Xurshid Abdurashid

Rahmatli Mansur aka bilan bir-birimizga Ustoz deb murojaat qilardik. Vafotidan so‘ng telegramdagi oxirgi yozishmalarga ko‘z tashladim. Sal avvalroq yozilgan yozishmani o‘qidim-u, ichim zil ketdi: 
“— Ustoz, har doimgi joyga borib o‘tirsak, ozroq gurunglashsak, nima deysiz? Boshim “azgincha” og‘rivotti.
— Uyda edim-de, Ustoz, futbol ko‘rvomman. Keyinroq, maylimi?
— Futbol qachon tugaydi?
— 6 yarimda.
— 6 yarimgacha men ham tugayman...”
O‘sha paytda bu gap jiddiy tuyulmagan, odatiy hazil deb qaraganman, ehtimol. Undan keyin ham ko‘p gurunglashdik. Lekin... Oxiratingiz obod bo‘lsin, Mansur aka!

Cho‘lpon she’rlari;
Oybek, Hamid Olimjon “sof” lirikasi;
Mirtemirning xalqona she’rlari;
Gʻafur Gʻulom, Maqsud Shayxzodaning falsafiy she’rlari;
Asqad Muxtor miniatyuralari;
Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Rauf Parfi she’riyati;
Poemalar: “Zaynab va Omon” (Hamid Olimjon), “Surat” (Mirtemir), “Xotiram siniqlari” (Zulfiya), “Ruhlar isyoni” (Erkin Vohidov);
Dramalar: “Paranji sirlari”, “Maysaraning ishi” (Hamza), “Abulfayzxon” (Fitrat), “Alisher Navoiy” (Uyg‘un, Izzat Sulton), “Mirzo Ulug‘bek” (Maqsud Shayxzoda), “Kelinlar qo‘zg‘oloni” (Said Ahmad), “Qora kamar” (Shukur Xolmirzayev), “Temir xotin” (Sharof Boshbekov);
Hikoyalar: “Anor”, “O‘g‘ri”, “Adabiyot muallimi” (Abdulla Qahhor), “Mening o‘g‘rigina bolam” (Gʻafur Gʻulom);
Qissalar: “Shum bola” (Gʻafur Gʻulom), “Sinchalak” (Abdulla Qahhor), “Oydinda yurgan odamlar”, “Ot kishnagan oqshom” (Tog‘ay Murod);
Romanlar: “O‘tkan kunlar” (Abdulla Qodiriy), “Kecha va kunduz” (Cho‘lpon), “Sarob” (Abdulla Qahhor), “Qutlug‘ qon”, “Navoiy” (Oybek), “Yulduzli tunlar” (Pirimqul Qodirov), “Ulug‘bek xazinasi” (Odil Yoqubov), “Lolazor” (Murod Muhammad Do‘st), “Otamdan qolgan dalalar” (Tog‘ay Murod), “Tushda kechgan umrlar” (O‘tkir Hoshimov), “Ko‘zgu oldidagi odam” (Omon Muxtor).

1. Umrida bong nimaligini bilmagan xalqlarning shoirlari ham sho‘roning bongini tinimsiz chaladigan bo‘ldilar. Bong o‘rislarning cherkovlarida bo‘ladi. Musulmonlarning masjidlarida bong chalinmaydi.
2. Adabiyot yurak qoni bilan emas, sovetning qora siyohi bilan bitiladigan bo‘ldi. Sovetning bu qora siyohi tovlanaverib, tovlanaverib, dunyoda ilgari hech yerda ko‘rilmagan Ko‘zbo‘yamachilik fenomenini bino qildi.
3. “Sovet romani”ning bugun o‘quvchisi yo‘q hisobi. Yo‘q erkinlikni kuylagan, yo‘q ozodlikni ulug‘lagan, yo‘q tenglikka sig‘ingan she’rlarni bugun kim o‘qiydi?
4. Bugun XX asr milliy adabiyotimiz ahvolini, milliy tafakkurimiz qimmatini o‘sha yurak qoni bilan yozilgan so‘zlargina belgilaydi.
5. Agar sog‘lom milliy adabiyot va milliy badiiy tafakkur tarzi boshdayoq bo‘g‘ilmaganda, keyin muttasil tazyiqlar ostida qolmaganda, “O‘tkan kunlar” tramplinidan turib, ne cho‘qqilar ishg‘ol qilinmas edi?
6. Usti yaltiroq, ichi qaltiroq kitoblar qancha ko‘p chiqmasin, ular milliy adabiyot yo‘nalishi, ravnaq xususiyatlarini belgilay olmaydi. Ammo didlarni yemirish, farosatlarni o‘tmaslashtirishda “benazir” rol o‘ynashi mumkin.

“Chunki romanda Abdulla Qahhor ongi-yu qalbida obdon pishgan o‘z fikrini emas, o‘zi-o‘ziniki deb bilgani – tayyor holicha qabul qilgani rasmiy nuqtai nazarni ifodalaydi”.

— Gapning indallosi, uka, men sizga yorqin karyera va’da qilmoqchiman, – dedi u Hotamga muddaosini tushuntirib.

Hotam boshida bu gapning ma’nisini chaqmadi. U rahbarlikni biror kishiga sovg‘a qilinadigan buyum deb o‘ylamagandi. Bitta chiroqqa bitta kursi. U tanlov oldida o‘zini Buridan eshagi kabi his qildi. O‘sha mashhur Buridan eshagi bir paqir suv yo bir bog‘ pichandan bittasini tanlolmay halak bo‘ladi.

Shu bahor emasmidi qalblarga yorug‘lik olib kiradigan? Yo shoirona hayajonlar  yolg‘onmidi? Bu daf’a Hotamning hayotidagi bahor umidsizlik fasli bo‘ldi, yoronlar. “Keldi bahor, ishq faslidur, ma’shuqi gulruxsor qani?”