G'ulomjon Sobirov| Turk tili️

ВАФОТИ

Вали Қаюмхон 1993-йил 13-августда Германиянинг Дюсеьлдорф шаҳрида вафот этган. 1992-йил Ўзбекистонга ташрифидан сўнг «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасига хатлар йўллаган. Ўзбекистон ва Қозоғистондаги сиёсий жараёнлар ҳақида фикр билдириб ўтган. BBC O‘zbek хизмати Вали Қаюмхоннинг хотини Ева Қаюмхон томонидан ёзиб олинган тасвирлар асосида 5 қисмдан иборат ҳужжатли фильм ишлаган.

-----------------------------
© Жасур Раббимов

Канал: @RabbimovJasur

ТУРКИСТОН ЛЕГИОНИ ВА ВАЛИ ҚАЮМХОН

II жаҳон уруши даврида Вали Қаюмхон ҳамда Мустафо Чўқай Германия империяси қўшинларига асир тушган туркистонликлар орасидан 1941-йилда «Туркистон Легиони» ҳарбий бўлинмасини тузишди. 1942-йил Франциядаги лагерлардан бирида касаллик юқтириб олган Мустафо Чўқай вафот этади. Шундан сўнг легионга раҳбарлик Вали Қаюмхон қўлига ўтади.

Чиғатой Кўчар Вали Қаюмхон ҳақида ўз хотираларида шундай дейди: «Ўшанда Олмонияда бўлган Вали Қаюмхон ва Мустафо Чўқайлар асирликдаги туркистонликларни чақириб олганлар. Вали Қаюмхон лагерларга бориб, баланд қўриқчихоналарга чиқиб: «Эй, туркистонликлар, мусулмонлар бир тарафга ажралинг!» деб қичқирганлар. Кейин уларни бу ердан чиқариб, бошқа бир лагерга олиб борар ва кийиму кечак, емак билан таъминлаганлар. Бу йигитлар асир қолсалар эди, қисқа вақт ичида очлик ва сувсизликдан ўлиб кетишарди. Айримлар кўнгилли бўлиб биринчи, иккинчи, учинчи батальонга қўшилганлар. Алал-оқибатда 180 мингга яқин легион аскарлари бўлган. Мен кўплар билан суҳбат қилганман. Худо ҳоҳласа, улар билан суҳбат асосида бир асар чиқармоқчиман».

-----------------------------
© Жасур Раббимов

Канал: @RabbimovJasur

ГЕРМАНИЯДАГИ ФАОЛИЯТИ

Акаси Абдулҳай Қаюмқори билан алоқалар
Вали Қаюмхоннинг Тошкент билан алоқада бўлиб туришида акаси тадбиркор инсон Абдулҳай Қаюмқорининг хизмати катта бўлган. У Германияда таҳсил олаётган укаси Вали Қаюмхон билан алоқага ўта эҳтиёткорлик билан ёндашади. Аввало ўз фамилиясини алмаштириб, Абдулҳай Қориев тарзида хатлар алмашади. Абдулҳай Қориев Вали Қаюмхонга хатлар билан бирга 1931-йилгача «Меҳробдан чаён» ва бошқа янги асарлар ҳамда мунтазам равишда Ўзбекистон матбуоти газеталаридан намуналар юбориб турган. Абдулҳай Қориевнинг жиноят ишида унинг 1930-йил 23-декабрь куни укаси Вали Қаюмхонга ёзган хатида: «… Ботуни сўрабсан. Унинг анчадан бери қаердалиги номаълум. Тошкентда ҳам, иш жойида ҳам йўқ». Демак, шу нарса маълум бўладики, ёзда қамоққа олинган Ўзбекистоннинг Маориф халқ комиссари Ботунинг тақдири ҳамон кўпчиликдан сир тутилган. Бу эса қатағон айнан Марказ томонидан режали амалга оширилганлигини исботлайди. Шундан сўнг Абдулҳай укасига Тошкентдаги ҳолат ҳақида маълумот бериб, «… мана совуқ тушди ўтин 90 сўм, гўшт қадоғи бир сўм, ун 40 сўм. Совуқдан одамлар қотиб ўлмоқдалар. Уларнинг ҳаммаси ўзбеклар. Ўрислар ўзларига уй ва иссиқлик таъминоти масалаларини аллақачон ҳал этиб қўйишганлар» деб хат сўнгида «сўраган газеталарингни юбораяпман» деб фикрини тугатади.

Германияда Вали Қаюмхон рассом Войтех ва хотини фрау Елизабетларнинг уйида ижарада турган. Уч фарзанди бўлган бу олмон оиласи Вали Қаюмхон учун кўп йиллар ҳақиқий қўрғон вазифасини ўтади. Вазият йил сайин мураккаблашиб борди. У ўзини ҳам, Тошкентдаги қариндошларини ҳам ҳимоя қилиши зарур эди. Абдулҳай Қориев энди хатларни уй бекаси мадам Елизавет номига жўнатган.

