Асанов формати

Марказий Осиёда ҳали XV асрда ҳам тиллар иерархияси шунақа бўлган. Мўғул истилосидан сўнг араб тилининг аҳамияти пасайиб кетганини айтмаса, бошқа ўзгаришлар йўқ. Навоий "Муҳокамат ул-луғатайн"да бу ҳақда ёзади: сортлар (форс тиллилар) туркчани билмайди, билганиям кучли акцент билан аранг гапиради, турклар орасида эса форс тилини гўзал биладиганлар, бу тилда жуда зўр ёзадиган одамлар бор, дейди у.

Лекин Темурийларнинг (айниқса Ҳусайн Бойқаронинг) тил сиёсати вазиятни ўзгартира бошлади. Дейлик, оммабоп адабиётда турк тилининг асосий душмани қилиб кўрсатиладиган Камолиддин Биноийнинг ўзи ҳам бу тилни билгани (Бобур билан мушоирасини эсланг) ва ҳатто баъзи асарларни (тирикчилик йўлида) туркийга ўгиргани ҳақида маълумотлар бор. Бойқаро даврининг яна бир зиёлиси — Зайниддин Восифий ҳам туркийда шеърлар ёзган.

Хонликлар даврида она тили форс бўлган аҳоли туркийда ижод қилиши одатий тусга кириб борган. Бу туркийнинг нуфузи ошиб борганини кўрсатади. Айниқса Қўқон хонлигида буни кўриш мумкин — Умархон даврида саройда ижод қилган кўпгина ижодкорларнинг келиб чиқиши тожик бўлса ҳам, улар туркий тилдаги Қўқон адабиётини яратишга катта ҳисса қўшган. Гулханий, Махмур, Дилшоди Барно, Фазлий Намангоний, Маъдан кабилар одатда шундай ижодкорлар қаторида саналади.

@AsanovEldar

Тил билишда этник фарқлар ҳам бўлган. Турли тилларда гапирувчи жамиятларда тил приоритетлари фарқ қилган.

Араблар/араб тиллилар кўпинча араб тилидан бошқа тилни билмаган. Чунки бунга эҳтиёж бўлмаган — ҳамма китоб араб тилида, таълим араб тилида, дин араб тилида, бошқалар араб тилини билади.

Тожиклар/форс тиллилар ўз тилини ва бунга қўшимча араб тилини билган ёки ҳарқалай ўрганишга ҳаракат қилган.

Турклар/турк тиллилар кўпинча, ўз она тилидан ташқари, яшаб турган минтақасидаги устувор маданият тилини билган/ўрганган: Марказий Осиё, Кичик Осиё, Эрон ва Ҳиндистонда — форс тилини, Мисрда, Шомда — араб тилини. Бизда турклар кўпроқ турк ва форс тилларини билган, арабча камроқ тарқалган (айниқса мўғул истилосидан сўнг). Жуда кучлилари ёки вақти, имконияти кўплари араб тилини ҳам ўрганиб, уч тил соҳибига айланган.

Бу вазиятга параллелларни бугун ҳам кўришимиз мумкин: америкаликлар кўпинча инглиз тилидан бошқа тилни билмайди, негаки бунга эҳтиёж йўқ; руслар, рус тилидан ташқари, инглиз тилини ўрганади; ўзбеклар эса "маданиятли" инсон бўлиш учун ҳар уч тилни билишга мажбур. Яъни туркларнинг маданий позицияси ҳали ҳам жиддий ўзгаргани йўқ.

@AsanovEldar

"Ўрта асрларда бизда ҳамма уч тилни билган, арабча, форсча, туркчани ёрворган" деган қараш бор. Аммо бу ҳақиқатга мос келмайди.

Аввало, тил ўрганиш имконияти ҳаммадаям бўлмаган. Аралаш маҳаллаларда яшаган, бозорларда ишлаган одамлар ўзаро мулоқот натижасида оғзаки тилларни ўзлаштирган бўлиши мумкин, аммо уларнинг билими маиший сўзлашув даражасида қолган.

Китобий тилни ёзадиган, илмий, сиёсий мавзуларда гаплашадиган даражада ўрганиш имкониятига ҳукмрон сулола болалари, аслзода ва бойларнинг фарзандлари, шунингдек, амаллаб мадрасада 15—20 йил ўқиш йўлини қилганлар эга бўлган холос.

