Misantropiya | Ekzistensializm

Absurdizm falsafasi: Mavjudlikning ma’nosizligi va insoniyatning kurashi

Insoniyat tarixi davomida faylasuflar va yozuvchilar hayotning mohiyati haqida savollar qo‘yganlar. Absurdizm falsafasi aynan shu masalaga bag‘ishlangan bo‘lib, uning asosiy g‘oyasi shundan iborat: hayot oldindan belgilangan ma’noga ega emas, lekin inson baribir ma’no izlashga intiladi. Ushbu maqolada absurdizmning tarixiy ildizlari, asosiy tushunchalari, adabiyotga ta’siri va unga nisbatan tanqidiy qarashlar tahlil qilinadi.

Tarixiy rivojlanishi

• XIX asr: Absurd g‘oyalarning dastlabki ko‘rinishlari

Absurdizm g‘oyalari XIX asrda ekzistensializm bilan bog‘liq holda paydo bo‘lgan. Daniyalik faylasuf Søren Kierkegaard (1813–1855) insonning ichki ziddiyatlari va hayotning mantiqsiz jihatlarini ta’kidlagan. Unga ko‘ra, inson o‘z hayotining ma’nosizligini tushunib, iztirob chekadi.

Kierkegaardning Qo‘rquv va titroq asarida insonning diniy e’tiqodi ham absurd holat sifatida ko‘rsatiladi. Masalan, Ibrohim (a.s.) Ismoil (Ishoq)(a.s.) ni qurbon qilishga tayyorligi mantiqiy asosga ega emas, lekin u shaxsiy imon akti sifatida talqin qilinadi.

• XX asr: Albert Camusning qo‘shgan hissasi

Fransuz yozuvchi va faylasuf Albert Camus (1913–1960) absurdizmning eng muhim namoyandalaridan biridir. Uning Sizif afsonasi (1942) asarida absurdizmning asosiy konsepsiyalari yoritiladi. Camusga ko‘ra, absurd – bu insonning ma’no izlash istagi va olamning beparvoligi o‘rtasidagi ziddiyatdir.

Camus absurdlik oldida uchta yo‘l borligini aytadi:

1. Xudkushlik – hayotning ma’nosizligini qabul qilib, undan voz kechish.

2. Diniy e’tiqod – illyuziyaga ishonib, sun’iy ma’no yaratish.

3. Absurdni qabul qilish – ma’no yo‘qligini tan olib, shunga qaramay yashash.

Camus uchinchi yo‘lni tanlab, inson hayotining qiymati absurd bilan kurashda ekanligini ta’kidlaydi.

Absurdizmning asosiy kontseptsiyalari

• Absurdning mohiyati

Absurdizmga ko‘ra, mavjudot oldindan belgilangan ma’noga ega emas. Inson hayotining ma’nosini tushunishga intiladi, lekin bu urinish doimo natijasiz tugaydi. Masalan, inson o‘limning muqarrarligini bilsa ham, undan qochishga harakat qiladi.

Camus absurdni “inson va dunyo o‘rtasidagi doimiy kurash” deb ta’riflaydi. Bu kurashda g‘alaba yo‘q, lekin undan voz kechish ham mumkin emas.

• Ozodlik va ma’nosizlik

Absurdizmda ozodlik va erksizlik o‘zaro bog‘liq. Bir tomondan, inson o‘z taqdirini to‘liq boshqarolmaydi. Ikkinchi tomondan, u hayotning ma’nosizligini qabul qilgach, ichki ozodlikka erishadi. Camus buni “ma’nosizlikni ma’no qilish” deb ataydi.

Absurd adabiyoti

• Samuel Beckettning Godoni kutib asari

Irlandiyalik yozuvchi Samuel Beckettning (1906–1989) Godoni kutib (1953) pyesasi absurd teatrining eng mashhur asarlaridan biridir. Unda ikki qahramon – Vladimir va Estragon noma’lum shaxs Godoni kutishadi, lekin u hech qachon kelmaydi.

Asar insoniyatning ma’no izlash jarayoni bekorchilik bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Beckettga ko‘ra, “Godo hech qachon kelmasligini bilgan holda kutish – bu absurddir”.

Absurdizmga tanqidlar

• Optimistik qarashlar

Ba’zi faylasuflar absurdizmni pessimistik deb hisoblaydilar. Masalan, Viktor Frankl inson har qanday sharoitda ma’no topishi mumkinligini ta’kidlaydi. Uning Inson ma’no izlaydi kitobi absurdizmga alternativa sifatida logoterapiyani ilgari suradi.

• Diniy tanqidlar

Diniy nuqtai nazardan absurdizm hayotga noto‘g‘ri yondashadi. Masalan, ekzistensialist faylasuf Karl Yaspers inson ma’noni Xudo bilan munosabatda topishi mumkinligini aytadi. Uning fikricha, absurdizm diniy e’tiqodning murakkabligini soddalashtirib yuboradi.