1951-йил 29-апрель куни Вали Қаюмхоннинг акаси Абдулҳай Қориев қамоққа олинди. Уйида тинтув ўтказилиб, барча ҳужжатлар, суратлар, китоблар олиб кетилди. Сўроқ пайтида нима сабабдан фамилияси ўзгартирганлиги суриштирилди. Сўнг Вали Қаюмхонни суриштиришди. Абдулҳай Вали Қаюмхоннинг тахминан 1935-1937-йилларда бир олмон қизига уйланганлиги ҳақида эшитгани, бироқ 1941-йилдан буён бутунлай алоқаси узилганлигини, Гитлер ҳукумати билан қанчалик алоқаси бор йўқлигини билмайман, дейди.

Абдулҳай Қориев тергов чоғида қийноқлар билан 1951-йил 11-июлда ўлдирилган.

Германияда таҳсил
1921-йил Бухоро ҳукумати Берлинга талабалар юборди. Бу ишларни ташкиллаштириш учун «Кўмак» ташкилоти тузилди. Пул масалалари халқ томонидан йиғиб берилди. Бухоро ҳукумати талабалар назорати учун «Бухоро култур комисцион»и тузди. Бу комиссия Берлиндаги 5 қаватли меҳмонхонага жойлашди. Комиссияга раҳбар этиб Олимжон Идрис (татар), Хемниц (немис яҳудийси), Абдулвоҳид Бурхонбеклар тайинланди.

Бухоро ҳукумати бошчилигида 50 га яқин талаба олиб келинди. Файзулла Хўжаев  Вали Қаюмхонни ўзи билан бирга Берлинга алоҳида олиб келган.

Вали Қаюмхон дастлаб Берлиндаги қишлоқ хўжалик мактабида, кейин эса Берлин университетида таҳсил олган.

-----------------------------
© Жасур Раббимов

Канал: @RabbimovJasur

ҲАЁТИ ВА ФАОЛИЯТИ

Дастлабки йиллар
Вали Қаюмхон 1904-йил Тошкентнинг Чиғатой даҳасида йирик чорва савдогари Қаюмқори Олимбоев (1865-1948) хонадонида кенжа фарзанд бўлиб дунёга келган. Аввал бошланғич «Хония» жадид мактабида, сўнг Мунаввар қори Абдурашидхоновнинг «Намуна» мактабида ўқиган.

Фитратнинг «Чиғатой гурунги» да фаол иштирок этди. 1920-йил Салимхон Тиллахонов, Қаюм Рамазонлар билан Озарбайжон орқали Туркияга ўқишга йўл олди. Бироқ, большевиклар томонидан чегарадан қайтарилади. Улар бир муддат Бокуда зироат билим юртида таҳсил олади. Озарбайжонда аҳволнинг оғирлашиши туфайли Тошкентга қайтишга мажбур бўладилар. Тошкентдаги Наримонов номидаги педагогика билим юртида ўқиб юрган вақтида немис тилини ўрганган.

Таълим
1922-йил ўзбек ёшлари ташаббуси билан талабаларнинг хорижда таълим олишини қўллаб-қувватлаш мақсадида «Кўмак» жамияти ташкил этилади. Бухоро Халқ Республикаси ҳукумати раҳбари Файзулла Хўжаев тошкентлик иқтидорли ёшлардан Саййид Али Хўжа, Саттор Жаббор, Тўлаган Мўминлар билан бирга Вали Қаюмхон учун ҳам Бухоро паспортини бериб, Германияга йўллайди. Уларнинг моддий харажатлари ҳукумат томонидан қопланишини кафолатлайди. Вали Қаюмхон Германияда қисқа муддатда катта ютуқларни қўлга киритади. У Берлин олий қишлоқ хўжалиги академиясига ўқишга киради. У Тошкентга Мунаввар қори Абдурашидов, Саидносир Миржалиловларга кўрган кечирганлари ҳақида хатлар алмашган. МГУ (Московский государственный университет—Москва давлат университети) иқтисодиёт факультетида ўқиётган Боту ва Ленинградда графика санъати йўналишида таҳсил олаётган Искандар Икром каби яқин дўстлари билан мунтазам ёзишмалар олиб борган.

Оиласи
Вали Қаюмхон Тошкентда Башорат Умарқориева ( тахминан 1904 йил таваллуд топган) исмли қиз билан оила қурган эди. Акасининг хотинига қариндош бўлган бу аёл Вали Қаюмхонни бир неча йил кутади. Бироқ, Вали Қаюмхон Ватанга қайтиш ўзи учун хатарли эканлигини билгани ҳолда қайтмайди. Боиси, қайтиб келган бир неча талабалар турли баҳона билан Ватанда тутиб қолиниб, Германияга қайтиб ўқишини давом эттиришига рухсат бермай қўйилган эди.

1931-йилдаёқ Ватанга қайтишдан деярли умидини узган Вали Қаюмхон турмуш ўртоғига олтин соат ва бошқа бир неча қимматбаҳо буюмлар йўллаб, кечирим сўрайди ва бошқа оила қуришига розилик беради. Шундан сўнг Башорат Умарқориева Вали Қаюмхондан умидини узиб бошқа инсонга турмушга чиқади.

-----------------------------
© Жасур Раббимов

Канал: @RabbimovJasur

Online konuşma darsimiz boshlandi!

Tezroq qo'shilib oling)

👉 Konuşmaga qo'shilish