Худди ҳозир инглиз тилини ўрганаман деб йиллаб қийналиб юрганингиз каби, ўтмишда ҳам тил ўрганиш осон бўлмаган. Ҳозиргидан қийинроқ бўлган ҳатто (методлар қолоқлиги боис). Биз билган кўп машҳурлар ичида бирорта чет тилини билмаганлар бор. Масалан, Кўчкунчихон ёки Шайбонийхоннинг ўғли Муҳаммад Темур Султон ҳақида шунақа маълумотлар бор.

Айниқса араб тилини ўрганиш қийин бўлган. Баъзи машҳур олимлар умрининг охиригача араб тилини мукаммал ўргана олмай қийналгани айтилади. Масалан, машҳур тилшунос Сибавайҳ ан-Наҳвийнинг ёзма арабчаси зўр бўлган, аммо сўзлашув арабчасида жуда қийналган.

Ибн Сино арабчани яхши билмагани учун кўп танқид остига олинган. Кейинчалик у арабчани мукаммал ўрганди, дейилади; балки машҳур бўлиб кетганидан сўнг шунчаки пиарини тўғрилаб қўйишгандир. Ҳарқалай, унинг китобларини оригиналда ўқиган ҳамкасблар арабчаси ростдан яхши эмаслигини, форсчани калькалаб кўп ишлатиб юборганини айтишади.

Абу Мансур Мотуридийнинг ҳам арабчаси яхши бўлмаган. XV асрдан сўнг минтақада арабчани яхши биладиган одам оз қолган, ҳатто мадрасалардаям жуда зўр ўргатилмаган.

@AsanovEldar

Энди асосий масала, шу билан ҳозирча бу мавзуга нуқта қўйсагам бўлади: Суриядаги воқеалар бизга қандай таъсир қилади? Таъсир қиладими ўзи?

Бир қарашда узоқ минтақа, диний ҳамжиҳатлик қанотида оҳвоҳлашдан бошқа таъсир йўқдай туюлиши мумкин. Ғазода бўлгани каби. Лекин, Ғазодан фарқли, бу ерда конкрет Ўзбекистондан, Марказий Осиёдан, МДҲдан борган одамлар қўлида қурол кўтариб юрибди. Улар у ерда сезиларли кучни ташкил қилади, ахборот кампанияларини ўзбек, рус, уйғур ва бошқа тилларда олиб боради.

Бу минтақамиздан ва Ўзбекистоннинг ўзидан янгидан-янги одамлар пропагандага учиб, кетиб қолиши хавфни орттиради. "Кетсин, қутуламиз", "шунчаки воз кечамиз" билан иш битмайди. Биринчидан, улар бир кун қайтиши мумкин; иккинчидан, Ўзбекистоннинг имижига, халқаро алоқаларига салбий таъсир қилади (охирги бир ойда бўлган воқеалар таъсир қилиб ҳам бўлди, аммо батафсил тўхталиб ўтирмайман).

Ниҳоят, қисқа муддатда иккинчи марта дунёнинг муайян бир қисмида диний мафкурага асосланган қуролли гуруҳ куч билан ҳокимиятга келиши ёмон прецедент. Турли радикал кайфиятдаги кучлар бундан илҳомланиши ва ҳатто ҳаракатга келиши мумкин. Радикал ҳаракатларга симпатия ошиши мумкин.

Буёғи энди ҲТШнинг сиёсатига боғлиқ. Ушбу ҳаракат илгари ал-Қоидага байъат қилгани учун террорчи гуруҳлар рўйхатига киритилган эди; анча йиллардан буён бу рўйхатдан чиқишга ҳаракат қилиб келмоқда. Дамашқни олганидан сўнг озчиликларга тегинмайдиган, тамал ҳақ-ҳуқуқларни ҳурмат қиладиган барқарор давлат тузишга ҳаракатлар қилаётгани кўриняпти. Балки ростдан шунақа йўналишда ривожланиб, халқаро тан олинган расмий ҳокимиятга айланар.

@AsanovEldar

Суриядаги можаронинг яна бир томони — газ масаласи.

Фуқаролик урушидан олдин Қатардан Европага ўтадиган газ қувури лойиҳаси муҳокама қилинган эди. Қувур Туркия, Сурия, Иордания ва Саудия Арабистонидан ўтиши керак эди. Аммо Асад бундай қувурни ўз ҳудудидан ўтказишга кўнмади, бунда Россиянинг манфаатларига хиёнат қилмаслигини очиқ айтди. Албатта, унинг позициясидан Эрон ҳам манфаатдор эди.

