Usmonip

#taqriz

​O‘zimizdan chiqqaniga nima yetsin…
(Erkin A’zamning “Gonoluluga elchi” asariga taqriz)

O‘zbekiston Xalq yozuvchisi Erkin A’zamning nasrini juda yoqtiraman. Tili shu qadar go‘zal va kinoyali, qahramonlari shu qadar hayotiy va original. Hikoya va qissalarini chin ma’noda miriqib o‘qiganman. Ishonavering, bunaqa ravon uslub, bunaqa ohangdor va ixcham nasr juda taqchil.

Yaqinda adibning “Gonoluluga elchi” asarini mutolaa qildim. Hali yangi asar ekan, ikki yil oldin yozilgan. Voqealar ham yaqin tarixda, istiqlolning ilk yillarida sodir bo‘ladi. Aftidan, to‘laqonli voqeiy qissa. Faqat undagi obrazlar o‘zgacha nomlar bilan tilga olinadi. Shunisi bilan qiziq aslida.

Syujet haqida yakkam-dukkam gapiradigan bo‘lsak, qadrdon do‘stlar sanalmish olti ijodkorni turli mamlakatlarga elchilikka yuborishga qaror qilishadi － “Yaxshi-da, o‘zimizdan chiqqaniga nima yetsin!” Ularga til o‘rgat, turli ijtimoiy-siyosiy mavzularda maqolalar yozdir, diplomatiya sirlarini tushuntir va hokazo deganday. Ammo hafsalangizni biroz pir qilishim mumkin: har qancha tadorik ko‘rilmasin, Parij-u London talashilmasin, alaloqibat oltovlonning hech biri elchilik rutbasiga ega chiqmaydi. Eski hammom, eski tos.

Xo‘sh, oxirida baribir hech kim elchilikka tayinlanma ekan, asarning nimasi qiziq deysizmi? Lo‘nda aytganda, jarayon qiziq, odamlar qiziq, ularning fe’l-atvori hamda o‘sha davr qiziq. Qahramonlarning laqablari ham qiziqlikda qolishmaydi: Olotiy, Jonjonboyev, Shaharlik, Manchiboy, Janubiy, Oltinchi, Yetimcha, Aka…

Qolaversa, sahifalar orasida ba’zan-ba’zan o‘sha yillar muhiti tasviriga ham duch kelasiz. Masalan, Aka oltovlon qoshida hazil-mutoyiba qiladi. Avvaliga azbaroyi Akaning hurmati hiringlab turganlar, jiddiyroq askiya yangraganda jim qolishadi. Muallif bu holatni mana buday shoirona ifoda etgan:

“Bunisiga ham baralla kulmoqqa jur’at qilmadik. U kezlarda hali nimaga kulish, nimaga kulmaslik aniq emas edi”.

Muallifning silliqqina kinoyalarini ham aytmoq joiz. Elchilikka tayyorlanayotgan oltovlonga siyosiy mavzuda bittadan maqola yozish sinovi ko‘ndalang bo‘ladi. Tabiiyki, barcha bor salohiyatini ishga solib qatam qitirlatadi. Ammo yakunda Bosh hakamga kelib-kelib ichlarida eng qalami to‘mtog‘i － Manchivoyning maqolasi ma’qul keladi. Roviy bu holatni quyidagicha ifodalagan:

“Taajjub oynagini taqib maqola tadqiqiga kirishganimizda ma’lum bo‘ldiki, bor-yo‘g‘i to‘rt betli matnda sakkiz o‘rinda xatboshi “Ma’lumki” degan majhul, nochor aniqlovchi bilan boshlanar ekan. (Shunchasi “ma’lum” ekan, yozib nima qilarding deng!) Bunisini mayli desak, maqolada siyqa, umumiy mulohazalardan boshqa hech gap yo‘q… Bor! Bor! Bizlarning “yangicha” maqolalarimizdan farq etaroq u Vatanboshidan boshlanib, Vatanboshi bilan yakun topardi. Savollar bo‘lsa, ayting!” Tanish uslub-a? Hanuz shunga o‘xshash “sersuv” maqolalarga ko‘zingiz tushayotgan bo‘lsa ajab emas.

Ammo qissaga “pessimistik” tamg‘asini urishga shoshilmang. Mayli, qahramonlarimizga dunyoning olti burchagiga yoyilish nasib etmagandir, lekin hech kim baxtsiz bo‘lgani ham yo‘q-da. Kimdir xorijga ketdi, kimdir moyligina idoraga ilashib oldi, kimdir nom-nishonsiz tahririyatga “surgun” qilindi… Sirasi, hech kim bebaxt qolib ketmadi. Oshnachilik degani hamon o‘sha-o‘sha, yig‘ilib oshxo‘rlik qilish o‘sha-o‘sha. Bundan ortiq baxtli yakun juda haqiqatdan uzoq bo‘lardi axir.

Qadrli kitobxon, ikki enlikkina taqrizda hammasini aytish imkonsiz. Xulosa shuki, mazkur qissa ravon tilda yozilgan, yumor va satira omixta qilingan, davr manzarasi-yu odamlar portreti musavvirona chizilgan. Asarni o‘qirkansiz, xuddi Qo‘qon holvasining totidan bahra olayotganday, Parkent uzumini bitta-bitta og‘izga otayotganday, Jizzax somsasini paqqos tushirayotganday rohat tuyasiz. Orasida rohatijon ko‘kchoyni aytmay qo‘yaveray-a! Miliy adabiyot deganimiz shu emasmi aslida?

@usmonosphere