Xulosa

Absurdizm hayotning ma’nosizligini qabul qilish, lekin shunga qaramay inson o‘z yo‘lini yaratishi kerakligini ta’kidlaydi. Garchi pessimizm bilan bog‘liq deb baholansa-da, u ozodlik va ijodiy kurashning yangi imkoniyatlarini ochib beradi.

Kelajak tadqiqotlar absurdizmning sun’iy intellekt, transgumanizm va global inqirozlar kontekstida qanday ahamiyat kasb etishini o‘rganishga qaratilishi mumkin.

Hayotda qo‘llashingiz mumkin bo‘lgan bir nechta qiziqarli psixologik ayyorliklar:

• Jimlik texnikasi

Kimdir sizga yoqmagan javobni bersa yoki haqiqatni yashiryapti deb o‘ylasangiz, javob berganidan keyin shunchaki unga tikilib jim bo‘lib turing. Ko‘pchilik bu noqulay vaziyatni buzish uchun qo‘shimcha ma’lumot aytadi yoki o‘z gaplarini tuzatadi.

• Sukut kuchi

Agar kimdir sizni tanqid qilsa yoki asabiylashtirmoqchi bo‘lsa, javob bermang. Ko‘p hollarda, bu ularni yanada noqulay holatga soladi va sizga bo‘lgan hurmat ortadi.

• Bosh irg‘ash hiylasi

Agar suhbatdoshingizdan ijobiy javob olishni istasangiz, savol berganda sekin bosh irg‘ang. Odamlar odatda bunday imo-ishoraga ongsiz ravishda ergashadi va rozi bo‘lish ehtimoli oshadi.

• Sekin gapirish texnikasi

Agar siz zo‘ravon yoki tajovuzkor odam bilan suhbatlashayotgan bo‘lsangiz, ovozingizni pasaytirib, sekin va sokin gapiring. Bu unga ham ta’sir qiladi va u ham sizning ohangingizga moslashishga majbur bo‘ladi.

• Biror narsani o‘tkazib yubormaslik uchun

Agar siz biror narsani unutib qo‘yishingizdan qo‘rqayotgan bo‘lsangiz, uni oddiygina boshqasi bilan bog‘lang. Masalan, uydan chiqishda suvni o‘chirishni unutmaslik uchun uni kalitni olish bilan bog‘lang: "Kalitni olsam, suvni tekshirishim kerak!"

• Suhbatdoshingizning ismini tez-tez ishlating

Kimdir bilan yaqinroq bo‘lishni yoki uni o‘z tomoningizga og‘dirishni istasangiz, uning ismini gap orasida tez-tez ishlating. Ismlar odamlarga o‘ziga xoslik va e’tibor hissini beradi.

• Ijobiy muhit yaratish uchun “ko‘zgu effekti”

Suhbatdoshingizga yaqinlashishni xohlasangiz, uning imo-ishoralarini va tana tilini yumshoq tarzda takrorlang. Bu ong osti darajasida o‘zaro tushunish va ishonch hissini uyg‘otadi.

• Katta so‘rov – kichik natija

Agar kimdandir kichik bir iltimos qilishni istasangiz, avval ancha kattaroq iltimos bilan murojaat qiling. U rad etganidan keyin, kichikroq iltimos aytsangiz, uni qabul qilish ehtimoli oshadi.

• Kimnidir yoqtirishini xohlaysizmi? Undan yordam so‘rang!

Bu "Ben Franklin effekti" deb ataladi. Agar kimdir sizga kichik yordam bersa, u sizni ko‘proq yoqtira boshlaydi, chunki miya o‘z harakatlarini oqlash uchun "Men unga yordam berdim, demak, u yomon odam emas" deb o‘ylaydi.

Victim Mentality va Victim Complex’dan Chiqish Yo‘llari: O‘z Hayotingizni Qayta Qurish

Victim mentality (jabrlanuvchi mentaliteti) yoki victim complex (jabrlanuvchi kompleksi) – insonning hayotdagi muammolarni boshqalarga yuklash, o‘zini ojiz his qilish holati. Bu fikrlash uzoq davom etsa, shaxsiy rivojlanish, munosabatlar va umumiy farovonlikka jiddiy zarar yetkazadi. Agar siz ham tez-tez hayot adolatsiz ekanini his qilsangiz, quyidagi usullar yordamida bu fikrlardan xalos bo‘lishingiz mumkin.

