Qalb dunyosida hosil bo‘lgan ijobiy holatlar fazilatlar, salbiylari esa illatlar deb nomlanadi. Fazilatlar haqida gapirib, unga erishishga yetaklaydigan hamda razilliklar haqida xabar berib, undan qutulish yo‘llariga boshlaydigan ilm tazkiya yoki ehson, yoxud tasavvuf, deya nomlanadi. Muhammadiy risolat maqsadlarini bayon qilish chog‘ida Alloh taolo “وَيُزَكِّيهِمْ” ya’ni “..va ularni poklaydigan…” deb alohida bayon qilgan yo‘l mana shudir. Bundan tushuniladi-ki, tazkiya ilmning ozginasi bo‘lib qolmay, balki ta’lim berish va tilovat qilish kabi bajarilishi talab etilgan amal hamdir. [4, 5-8-b.]
Alloh taolo kalomida shunday nozil qilgan: { قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّنَهَا } {Uni poklagan murodiga etdi.} (Shams surasi, 9-oyat)
Alloh taolo O‘z Payg‘ambari orqali ta’lim bergan qoida tartiblar asosida o‘z nafsini poklagan, tarbiyalagan, shahvat va yomonliklardan tiygan, haromdan saqlagan, yaxshi ishlari bilan uni oliy darajaga ko’targan saodatmand kishilar, shubhasiz, zafar topadi, murodiga etadi, ikki dunyo saodatini qo‘lga kiritadi. Va aksincha, nafsini turli dunyo vasvasalari, shaytoniy shahvatlarga, yomonliklar va iflos liklarga qul qilgan, uni asramagan, poklash haqida o‘ylamagan kimsalar mag‘lubiyatga uchraydi, katta zarar ko‘radi, oxiratini barbod berib, bebaxtlardan bo‘ladi. Abdulloh ibn Abbosdan (roziyallohu anhu) rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam «Va naf siv vama savvaha, faalhamaha fujuraha va taqvaha, qod aflaha mann zakkaha» oyatlarini o‘qiganlarida: «Ey Allohim, nafsimga taqvosini ber, Sen uning egasi va mavlosisan, uni poklaydiganlarning eng yaxshisan», der edilar» (Imom Tabaroniy rivoyati).
{وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّنَهَا } {Uni poklamagan yutuqqa erishmadi.} (Shams surasi, 10-oyat)
Nafsini poklamagan, uning orzu-havaslariga yo‘l ochib qo‘ygan, dunyo shahvatlari va nafs vasvasalariga mukkasidan ketganlar hech qanday yutuqqa erishmaydi, oxiratda butun erishgani muflislik (ya’ni, hamma narsasini boy berib, sinish, inqirozga uchrash) bo‘ladi. Zayd ibn Arqamdan (roziyallohu anhu) rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bunday duo qilganlar: «Ey Allohim, ojizlik, dangasalik, kuchsizlik, qo‘rqoqlik, baxillik va qabr azobidan Sendan panoh tilayman. Ey Allohim, nafsimga taqvo ber, uni pokla, Sen poklovchilarning eng yaxshisisan. Sen uning egasi va xojasisan. Ey Allohim, qo‘rqmaydigan qalbdan, to‘ymaydigan nafsdan, foyda bermaydigan ilmdan, qabul qilinmaydigan duodan O‘zingdan panoh so‘rayman». Zayd (roziyallohu anhu) aytadi: «Mana shu narsalarni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bizga o‘rgatdilar va biz uni sizlarga o‘rgatyapmiz» (Imom Ahmad, Muslim rivoyati). [6, 615-616-b.]
Ma’lumki, Alloh taoloning hikmatlaridan biri, hech qaysi banda o‘zini Alloh va Rasuli huzurida qanday maqom va martaba egasi ekanini bilmasligidir. Zotan, ilohiy taqdir bandalar ilmidan yashirilgandir-ki, Alloh taolo uni biron kishiga ma’lum qilgan emas. Binobarin, banda o‘zining qanday taqdir va oqibat kutishidan mutlaqo bexabardir. Unga buyurilgani esa qanday zamon va makonda bo‘lishiga qaramay, bandalik vazifasini ixlos va e’tiqod bilan ado etishi va doim talabda bo‘lishidir. So‘fi Olloyor aytganlaridek:
Talab amrin eshitsa banda Rabbdin, O‘zin bilgan qachon qolgay talabdin?
Shundagina banda o‘zi uchun Parvardigor tayyorlab qo‘ygan, unga munosib bo‘lgan natijaga erishishi shubhasiz. Zotan, Alloh taolo hech bir bandani xoh u erkakdir yo ayol qilgan amalini zoye qilmasligining xabarini bergan. Qur’oni karimda bu haqda shunday deyiladi:
“Men, albatta, sizlardan – xoh erkak, xoh ayol -(ajratmasdan, yaxshi) amal qiluvchi hech bir kishining amalini zoye qilmasman. Sizlar (hammangiz)bir-biringizdan (dunyoga kelgan)dirsiz». (Oli Imron surasi, 195-oyat). [3, 76-b.]
Ta’kidlash joizki, mazkur talab barcha bandalarga birdek buyurilgani holda, ushbu sifatga ayricha amal qilgan alohida himmat sohiblari bo‘lgan. Aslida, bu ularni Alloh taoloning ana shu fazilatga xoslaganidir. Qizig‘i shundaki, bunga ular yashayotgan zamonning ketuvi va uning voqealari ta’sir o‘tkazmasligidir.
