«Unday emas, bunday bo‘ladi. Sizlar adashyapsizlar!»Ijtimoiy psixologiyada
Danning-Kryuger effekti degan tushuncha bor. Bu nima degani?
— Biror sohada yetarlicha malakaga ega bo‘lmagan odamda o‘ziga bo‘lgan ishonch juda yuqori bo‘lishini kuzatganmisiz? Bunaqa odam o‘zini professional, tajribali mutaxassis deb hisoblaydi. Qobiliyatlarini yuksak baholagani bois qilayotgan xatolarini ko‘ra olmaydi, boshqalarning gaplarini inkor qiladi.
— O‘z ishining haqiqiy ustasi bo‘la turib, qobiliyatlarini yetarlicha baholamaydigan, ishonchsizlikdan aziyat chekadigan odamlarni ham uchratgan bo‘lsangiz kerak.
Mana shu hodisa Danning-Kryuger effekti deyiladi. Soddaroq tushuntirsak, bilimi oz bo‘lgan odam o‘ziga katta baho beradi, bilimi yuz chandon ko‘p odam esa o‘zini yerga uradi.
Qiziq jihati, bilimsizning o‘ziga bo‘lgan ishonchi manmanlikdan emas, ko‘proq bilimsizligini bilmasligi tufayli bo‘ladi. Bilimli odamning o‘zini yerga urishi esa kamtarlikdan emas, shunchaki o‘ziga to‘g‘ri baho bera olmasligidan bo‘ladi.
Danning-Kryuger effekti degan tushuncha yaqindagina — 1999 yilda ilgari surilgan bo‘lsa-da, bu haqda odamlar ming yillar avval ham fikr yuritgan. Keling, Suqrotning bir gapini eslaymiz:
—
Men hech narsani bilmasligimni bilaman, ammo boshqalar shuni ham bilmaydi!
Bu yerda "hech narsani bilmaslik" deb majoziy ma’noda aytilgan. Ushbu iqtibosdan bir nechta xulosalar olish mumkin:
— bilimsizlik o‘z-o‘zidan ayb emas, chunki inson bilib tug‘ilmaydi, hayoti davomida bilib boradi;
— bilimsizligini bilmaslik va tan olmaslik — ayb;
— bilmasligini bilish odamni boshqalardan ustun qiladi.
_____
Nima qilish kerak?
Birinchi toifadagi odamda o‘ziga bo‘lgan ishonch shu qadar yuqoriki, hatto xatolarini ham yutuqdek qabul qiladi.
Agar siz shunday odamga yo‘liqsangiz, u bilan ortiqcha bahslashmang, foydasi yo‘q. Yagona yechim — u qaysi sohada o‘zini mutaxassis deb bilsa, uni o‘sha sohaning haqiqiy mutaxassislari davrasiga tushirib qo‘yish. Haqiqiy mutaxassislar qanday bo‘lishi kerakligini u o‘z ko‘zlari bilan ko‘rsagina uning shira bosgan ko‘zlari ochiladi, oyog‘i qaytib yerga tegadi, o‘ziga bo‘lgan ortiqcha ishonchi me’yorga keladi.
Agar ikkinchi toifadagi insonga yo‘liqsangiz, shunchaki unga:
— u bilgan narsalarni hamma ham bilavermasligini,
— u qilgan ishni hamma ham qila olmasligini,
— u oson deb o‘ylagan narsalar oddiy odamlar uchun oson emasligini tushuntirish kerak.
@xatoliklar@xatoliklar_lotin
