Yosh siyosatchi

Hukmdor 👑

Kitob o'qib tugatsam, xuddi olamshumul voqea bo'lgandek, qiymati yo'q nimagadir ega bo'lgandek xursand bo'lib ketaman. Bugun tushlikka yaqin Nikkolo Makiavellining "Hukumdor" nomli asarini o'qib tugatdim. Avval ham o'qigandim. Kichik hajmli bo'lgan ushbu asar dunyo klassik asarlari ichidagi eng durdona asarlardan biri hisoblanadi.

O'zini omadsiz va baxti qaro deb bilgan muallif bu asarini surgunda ekanligida yozadi. Qisqa muddatda yozilgan asar, aslida uzoq muddatli tajriba va ko'nikmalar maxsulidir. Asarda hukmdorlik nima ekanligi, qanday qo'lga kiritilishi va qanday qilib qo'ldan chiqishi haqida bahs yuritiladi. Bir ma'noda, o'z davrida qiyin ahvolga tushib qolgan davlat va hukmdorlar uchun bu asar orqali yangi takliflar taqdim qiladi. Asar reallikka asoslanib, orzu qilingan hukmdor emas, bo'lishi mumkin bo'lgan hukmdor portreti chiziladi. Davlatning boqiyligi uchun hukmdorga hamma narsani muboh deb qabul qiladi. Ya'ni davlatning kelajagi uchun bir hukmdor qattiqqo'l, berahm, shafqatsiz, ikkiyuzlamachi, zolim va hakozo salbiy sifatlarga ega bo'lishi mumkinligini ta'kidlaydi va bunga o'z davridan misollar keltiradi.

Machiavellining ushbu asari menga Platonning "Davlat",  Farobiyning "Madinat ul-fozila", Ibn Xaldunning "Muqaddima", Monteskyoning "Qonunlarning ruhi" asarlarini eslatib yubordi. (Chunki faqat shu asarlarni o'qiganman). Ko'plab jihatlardan ushbu asarlar bir-biriga bog'liq. Bu haqda ham, aslida, o'tirib olib uzundan-uzoq suhbat qilsa bo'ladi.

Asar bu jihatdan qattiq tanqidlarga uchragan bo'lsa-da, o'z davridagi sharoiti hisobga olinganda, haligacha o'z ahamiyatini yo'qotgani yo'q. Juda ajoyib, o'ylantiruvchi va hayajonlantiruvchi asar. Gapiradigan jihatlari ko'p, lekin vaqt yetmaydi. Alohida, soatlab suhbatlar o'tkazish kerak bu asar bo'yicha.

Bu va yuqorida sanab o'tilgan asarlar o'quvchiga davlat va jamiyatlarning mohiyati, ishlash shakllari va hozirgi kundagi davlat va boshqaruv tizimlari (siyosat) haqida fikr yuritish, tahlil qilish imkonini beradi.

Ona tilimizda bormi-yo'qmi xabarim yo'q, lekin xohlovchilar turkcha, inglizcha va ruscha nashrlarini pdf shaklida yuklab olishlari mumkin.

✒️ @phdiqbol_usmonov

Tog’a va domla so’zlarining ildizidagi umumiylik

#Dada (#doda) so’zining etimologiyasini ochiqlar ekan, katta ma’nosini bildiruvchi ta so’zi haqida aytib o’tdik. Bu so’z qarindosh-urug’chilik atamalaridan ota so’zidan tashqari og’a (ağa) so’ziga ham kelgan: ta+ağa. Huddi dada so’zida bo’lganidek bir a unlisi tushib qolishi natijasida tog’aga aylangan. Bu yergacha hammasi yetarlicha sodda, jo'n.

Bilsangiz, Xorazmda #tog’a demaydilar, #doyi deydilar. Shuningdek turkcha, ozarbayjoncha, turkmanchada ham dayı deyiladi. Bu ham tog’a so’zidan boshqasi emas. Bu so’zdagi evrilish quyidagicha bo’lgan: tağa so’ziga kichraytirish qo’shimchalaridan biri bo’lgan -y qo’shilgan. Bu qo’shimchaga yuqorida #boboy, #opoy o’rnaklari ham berildi. Tağay o'ziga +i qo’shimchasini olib kengaygan va tağayïga aylangan. O’g’uzlarning til xususiyatlaridan xabardor bo’lganlar biladiki, ularda so’z ichi va so’z oxiridagi ğ/g tovushlari tushib qoladi. Sarïğ o’rniga sarï, yalğan o’rniga yalan kabi. Qolaversa bizdagi so’z boshi t- o’g’uzlarda d-ga aylanadi. Natijada tağayï > taayï > dayı evrilishi yuzaga kelgan.