Шундан сўнг уруш бошланди. Баъзи конспирологлар ҳатто Асад лойиҳага қўшилмагани учун уруш атайлаб уюштирилди, деб айтади. Ҳарқалай, Асадни олиб ташлашга ҳаракатларнинг сабабларидан бири унинг ўрнига лойиҳага қўшиладиган ҳокимиятни келтириш бўлган бўлса керак. Бу Европанинг Россияга боғлиқлигини пасайтириши кутилаётган лойиҳа эди.

Мана энди Асад йўқ, Сурияда янги, туркларга хайрихоҳ ҳокимият. Айтишларича, лойиҳа қайта жонланар эмиш. Агар Қатар-Европа газ қувури муҳокамалари кун тартибига қайтса, конспирологияга озгина ишона бошлаймиз.

@AsanovEldar

Ўзи, Туркия-Исроил тандеми Россия-Эрон тандемини иккинчи марта мағлуб қилмоқда.

Қорабоғда Туркия ва Исроил Озарбайжонни қўллаб-қувватлади. Арманистоннинг яқин ҳамкорлари Россия ва Эрон эди. У ерда ҳам вазиятни усталик билан пойлаб, зарба берилди ва Қорабоғ Озарбайжонга қайтарилди.

Энди эса Сурияда яна шу нарса такрорланди. Фурсатдан фойдаланиб берилган зарба икки ҳафтада минтақанинг оёғини осмондан қилди. 2:0.

@AsanovEldar

Хуллас, Ғазода ёқилган ўт Суриянинг давлат сифатида тугашига олиб келди. Аслида бу эртароқ рўй бериши мумкин эди, лекин Эрон (Ҳизбуллоҳ орқали) ва Россия Башар Асаднинг ҳокимиятини сақлаб қолган эди. Асад тўрт йил ичида ҳокимиятини мустаҳкамлаб, жанговар армия ярата олмагани учун давлатидан айрилди.

Охирги маълумотларга кўра, "Ҳайъат таҳрир аш-Шом" (ҲТШ) Туркияни бу операциядан олти ой олдин хабардор қилган экан. Эрдўғон Асад билан алоқаларни тиклашга уриниши натижа бермагач, Туркия бу операцияга "сукут — аломати ризо" деб жавоб берган экан.

Яна бир маълумотга кўра, аслида ҳокимият нисбатан дунёвий мухолиф куч ҳисобланган, Туркияга янада яқинроқ бўлган Сурия миллий армияси (СМА) қўлига ўтиши керак бўлган, лекин ҲТШ отни қамчилаб қолган.

Эрдўғон ва Нетаньяҳу буни олдиндан келишиб олганми ё иккиси ҳам даҳо стратегми — бир нарса дейиш қийин. Лекин асосий ғолиблар Туркия ва Исроил, асосий мағлублар Эрон ва Россия бўлди. Сурия эса парчаланиб кетди.

Туркия Суриядаги асосий кучга айланди — ҲТШ у ва Қатар билан алоқа ушлайди, уларга қулоқ тутади; курдлар ҳали ҳам Суриянинг катта қисмини (Рожавани) назорат қилиб турибди, лекин турклар энди катта эҳтимол билан уларга қарши операциялар ўтказади.

Исроил Дамашқ ҲТШ қўлига ўтиши билан стратегик қурол-яроғ омборларини ва аэропортларни йўқ қилди, Дамашқ остоналаригача бостириб кириб, буфер зонасини яратиб олди. Ҳокимиятни, кутилганидек, СМА эмас, ҲТШ олгани Исроилни чўчитгандир — исроиллик сиёсатчилар ҲАМАС мисолида ҳар қандай исломий гуруҳларни миллий таҳдид деб била бошлаган.

Хуллас, Сурияни ҲТШ, Туркия, Исроил ва курдлар бўлиб олди ҳозирча (майда гуруҳларни ҳисобламаганда).

Россиянинг охирги ўн йилликларидаги асосий геосиёсий ютуғи — Асад ҳокимиятининг сақлаб қолиниши йўққа чиқди. Эрон эса минтақадаги таъсирининг улкан қисмини йўқотди — Сурия қўлдан кетди, Ливан ва Ғазо билан алоқа коридорлари ёпилди. Эронлик сиёсатчилар бу зарбалардан сўнг ядровий дастурни жадаллаштиришга чақирмоқда, чунки Исроил ва Саудиядан ҳимояланишга бошқа аргументи қолмаяпти.

@AsanovEldar