O‘z Holatingizni Tan Oling va Qabul Qiling

Qurbonlik ongidan chiqishning birinchi bosqichi – uni tan olish. O‘zingizga savol bering:
✅ Men ko‘pincha boshqalarni ayblaymanmi?
✅ Vaziyatni o‘zgartirishga ojizman deb o‘ylaymanmi?
Agar javob “ha” bo‘lsa, bu fikrlash tarzi sizda mavjud. Muhimi – o‘zingizni ayblash emas, balki bu holatdan chiqish yo‘lini topish. “Nega aynan men?” deb so‘rash o‘rniga, “Bu vaziyatga qanday javob bera olaman?” deb o‘ylab ko‘ring.

Mas’uliyatni O‘z Zimmangizga Oling

Hayotingizni o‘zgartirishni istasangiz, barcha voqealar ustidan nazorat o‘rnatish lozim. Bu aybdorlikni emas, harakatlaringiz natijasini qabul qilishni anglatadi. Masalan:
✅ Ish joyingizdagi muhit yoqmasa, “Men bu vaziyatni yaxshilash uchun nima qila olaman?” deb o‘ylang.
✅ Katta o‘zgarishlarni emas, kichik qadamlarni boshlang: yangi ko‘nikma o‘rganing, sog‘lom turmush tarzini shakllantiring.

Ichki Dialogni O‘zgartiring

Qurbonlik ongi ko‘pincha negativ fikrlar bilan mustahkamlanadi:
❌ Men hech qachon omadli bo‘lmayman.
❌ Hamma menga qarshi.
❌ Men hech narsaga arzimayman.
Bunday fikrlarni ijobiy tasdiqlarga almashtiring:
✅ Men o‘z imkoniyatlarimni yaratishim mumkin.
✅ Men hayotimni boshqarish kuchiga egaman.
✅ Men rivojlanishim va oldinga harakat qilishim mumkin.
Dastlab sun’iy tuyulsa ham, vaqt o‘tishi bilan bu fikrlar dunyoqarashingizni o‘zgartiradi.

O‘zingizga Mehribon Bo‘ling va O‘zingizni Qadrlang

Ko‘pchilik o‘zini qattiq tanqid qiladi. O‘tmishdagi xatolar uchun o‘zingizni jazolash o‘rniga, kechirish va tushunishga harakat qiling. Shukur qilish odatini rivojlantiring:
✅ Har kuni bor narsalaringiz uchun minnatdor bo‘ling – sog‘lig‘ingiz, yaqinlaringiz, imkoniyatlaringiz.

Chegaralar Qo‘ying va “Yo‘q” Deyishni O‘rganing

Qurbonlik kompleksi ko‘pincha boshqalar istaklariga bo‘ysunish natijasida shakllanadi. O‘zingiz uchun sog‘lom chegaralar o‘rnating:
✅ Kimdir doim shikoyat qilsa, “Men seni tushunaman, lekin hozir o‘zim ustida ishlashim kerak” deb ayting.
✅ Har kimga yoqishga intilmang. Ba’zan “yo‘q” deyish – o‘zingizga g‘amxo‘rlik qilishdir.

Zarur Bo‘lsa, Professional Yordam Oling

Agar bu mentalitetning ildizlari bolalik travmalari yoki chuqur psixologik jarohatlarga borib taqalsa, psixoterapevt bilan ishlash foydali bo‘lishi mumkin.

Bardoshlikni Rivojlantiring va O‘sishga Intiling

Har qanday qiyinchilikni o‘sish uchun imkoniyat sifatida ko‘ring. Masalan, ishdan bo‘shash – yangi imkoniyatlarni izlash yoki qiziqishlaringizni o‘rganish uchun imkoniyat bo‘lishi mumkin.

Shaxsiy rivojlanish uchun:
✅ Kundalik yuriting – fikrlaringiz va his-tuyg‘ularingizni yozib boring.
✅ Ijobiy energiya beruvchi odamlar bilan muloqot qiling.
✅ O‘z ustingizda ishlang – kitob o‘qing, yangi mahoratlar o‘rganing.

Xulosa

Qurbonlik mentalitetidan chiqish doimiy ongli harakat talab qiladi. Har kuni kichik o‘zgarishlar orqali siz hayotingizni boshqarishingiz va o‘zingizga ishonch hosil qilishingiz mumkin. Muhimi – birinchi qadamni tashlash!

Victim Mentality va Victim Complex’dan Chiqish Yo‘llari davomi👇

Victim Mentality yoki Victim Complexning Psixologik va Ijtimoiy Jihatlari

Victim mentality (jabrlanuvchi mentaliteti) yoki victim complex (jabrlanuvchi kompleksi) – insonning hayotdagi qiyinchiliklarni doimiy ravishda tashqi omillar yoki boshqalarning harakatlari bilan izohlashga moyilligidir. Bunday shaxs muammolarining sababini o‘zidan emas, balki tashqi dunyodan izlaydi, o‘z harakatlari va qarorlarining natijalarini inkor etadi.

