Inson o‘zi olgan ilk ma’lumotlar ta’siridan chiqishi qiyin.
Ilm‑fan bashariyatnikiMusulmonlar ilm‑fanga hech qanday hissa qo‘shmaganu, faqat Yunon faylasuflari va Fors majusiylarining asarlarini tarjima qilishgan, degan fikrni ilgari surish o‘sha noxolis g‘arbliklarning uslubidir.
Aslida ilm‑fan bashariyatniki, uni xalqlar davrlar osha qo‘lma‑qo‘l qilib, rivojlantirib, bir‑biriga uzatib kelgan. Masalan, oddiy yozuvni oling, dastlab qadimgi Misrda iyeroglif shaklida boshlangan bo‘lsa, keyin uni Batrodagi (Petra) nabatiylar rivojlantirgan va butun dunyoga yozuv shundan tarqagan. Biroq, u Sharqda o‘ziga xos, Gʻarbda o‘ziga xos taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tgan. Shu bois, yozuv ixtirosini bitta xalqqa cheklash xato, balki u Gʻarbu Sharq xalqlarining asrlar osha bir‑birlaridan olgan ilmlarini rivojlantirishi natijasida yuzaga kelgandir.
Bu xuddi mukammal qilib qurilgan muhtasham binoga o‘xshaydi. Kimdir unga chuqur kovlagan bo‘lsa, kimdir loyini qorigan. Kimdir poydevorini, yana boshqasi devor yoki tomini ko‘targan. Kimlardir uning eshik‑komini, yana kimlardir bo‘yog‘u chirog‘ini qo‘ygan. Uyning binosini bir kishiga nisbat berib bo‘lmaganidek, ilm‑fan yutuqlarini ham bir soha kishilariga yoki bir davr yoxud ma’lum mintaqa vakillariga cheklash adolatsizlik hisoblanadi.
Ilm‑fan ham umumbashariy boylik sanaladi, faqat uning rivojiga kim ko‘proq hissa qo‘shganini tahlil qilish mumkin, biroq, barcha yutuqlarni bir tarafga burishga urinish noxolislikdan boshqa narsa emas.
Ilm‑fan bir davr Yunonda rivojlangan bo‘lsa, boshqa bir davr Xitoyda, yana qaysi bir asrlarda Hindistonda taraqqiy etgan. Ba’zi ilmlar Sharqda, ba’zilari Gʻarbda yetilgan. O‘z navbatida musulmon olami ham bir necha asr mobaynida ilm‑fanning barcha sohalarida dunyoda yetakchilik qilgan va insoniyatga son‑sanoqsiz ilmiy yangiliklar, ixtiro va kashfiyotlarni taqdim etgan. Bu paytda musulmon olimlari faqat tarjimonlik qilmagan, balki ular ilmlarni o‘zlashtirib, saqlab, qayta tihrir qilib, mavjud xatolarni to‘g‘rilab, rivojlantirishgan, tartiblashgan va keyingi avlodlarga uzatishgan. Buni insofi bor har qanday olim e’tirof etishi aniq. Biroq, noxolis fikrlar ta’siriga tushib qolgan, o‘z ajdodini tanimaydigan go‘rso‘xtalar bu haqiqatni anglay olmaydilar.
Forobiy bejizga «Ikkinchi muallim» deb atalmagan. U o‘z asarlarida aqliy qoidalar bilan Yunon falsafasini tahlil qilgan va Yaratuvchining biru borligini falsafiy asosda tushuntirgan. Bu bilan u Islom aqiydalarini ham himoya qilgan.
Abu Aliy ibn Sinoning tib ilmida yozgan asarlari bir olam bo‘lsa, falsafa va mantiqdagi asarlari yana bir dunyo. U o‘z asarlarida o‘rni kelganda Aflotunning fikrlarini tanqid qilib, o‘z takliflarini ilgari suradi. Muhammad Xorzamiyning hisob ilmiga oid tahlillari, Ahmad Farg‘oniyning ixtirolari, Abulqosim Zahroviyning hanuzgacha ishlatilayotgan jarrohlik qurollari, Ibn Nafisning tib ilmidagi kashfiyot va ixtirolari ‒ bu ro‘yxatni istagancha davom ettirish mumkin ‒ bularning barchasi ilm‑fan rivojidagi tarixiy yutuqlar bo‘lgan.
Xo‘sh, nega ularning bu xizmatlarini inkor qilish kerak? Nega ularni faqat ko‘chirmachidek tavsiflash kerak? Boshqalarning musulmon ixtirochilarining yangiliklarini o‘zlashtirib olgani kammi?
Avtomobillar tarixini o‘rgansangiz, bir yoqda olmonlar, bir yoqda ruslar, yana bir tarafda amerikaliklar, boshqa tarafda yaponlar o‘zlarini avtomobilning birinchi ixtirochisi deb iddao qilishga urinadi. Aslida ularning barchasi bu ishda mushtarak, bir‑birlarining tajribasiga suyangan, ilmidan foydalangan. Xuddi shu kabi musulmonlar ham o‘zlaridan oldingi millatlarning ilmiy yutuqlaridan foydalangan va o‘zlari ham bu bemisl yangiliklar taqdim qilgan. Bu ko‘chrimachilik yoki tarjimonlik emas. Biroq, ko‘proq Gʻarb manbalariga cheklangan kishilar bu haqiqatni qabul qila olmaydigan bo‘lib qolishadi. Zotan, inson o‘zi olgan ilk ma’lumotlar ta’siridan chiqishi qiyin.
©
Hasanxon Yahyo Abdulmajid
