Стендал "Наполеоннинг хаёти"
VIII-БОБ
Агар Наполеон Кампо-Формио шартномасини имзоламаганида, у Австрияни бутунлай йўқ қилиб,балки Францияни 1805 ва 1809-йиллардаги харбий юришлардан қутқарган бўлиши мумкин эди. Билишимизча, буюк инсон бу даврда фақат жасур бир аскар бўлиб, у ғоят истеъдодли эди, аммо сиёсатда ҳеч қандай қатъий бир тамойилларга риоя қиладиган одам эмас эди. Кўплаб шуҳратпараст фикрлар таъсирида бўлиб, у ўзининг шуҳратпарастлигини қандай қондириш ҳақида аниқ режа хам тузмаган даврлар эди.
"Барибир, – деб ҳикоя қилади жаноб фон Мерфельдт, – у билан атиги ўн дақиқа суҳбатлашган ҳар қандай одам унда нихоятда кенг дунёқараш ва фавқулодда қобилият борлигини дарҳол пайқарди."
"Унинг мулоқотдаги тили, теран фикрлари, одоб-ахлоқи – ҳаммаси унда ҳайратланарли даражаларда эди,унда ҳаммаси ўзига хос эди, – дейди Мелци. – Суҳбатда ҳам, жанг майдонида ҳам у ниҳоятда зукко, ижодкор бўлиб, рақибининг заиф нуқтасини тез илғаб олар ва дарҳол ўша жойига зарба берар эди. Унинг ақл-заковати ниҳоятда жонли эди, лекин фикрларининг жуда оз қисми китоблардан олинган бўлиб, математикани ҳисобга олмаганда, у ҳеч қайси фан бўйича катта ютуқларга эришмаган. Унинг ажралиб турадиган энг зўр қобилияти, – дея давом этади Мелци, – бу ўз хоҳишига кўра диққатини муайян масалага қаратиб, соатлар давомида уни қаттиқ таҳлил қилиш, то энг яхши ечим топилмагунча фикрини ундан чалғитмаслик қобилияти эди. Унинг режаларини улкан деб аташ мумкин эди, бироқ улар ғайриоддий, баъзан эса амалга ошириб бўлмайдиган даражада бўларди. Кўпинча у ўткинчи ғазаб туфайли ўз режаларидан воз кечарди ёки шошқалоқлиги уларнинг бажарилишини имконсиз қилиб қўярди.
У табиатан тез жаҳлдор, қатъиятли, шиддатли ва кескин феълга эга бўлиб, шу билан бирга, маҳорат билан назорат қилинган ҳурмат-эҳтиром ва ёқимли хушмуомалалик билан ўзига керакли одамларни мафтун эта оларди. Одатда камгап ва эҳтиёткор бўлса-да, ғазабланган пайтида ғурури туфайли баъзан айнан сир сақлаши керак бўлган режаларини ошкор қилиб қўярди.
Эҳтимол, у ҳеч қачон самимий туйғулар таъсирида ичини тўкиб сўзламагандир . Умуман олганда, бутун умри давомида у фақат бир инсонни – Жозефинани чин дилдан севган, у эса ҳеч қачон унга сиёсатда хиёнат қилмаган.
Мен унинг фикрларининг жуда оз қисми китоблардан олинган деган гапга ишонмайман. У адабиёт ҳақида кам гапирган, бу эса, эҳтимол, Лоди герцогини адаштирган бўлса керак, у адабиётда етук мутахассис бўлиб, шу сабабли иродаси бироз заиф эди.
"Мени ўлдирадиган ўқнинг устида менинг исмим ёзилган бўлади", – у бу сўзни тез-тез такрорларди.
Тан оламан, мен бу гапнинг маъносини тушунмайман. Унда фақат ҳар куни замбарак ўқи ёки денгиздаги фалокат хавфи остида яшовчи инсонларга хос бўлган фатализм ифодаси бор, холос.
Бу жасур руҳ майда, озғин, ҳатто нимжон бир танада яшарди. У қанчалик заиф бўлмасин, ўзининг чидамлилиги ва сабот-қаноати билан аскарларга мўъжизавий кўринар эди. Бу эса унинг қўшинлар орасида мислсиз руҳий кўтаринки кайфиятни уйғотишининг сабабларидан бири эди.
Эҳтиёт бўлинг.
Гренобль кутубхонасидаги R.292 папкасида Наполеон Бонапарт портретлари ҳақида қуйидаги қизиқарли изоҳ мавжуд:
"Мен кўрган Наполеоннинг деярли барча портретлари карикатураларга ўхшайди. Кўпгина рассомлар унга илҳом билан қараб турган шоирларнинг кўз ифодасини беришган. Бироқ бу ифода унинг фавқулодда диққатини жамлай олиш қобилияти билан мос келмайди.
Менинг фикримча , бундай нигоҳ фақат фикрлари йўқолган ёки улкан манзаралар кузатилаётган пайтдагина пайдо бўлади. Унинг юзи гўзал эди; баъзан у юксак ифодага эга бўларди, чунки у осойишта эди. Унинг фақат кўзлари жуда ҳаракатчан ва ниҳоятда жонли эди. У кўп табассум қиларди, лекин ҳеч қачон кулмасди.
Мен уни фақат бир марта ҳақиқий ҳаяжон ичида кўрганман – бу Крешентини ижросидаги "Ombra aborata, aspetta" ариясини тинглаган пайтида эди.
Энг яхши портретлар Роберт Лефевр ва Шодедан чиққан, энг ёмонлари эса Давид ва Канованинг ишларидир ".