Tashqi omillarga ayblash odati bilan yashovchi insonlar har qanday muvaffaqiyatsizlik yoki og‘ir vaziyatni o‘zlarining xatti-harakatlariga emas, balki atrofdagilar yoki sharoitlarning adolatsizligiga bog‘lashadi. Masalan, ish joyida o‘sishga erishmagan kishi buni rahbarlarning subyektiv qarorlari yoki hamkasblarning fitnasi bilan izohlashi mumkin, garchi asl sabab o‘z ustida ishlamaslik yoki yetarli bilim va tajribaga ega bo‘lmaslik bo‘lsa ham. Bunday yondashuv insonni beqaror ruhiy holatga solib, doimiy norozilik kayfiyatida bo‘lishiga sabab bo‘ladi.

Boshqalarning hamdardligiga ehtiyoj sezish va o‘z muammolarini ularga yuklash victim mentalityga ega insonlar uchun odatiy hol hisoblanadi. Ular ko‘pincha boshqalarning e’tiborini tortish maqsadida o‘zlarini haddan tashqari jabrlanuvchi sifatida ko‘rsatishadi. Bu holat ba’zan "emotsional shantaj" shaklida namoyon bo‘lib, odamlar atrofdagilarni o‘z ayanchli ahvoli orqali boshqarishga harakat qilishadi.

Victim mentalityning shakllanishida bolalik davridagi travmatik tajribalar muhim rol o‘ynaydi. Bolalikda qattiq tanqid yoki e’tiborsizlikka uchragan shaxslar kattaligida muammolar oldida ojiz qolish hissini shakllantiradi. Bu esa ularning o‘z harakatlarini tahlil qilish o‘rniga, boshqalarning aybini qidirishiga olib keladi. Shuningdek, past o‘z-o‘zini hurmat qilish bilan bog‘liq holatlar ham victim mentality rivojlanishiga sabab bo‘ladi. O‘ziga ishonchsiz shaxslar qobiliyatlariga shubha bilan qaraydi va o‘z muvaffaqiyatsizliklarini tashqi dunyo bilan bog‘lash orqali o‘zlarini oqlashga harakat qilishadi.

Doimiy jabrlanuvchilik pozitsiyasini egallagan insonlar shaxslararo munosabatlarda jiddiy muammolarga duch kelishadi. Ular muammolar yechimini izlash o‘rniga, atrofdagilarning tushunmovchiligidan shikoyat qilishadi. Bu esa oilaviy, do‘stlik va ishdagi munosabatlarni buzib, insonni yanada izolyatsiyaga olib boradi.

Victim mentalitydan qutulish uchun avvalo inson o‘z fikrlash tarzini anglash va noto‘g‘ri xulosalarni tan olishga intilishi lozim. Kundalik hayotda o‘zini jabrlanuvchi sifatida ko‘rsatish odatini kuzatib borish va bu holatga nima sabab bo‘layotganini tushunish foydali bo‘lishi mumkin. Har qanday vaziyatda o‘z hissasini tan olish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, chuqur shakllangan victim mentalityni bartaraf etishda professional psixoterapiya, xususan, kognitiv xatti-harakat terapiyasi (CBT) samarali bo‘lishi mumkin.

Victim mentality shaxsiy rivojlanishga to‘sqinlik qilib, inson hayotining turli jabhalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, mas’uliyatni qabul qilish, fikrlash tarzini o‘zgartirish va kerak bo‘lsa, psixologik yordam olish orqali bu holatdan chiqish mumkin.

Ramazon va Roʻzaning Diniy, Tarixiy va Ijtimoiy Ahamiyati

Ramazon oyi musulmonlar uchun eng muqaddas oy bo‘lib, Qur’oni karimning ilk oyatlari aynan shu oyda Muhammad (s.a.v)ga nozil qilingan. Ushbu oy nafaqat ro‘za tutish, balki ma’naviy poklanish, ijtimoiy birdamlik va Allohning rahmatini qo‘lga kiritish davri hisoblanadi. Ro‘za Islomning besh farzidan biri bo‘lib, har bir balog‘atga yetgan, sog‘lom musulmon uchun farz qilingan. Ramazon oyi davomida musulmonlar tong otishidan quyosh botguncha ovqatlanish, ichish va boshqa ro‘zani buzuvchi ishlardan tiyiladilar.

Ramazon so‘zi arabcha “ramada” (رَمَضَ) fe’lidan kelib chiqqan bo‘lib, “kuydirish” yoki “qizdirish” ma’nolarini anglatadi. Tarixiy manbalarga ko‘ra, dastlab hijriy taqvimda ushbu oy jazirama issiq kunlarga to‘g‘ri kelgan. Islomiy talqinga ko‘ra esa, Ramazon gunohlarni kuydirib yo‘q qiladigan oy hisoblanadi. Rasululloh (s.a.v): “Ramazon Allohning ismlaridan biridir, shuning uchun uni Ramazon oyi deb atang”, deganlar.

