Тингланг, жаноб судьялар, мен каби тубанликга тушиб қолган одамнинг тақдирни маломат қилишга ёки жамиятга маслаҳат беришга ҳаққи йўқ; аммо, қаранг, мен қутулишга ҳаракат қилган шу шармандали ҳаётнинг ўзи ҳалокатга олиб боради. Мудхиш каторга одамни қулга айлантиради. Шу ҳақда яхшилаб ўйлаб кўринг, сиздан илтимос қиламан. Махкумликкача мен саводсиз, деҳқон боласи эдим, жуда кам билимли одам эдим , деярли ҳеч нарса билмас эдим; қамоқ мени бошқача қилиб қўйди. Мен ожиз эдим – мен шафқатсиз бўлиб қолдим; мен ёғоч парчаси эдим – мен аланга отган чўғга айландим. Кейин эса меҳрибонлик ва инсоф нури мени қутқарди, худди аввал қаттиққўллик ҳалокатга олиб боргани каби.
Лекин, кечиринг, мен сизнинг барча сўзларимни англай олишингизга ишонмайман. Уйимда, камин ичида, кул остида, мен етти йил олдин Болакай Жерведан ўғирлаган қирқ су тангани топасиз. Менда бошқа айтар гап йўқ. Мени ҳибсга олинг.
О, Парвардигор! Прокурор ўринбосари бош чайқаяпти, сиз: «Мадлен жаноблари ақлдан озган», – деб ўйлаяпсиз. Менга ишонмаяпсиз! Бу қандай оғир синов ! Аммо, илтимос, ҳеч бўлмаганда бу инсонни ҳукм қилманг! Қандай қилиб? Бу одамлар мени танимаяптими? Жавер шу ерда бўлишини хоҳлардим. У мени дарҳол танир эди!
Бу сўзларда янграган меҳр ва умидсиз ғамгинлик сояларини қалам билан тасвирлашнинг иложи йўқ
У учала маҳкум томонга бурилди:
— Мен сизларни дарров танидим! Бреве! Эслайсанми...
У тўхтаб қолди, бир дақиқа жим турди, иккиланиб, сўнгра давом этди:
— Сен каторгада кийган шамширли тўқилган шимбоғларни эслайсанми?
Бреве ҳайратдан силкинди ва гапирган одамни бошдан оёқ қўрқув билан кузатди. У давом этди:
— Шенильдье ёки Шельмадье, ўзингни қандай атасанг ҳам, ўнг елканг куйган, чунки бир сафар қизиб турган кўмирли олов ёнига елкангни тиркаб, П.К.Р. деб ёзилган уч ҳарфни ўчиришга урингансан. Аммо улар ҳали ҳам кўриниб турибди. Ростми?
— Рост, — деди Шенильдье.
У Кошпайлга юзланди:
— Кошпайль, чап қўлингнинг тирсак қисмда порох билан ёзилган кўк белгилар бор. Бу императорнинг Каннга тушган санасидир: биринчи март, минг саккиз юз ўн бешинчи йил. Енгингни юқори шимариб кўрсат.
Кошпайль енгини силкитиб очиб юборди, ҳамма унинг яланғоч қўлига тикилди. Жандарм чироқни яқинроқ олиб келди;ва сана аниқ кўринди.
Бечора одам омма ва судьялар томонга ўгирилди, унинг табассум қилиши шундай эдики, уни кўрган ҳар бир киши ҳозиргача уни эслаганда титрашдан ўзини тийолмайди.
Бу ғалаба табассуми эди, шу билан бирга, бу мислсиз бир умидсизлик табассуми хам эди.
— Энди кўриб турибсизларки, мен Жан Вальжанман, — деди у.
Залда энди на судьялар, на айбловчилар, на жандармлар қолганди;энди бу ерда фақат қизиқиш билан тикилган кўзлар ва ҳис-туйғуларга тўлган қалбларгина бор эди холос . Ҳеч ким ўз ўрнидаги вазифасини эсламас эди: прокурор ёрдамчиси бу ерда айбловни қўйиш учун турганини, раис эса судни бошқариш учун келганини, ҳимоячи эса ҳимоя қилиш учун турганини унутиб қўйганди.
Ажабланарли нарса шу эдики, ҳеч ким биронтаям савол бермади, ҳеч бир ҳокимият вакили аралашмади. Юксак саҳналарнинг ўзига хослиги шундаки, улар барча қалбларни забт этади ва барча гувоҳларни томошабинга айлантиради. Ҳеч ким ўз ҳис-туйғуларини англамаган бўлиши мумкин; албатта, ҳеч ким бу ерда буюк қалб нури порлаётганини тушунмаган эди; аммо ҳамма ички нурланишни ҳис қилди.
Энди ҳеч қандай шубҳа қолмаганди: суд олдида турган одам ҳақиқий Жан Вальжан эди. Бу кундек равшан эди.
Унинг пайдо бўлиши ишни бир неча дақиқа олдин ўраб олган зулматни дарҳол тарқатди. Ҳеч қандай тушунтириш керак эмас эди, чунки ҳозир бўлган барча гўё электр чақмоғи ургандек, гўё илҳом билан дарҳол ва биринчи қарашдаёқ, ўзининг устидан хабар бериш учун келган одамнинг оддий, аммо ҳайратланарли тарихини тушуниб етдилар. Тафсилотлар, иккиланишлар, пайдо бўлиши мумкин бўлган майда муаммолар бу ҳаракатнинг ёруғлигида йўқолиб кетди.
Бу таассурот узоқ давом этмади, лекин ўша онда у таъсирчан эди.
