hakimi komil ularning so‘zini rad etmaydi.
Dedi:
“Har bir ulcha voqif erdilar,
Pil holidin nishone berdilar.Qissadan hissa shuki, ma’rifatda komil bir maqomga erishmagan kishi bamisoli o‘sha ko‘rlarning holiga tushadi. O‘zi “ushlagani”nigina haq deb bilib, boshqalar bilan ixtilofga boradi, munozara qiladi. Yana bir muhim jihati, ma’rifatni anglashda adashgan kimsa keyingi – istig‘no hamda tavhid, hayrat va faqr-u fano vodiylariga o‘ta olmaydi. Bu esa, “Lison ut-tayr” lostoni barcha zamonlar odamlariga o‘z holini anglashi uchun tutilgan oyna, qimmatli nasihat, kamolotga erishmoq uchun yo‘l-yo‘riq ekani haqidagi xulosaga olib keladi.
Nurboy Jabborov