Bu oyda muhim tarixiy voqealar yuz bergan. Qur’on Qadr kechasida nozil qilina boshlagan. 17-Ramazonda Badr jangida musulmonlar g‘alaba qozongan, 20-Ramazonda esa Muhammad (s.a.v) Makkani fath qilgan. Islomiy rivoyatlarga ko‘ra, Allohning oldingi payg‘ambarlariga (Musoga Tavrot, Isoga Injil, Dovudga Zabur) ilohiy kitoblar Ramazon oyida nozil qilingan.

Ro‘za tutishning shar’iy qoidalariga ko‘ra, voyaga yetgan, aqli raso va sog‘lom har bir musulmon uni ado etishi shart. Lekin, safardagi insonlar, homilador va emizikli ayollar, kasallar va qariyalar uchun ro‘za yengillik bilan berilgan. Ro‘zani qasddan buzish gunoh hisoblanib, uning kafforati (misli 60 kunlik ovqatlanish miqdorida sadaqa) yoki qazo qilish talab etiladi.

Ro‘zaning sog‘liqqa foydasi ilmiy jihatdan isbotlangan. Saharlikda protein va murakkab uglevodlarga boy ovqat iste’mol qilish energiyani uzoq muddat saqlashga yordam beradi. Iftorlikni xurmo va suv bilan ochish esa qondagi glyukoza darajasini asta-sekin oshirib, oshqozon tizimiga yuk tushishining oldini oladi. Ro‘za davomida organizm ortiqcha yog‘larni parchalab, hujayralarni yangilaydi va immunitetni mustahkamlaydi.

Qadr kechasi Qur’onda “ming oydan yaxshiroq” deb ta’riflangan. Bu kechada osmon farishtalari va Jabroil (a.s) Allohning ruxsati bilan yerga tushib, duo va ibodatlarni yetkazadilar. Rasululloh (s.a.v) Qadr kechasida: “Allohim, Sen kechirimlisan, kechirishni yaxshi ko‘rasan, meni ham kechir”, deb duo qilishni tavsiya qilganlar. Bu kechaning aniq sanasi noma’lum bo‘lib, u Ramazonning oxirgi 10 kunligidagi toq kechalardan birida bo‘lishi aytilgan.

Ramazon oyida zakot va sadaqa berish ijtimoiy adolatni mustahkamlaydi. O‘zbekistonda har yili minglab oilalarga Ramazon ehsonlari yetkaziladi. Xalqaro miqyosda esa musulmon mamlakatlari muhtojlarga yordam ko‘rsatadi.

Ba’zi davlatlarda, xususan, Norvegiya va Islandiyada ro‘za vaqti 20 soatdan oshib ketishi mumkin. Bunday sharoitda musulmonlar Makka yoki eng yaqin musulmon mamlakati vaqtiga qarab ro‘za tutishadi.

Ro‘za inson ruhiyatiga ijobiy ta’sir qiladi. Nafsoniy istaklarni tiyish iroda kuchini oshiradi, sabr va qanoatni rivojlantiradi. Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ro‘za davomida miyaning prefrontal korteksi faollashib, inson o‘z his-tuyg‘ularini yaxshiroq nazorat qila oladi.

Tibbiy nuqtai nazardan, ro‘za yurak-qon tomir kasalliklari xavfini kamaytiradi, oshqozon-ichak tizimini tozalaydi, metabolizmni yaxshilaydi. Biroq, iftorda haddan tashqari ko‘p ovqatlanish ortiqcha vazn yig‘ilishiga olib kelishi mumkin, shuning uchun muvozanatli ovqatlanish tavsiya etiladi.

Xulosa qilib aytganda, Ramazon nafaqat diniy marosim, balki inson ma’naviyatini yuksaltirish, jamiyatda hamjihatlik va saxovatni oshirishga xizmat qiluvchi oy hisoblanadi. U butun dunyoda musulmonlar hayotining muhim qismi bo‘lib qolmoqda va insoniyatni poklanishga, yaxshilikka undaydi.

Dayjest – bu muhim yoki asosiy ma'lumotlarni qisqacha jamlagan nashr yoki sharh. U odatda gazeta, jurnal yoki ilmiy maqolalardagi asosiy fikrlarni jamlaydi.

Misol: Har hafta chiqadigan Ilm-fan dayjesti ilmiy yangiliklarning eng muhimlarini qisqacha bayon qiladi.

