Ислом ва илм-фан ( II қисм )
I қисм Қадим мусулмон тарихида Ислом ва илм-фан ўртасидаги яқин муносабат яққол кўзга ташланади. Фанний [
изоҳ] билим учун бошланғич туртки
диний талаблар билан чамбарчас эди.
Кунлик
намозларнинг аниқ вақтини, хоҳлаган мусулмон давлатидан туриб
Макка йўналишини,
Рамазон ойи рўзасининг бошланишидаги аниқ вақтни аниқлаш ва (янги ойни аниқ кўриш талаб қилинадиган) ой календарига оид эҳтиёжлар
фазо механикаси (celestial mechanics), оптик ва атмосферик физика ҳамда сферик тригонометрия соҳаларига бўлган кенг кўламли қизиқишга сабаб бўлди.
Меърос фиқҳи алгебранинг ривожига олиб келди. Маккага йиллик
ҳаж қилиш
география, хариташунослик ва навигацион асбоб-ускуналарга бўлган кескин қизиқиш уйғотди.
Ислом ўрганиш ва изланишга хос урғу бериб турган, мусулмон ҳукуматлари бу жидди-жаҳдга ёрдам бериш масъулиятини
бўйинларидаги бурч деб билган бир пайтда мусулмонларнинг қадимгилар илмини эгаллаши, тадқиқ қилиши табиий бир ҳол эди. Хомийларнинг рағбати остида таржимонлар гуруҳи муҳаббат билан юнон тафаккури ва илмини араб тилига кўчиришди.
Бироқ мусулмонлар юнон билимини
кўр-кўрона нусхалашни исташмас, балки уларнинг таълимотини мослаштирар ва принципларини эса ўз муаммоларига [ечим сифатида] қабул қилар, янгидан янги принцип ва услублар кашф қилишар эди. Киндий (тах. 800–870 йиллар), Фаробий (873–950), Ибн Сино (980–1037), Ибн Туфайл (1105–1185) ва Ибн Рушд (1126–1198) каби алломалар юнон фалсафасига батафсил
танқидий назар билан мурожаат қилдилар.
Айни шу вақтда табиатни эмпирик [
изоҳ] тадқиқ қилишга жиддий эътибор қаратилган. Биз бугун биладиган экспериментал [тажрибага асосланган] фан мусулмонлар тамаддунида бошланган. VIII аср охирларида
кимё илмининг асосларини вужудга келтирган
Жобир ибн Хайён (тах. 720–815 йиллар), X асрда
тажрибавий фан сифатида
оптикага асос солган
Ҳасан ибн ал-Ҳайсам (тах. 965–1040 йиллар) каби олимларнинг асарларидан
“фанний метод” (scientific method) келиб чиққан.
Астрономиядан тортиб зоологиягача фаннинг бирор бир соҳаси йўқ эдики, унда мусулмон олимлар жидди-жаҳд қилмаган ёинки салмоқли ҳисса қўшмаган бўлса. Ушбу оламшумул илмий ҳаракатнинг табиати ва кўламини
“Ислом Олтин даври”нинг рамзи дея таърифланадиган қуйидаги тўрт институт билан намоён этиш мумкин: илмий кутубхоналар, университетлар, шифохоналар ва фанний тадқиқот анжомлари (айниқса, фазо глобуслари, устурлоблар, қуёш соатлари ва расадхона — обсерваториялар).
Энг машҳур кутубхона бу Бағдодда бутун мусулмон империяси бўйлаб илм зиёси таралишида асосий ролни бажарган аббосийлар халифаси Мамун асос солган
Байтул Ҳикма (Донолик Уйи) эди. Испанияда қуртубалик халифа Ҳакам II нинг кутубхонасида 400,000 том китоб мавжуд эди. Бу каби мисоллар Қоҳираю Дамашқдан тортиб Самарқанду Бухорода ҳам бор эди. Дунёдаги биринчи университет 970 йилда Қоҳирадаги
ал-Азҳар масжидида ташкил қилинди. Кейингилари эса Фез ва Тимбукту шаҳарларида очилди.
Асосан бепул даволанадиган шифохоналар ҳам университетлар сингари назарий ўқитиш ва эмпирик тадқиқотлар ўтказиладиган муассасалар эди. Бағдоддаги
Абодий ва Дамашқдаги
Кабирун Нурий шифохоналари ўз тадқиқотлари билан жаҳон бўйлаб юксак обрў топган эди.
Шифокорлар янги дори ва даволаш усулларини қўллашда тўлақонли эркин эдилар; ўз тажибаларини жамоат текшируви мумкин бўлган махсус ҳисоботларда ёзиб боришарди. Бугун биз фойдаланадиган асосий жарроҳлик асбоб-ускуналари мусулмон шифокорлар томонидан ихтиро қилинган.
Шунингдек, мусулмон дунёсида расадхоналарнинг бир тўплами бўлган десак, муболаға бўлмайди. Булар орасида энг аҳамиятга молик бири бу Коперникка ўз назариясини тузишда ёрдам берган “Туси жуфтлиги”( Tusi couple)ни яратган машҳур астроном Носириддин ат-Тусий ташкил қилган Озарбайжондаги Мароға обсерваторияси эди. (Давоми бор…)
© Профессор Зиёвуддин Сардор
plainislam.com сайтидан таржима қилинди.