Dizforiya – yoqimsiz kayfiyat holati bo‘lib, inson o‘zini asabiy, norozilik va umidsizlik ichida his qiladi. U odatda qisqa muddatli bo‘lib, stress, gormonal o‘zgarishlar yoki muayyan sharoitlarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Depressiyadan farqli ravishda, dizforiya uzoq davom etmaydi va doim ham hayotga qiziqishning yo‘qolishi yoki energiya pasayishi bilan kechmaydi.

Piromaniya – bu odamning ataylab olov yoqishga yoki yong‘in chiqarishga bo‘lgan nazoratsiz moyilligi. Piromaniyasi bor odamlar odatda yong‘in chiqargandan zavqlanadi yoki ichki zo‘riqishdan xalos bo‘lish yo‘li sifatida olov yoqadi. Biroq, bu harakat moddiy manfaat yoki qasddan zarar yetkazish maqsadida emas, balki psixologik ehtiyoj tufayli sodir bo‘ladi.

Method of loci – bu xotirani yaxshilash usuli bo‘lib, unda ma’lumotlar ongda tasavvur qilingan joylarga (loci – joylar) bog‘lanadi.

Misol: Agar siz xarid ro‘yxatini eslab qolmoqchi bo‘lsangiz, uyingizning turli joylariga mahsulotlarni tasavvur qilib joylashtirasiz. Masalan, oshxonada non, yotoqxonada sut, koridorda mevalar bor deb tasavvur qilsangiz, keyinchalik bu joylarni eslab, ro‘yxatni yodingizga keltira olasiz.

Abraham de Moivre (1667–1754) – fransuz matematigi bo‘lib, ehtimollik nazariyasi va statistikaga katta hissa qo‘shgan. Uning o‘z o‘limini hisoblab chiqqani haqidagi hikoya mashhur, lekin ko‘proq afsonaga yaqin.

Afsonaga ko‘ra, de Moivre yoshi ulg‘aygani sari har kuni avvalgidan 15 daqiqa ko‘proq uxlashini sezgan. U shunday hisob-kitob qilgan: agar bu tendensiya davom etsa, u kun kelib butun kunini uyquda o‘tkazadi, ya’ni o‘lishi kerak bo‘ladi. Ushbu hisob-kitob natijasida u 1754-yil 27-noyabr kuni vafot etishini taxmin qilgan va haqiqatan ham o‘sha kuni olamdan o‘tgan.

Haqiqiy ilmiy asosga ega bo‘lmagan bu hikoya matematik olimlarning aniq hisob-kitob qilish qobiliyatini romantizatsiya qilish natijasida paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay, bu rivoyat de Moivre shaxsiyatini yanada qiziqarli qiladi.

Kleptomaniya – bu odamning o‘zi ehtiyoj sezmagan yoki qimmat bo‘lmagan narsalarni o‘g‘irlashga bo‘lgan nazoratsiz istagi. Kleptomaniyasi bor shaxslar o‘g‘irlikdan moddiy manfaat ko‘rishni maqsad qilmaydi. Ular o‘g‘irlik qilish jarayonida ichki zo‘riqishdan qutuladi va shundan lazzatlanadi.

Illuminati: Tarix, Haqiqat va Afsonalar

Illuminati haqidagi tarix va afsonalar ko‘plab bahslarga sabab bo‘lib keladi. Bu tashkilotning asl kelib chiqishi XVIII asr Bavariyasiga borib taqaladi. 1776-yilda Adam Vayshaupt tomonidan tashkil etilgan Bavariya Illuminati jamiyati o‘sha davrning diniy va siyosiy tartibotlariga qarshi intellektual harakat sifatida yuzaga kelgan. Ular monarxiya va cherkovning kuchini zaiflashtirish, ta’limni isloh qilish va jamiyatni ma’rifat sari yetaklashni maqsad qilgan.

Adam Vayshaupt Ingolshtadt universitetida kanon huquqi professori bo‘lib, fransuz ma’rifatparvarlarining asarlaridan ilhomlangan. U tashkil qilgan Illuminati jamiyati uch bosqichli tuzilishga ega edi: yangi a’zolar sinovlardan o‘tib, falsafiy ta’lim olishlari kerak bo‘lgan, yuqori darajadagi a’zolar esa jamiyatning sirlarini bilish huquqiga ega bo‘lgan. Aloqalar maxfiy shifrlangan maktublar va laqablar orqali amalga oshirilgan. Misol uchun, Vayshaupt o‘zini "Spartacus" deb atagan.

Tashkilotning asosiy maqsadi diniy ta’sirni kamaytirish va jamiyatni ma’rifat sari yo‘naltirish edi. Ular monarxiyani respublika bilan almashtirishni, ta’lim tizimini isloh qilishni va davlat boshqaruviga o‘z tarafdorlarini joylashtirishni rejalashtirgan. 1777-yilda Vayshaupt masonlar harakatiga qo‘shildi, bu esa Illuminatining tez kengayishiga yordam berdi. 1782-yilda ular Yevropaning turli mintaqalarida o‘z filiallarini ochishga muvaffaq bo‘ldi. Tashkilot tarkibida yozuvchi Yogan Volfgang Gyote va faylasuf Yogan Gotfrid Gerder kabi mashhur shaxslar ham bor edi.

Bavariya hukumati Illuminati ta’sirining ortishidan xavotirga tushdi va 1784-yilda barcha maxfiy jamiyatlarni taqiqladi. Tashkilot a’zolari fosh qilinib, hibsga olinib, quvg‘in qilindi. Vayshaupt Bavariyani tark etishga majbur bo‘ldi. 1787-yilga kelib, jamiyat deyarli butunlay yo‘q qilindi. Bavariya hukumati tomonidan Illuminatiga tegishli maxfiy hujjatlar ommaga oshkor qilingach, ularning monarxiyani ag‘darish niyatlari borligi aniq bo‘ldi va bu tashkilotning taqdiri hal qilindi.

Garchi Illuminati rasmiy ravishda yo‘q qilingan bo‘lsa ham, u haqidagi afsonalar davom etmoqda. XIX asrdan boshlab turli mualliflar bu tashkilotni Fransuz inqilobi va dunyo siyosatidagi yashirin ta’sir kuchi bilan bog‘lashni boshladi. XX asrda esa bu nazariyalar ommalashib, Illuminati haqidagi tasavvurlar pop-madaniyatda ham aks etdi. Den Braunning romanlari, filmlar va hatto mashhur san’atkorlarning ijodida Illuminati bilan bog‘liq ramz va mavzular paydo bo‘ldi.

Zamonaviy tarixchilar Illuminatining haqiqiy ta’siri cheklangan bo‘lganini ta’kidlaydilar. Ular uni o‘z davrining boshqa maxfiy jamiyatlaridan biri deb bilishadi. Biroq, ularning ichki tuzilishi va strategiyalari zamonaviy siyosiy guruhlarga ilhom manbai bo‘lgani ehtimoldan xoli emas. Bugungi kunda Illuminati atamasi global fitna nazariyalarining markazida turibdi. U haqidagi turli da’volar, jumladan, dunyoni boshqaruvchi yashirin tashkilot sifatidagi tasvirlar dalillarga asoslanmagan. Asl Illuminati esa faqat XVIII asrning ma’rifatparvar harakatlaridan biri bo‘lib qolgan.

Instant gratification — bu insonning darhol qoniqish yoki lazzatlanish istagi bo‘lib, uzoq muddatli manfaat yoki katta mukofot olish uchun sabr qilish o‘rniga, hozirgi paytda yoqimli yoki qulay tanlov qilishni afzal ko‘rishini anglatadi.

Instant gratification — insonning sabrsizligi yoki kutishga tayyor emasligi sababli, hozirgi daqiqadagi zavqni yoki qoniqishni uzoq muddatli foydaga nisbatan ustun qo‘yish jarayoni.

Masalan:
- Tezda shirinlik yeyish (salomatlik yoki vazn nazorati haqida o‘ylamasdan).
- Pulni jamg‘armasdan, darhol sarflash.
- Katta maqsadlarga erishish uchun uzoq mehnat qilish o‘rniga, tezkor natija talab qilish.

Bu tushuncha odatda impulsiv xatti-harakatlar va qisqa muddatli fikrlash bilan bog‘liq bo‘lib, aksincha tushuncha delayed gratification (kechiktirilgan qoniqish) bo‘lib, u kelajakdagi katta mukofot uchun hozirgi lazzatdan voz kechishni anglatadi.

Deja vu – bu inson hayotida kamida bir marta duch keladigan, hozirgi voqeani avval boshdan kechirgandek his qilish holati. Olimlar buni miya jarayonlaridagi vaqtincha sinxronlik buzilishi yoki ongning ma'lumotlarni qayta ishlash xususiyatlari bilan bog‘lashadi. Dunyo aholisining 90%i hayoti davomida kamida besh marta deja vu holatini boshdan kechiradi.

Atama fransuz psixologi Emil Buarak tomonidan 1876-yilda birinchi marta qo‘llangan. XX asrga kelib, bu termin ilmiy tadqiqotlar mavzusiga aylangan. Zigmund Freyd uni ong ostidagi bostirilgan xotiralar bilan bog‘lagan, Uaylder Penfild esa miyaning temporal lobini stimulyatsiya qilish orqali deja vu holatini sun’iy qo‘zg‘atishga muvaffaq bo‘ldi.

Sog‘lom odamlarning 60-80%i hayoti davomida bu holatni boshdan kechiradi. Odatda 2-30 soniya davom etadi va o‘z-o‘zidan yo‘qoladi. Ko‘pincha yangi muhitlarda, charchoq yoki stress holatlarida yuzaga keladi. Epilepsiya yoki shizofreniya bilan bog‘liq bemorlarda esa uzoqroq davom etishi va takrorlanishi mumkin.

Nevrologik nazariyalarga ko‘ra, miya xotira tizimidagi vaqtincha sinxronlik buzilishi deja vu hissini keltirib chiqaradi. fMRI tadqiqotlari deja vu paytida prefrontal korteks va parahippokampal joylarda faollik pasayishini aniqladi. Psixologik modellar esa uni "xotira monitoringi" tizimidagi nosozlik deb hisoblaydi.

Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 15-25 yosh oralig‘idagi yoshlar fenomenni eng ko‘p boshdan kechiradilar. 50 yoshdan keyin esa holatlar kamayadi. Sayohat qilish va kino tomosha qilish deja vu ehtimolini oshiradi. Stress, uyqusizlik va hissiy zo‘riqishlar ham bu holatga ta’sir qilishi mumkin.

2024-yilda Kembrij universiteti olimlari sun’iy intellekt yordamida deja vuning neyrofiziologik modelini yaratdilar. Virtual reallik sharoitida 3D-muhitlarni takrorlash orqali tajriba ishtirokchilarining 73%i sun’iy deja vu holatini boshdan kechirdi.

Deja vu – inson ongining eng sirli fenomenlaridan biri bo‘lib, uning nevrologik asoslari yaxshi o‘rganilgan bo‘lsa-da, psixologik va falsafiy jihatlari hanuz munozarali bo‘lib qolmoqda. Kelajakda neyrotexnologiyalar rivojlanishi bilan bu sirli fenomen yanada chuqurroq o‘rganilishi kutilmoqda.

Tachyon – fizikada yorug‘lik tezligidan yuqori harakatlanishi mumkin deb taxmin qilingan gipotetik zarracha. Bu tushuncha maxsus nisbiylik nazariyasi doirasida ilgari surilgan bo‘lib, tachyonlar massasi mavhum (imaginariy) qiymatga ega bo‘lishi kerakligi aytiladi. Ammo hozirgacha tachyonlarning mavjudligi eksperimental tarzda tasdiqlanmagan.

Misol: Agar tachyonlar mavjud bo‘lsa, ular informatsiyani yorug‘likdan tez yetkazib bera olardi. Bu esa sabab va natija tamoyillariga zid kelib, vaqt ortga harakat qilishi mumkinligi haqidagi paradokslarni yuzaga keltiradi.

Apofeniya – tasodifiy narsalar va hodisalar o'rtasida mavjud bo'lmagan bog'liqliklarni ko'rish yoki ma'no izlash holati.

Misol: Odam bulutlarga qarab unda yuz, hayvon yoki boshqa tanish shakllarni ko'rishi. Bu aslida tasodifiy bulut shakllari bo'lsa-da, miyamiz ularda ma'lum bir obrazlarni ko'rishga moyil bo'ladi.

Agar Yerning 10 yorug‘lik yili uzoqligiga ulkan bir ko‘zgu joylashtirsak va uni teleskop bilan kuzatsak – biz o‘tmishdagi tasvirni ko‘rgan bo‘lardik. Aniqrog‘i, 20 yil avvalgi Yerning holatini. Buning sababi yorug‘likning cheklangan tezligi (taxminan 300 000 km/soniya) bilan bog‘liq.

Buni tushunish uchun quyidagicha tasavvur qilaylik: Yorug‘lik Yerdan ko‘zgugacha yetib borishi uchun 10 yil kerak bo‘ladi, chunki masofa 10 yorug‘lik yili. Ko‘zgu bu yorug‘likni qaytarib yuborganidan keyin, u yana Yerga qaytib kelishi uchun yana 10 yil talab etiladi. Natijada, biz Yerga qaytib kelgan yorug‘lik orqali 20 yil oldingi tasvirni ko‘ramiz. Bu, go‘yo o‘tmishga qaraydigan "vaqt oynasi"ga o‘xshaydi.

Biroq bunday tajribani amalda amalga oshirish deyarli imkonsiz. Birinchidan, 10 yorug‘lik yili (taxminan 94 trillion kilometr) uzoqlikka ko‘zgu o‘rnatish bugungi texnologiyalar uchun haddan tashqari murakkab vazifa. Ikkinchidan, ko‘zgu yetarlicha katta va mukammal bo‘lishi kerak, aks holda yorug‘lik yetarli darajada aks etmaydi. Uchinchidan, kosmosdagi chang, nurlanish va boshqa ta’sirlar tasvir sifatini buzadi.

Shunday qilib, nazariy jihatdan bu mumkin bo‘lsa-da, hozircha faqat ilmiy-fantastik g‘oya sifatida qolmoqda.