TURKIY SÖZ | Adabiy-ijtimoiy portal

Turkistonning onalarini...

O‘n ikki oy birday ishlaydi,
Faqat ishlab ko‘ngil xushlaydi,
Imoratning loyin mushtlaydi,
Bolalarin tishda tishlaydi,
Go‘daklari toqmas, qo‘shlaydi
Turkistonning onalarini...

O‘g‘li Bobur Hind sori bosdi,
Qaytarmoqqa yetmadi dasti,
Nodirasin jaholat osdi,
Jaholatga bor erur qasdi.
Yuragini armon nishlaydi
Turkistonning onalarini...

Mashrab Balxda, dorda salanglar,
Usmon qah-qah urib, alanglar,
Hamzasini tilkalar sanglar,
Tushlari ham ahvolin tanglar,
Tushlari ham toshlab, g‘ishtlaydi
Turkistonning onalarini...

Amir Temur yodi o‘stirar,
Kenagasning dodi o‘stirar,
Sirtmoq, kunda, jodi o‘stirar,
Yassaviyning oti o‘stirar,
Xudo suyar, ruhlar ushlaydi
Turkistonning onalarini...

Afg‘on mulki bo‘ldi minglab er,
Harbiy ketgan yuzlab yigit — yer,
Bir bolaning dog‘i qilar sher,
Qodir Olloh, o‘zing toqat ber,
Yuragida arslon qishlaydi
Turkistonning onalarini...

Olgani shu elidan duo,
Tilovati, selidan duo,
Har qo‘llovchi yelidan duo,
Qo‘lidan ish, tilidan duo,
Boshidan oq ro‘mol tushmaydi
Turkistonning onalarini!

Halima Xudoyberdiyeva

🐺@turkiysoz

KEL ENDI, ENAM, KÖKBÖRI

Enasoydan Hazargacha suzardik,
Bölmas edi birontaning sörovi,
Qandahordan Örolgacha kezardik,
Ot jilovin tutmas edi birovi.
Ötolmaymiz bugun Jayhundan nari,
Qadam bossak nechasining burovi –
Qayda qolding, kel, enam-ov, Kökböri!
Holimizni bil, enam-ov, Kökböri!

Pomirtovdan sel misoli enardik,
Oltin Örda chodirida qönardik,
Issiqkölda gulmohidek suzardik,
Toshhovuzda chömilardik, tinardik.
Hisor yotmi, Yoyiq borsak uyotmi,
Qay biriga, ena, endi könardik –
Qayda qolding, kel, enam-ov, Kökböri!
Holimizni bil, enam-ov, Kökböri!

Öğillaring möğul bilan jang qildi,
Botirlaring Chingiz holin tang qildi.
Yengilsa-da tiz chökmagan zör bolang
Hinddan sakrab, yov oğzini lang qildi,
Tojmahaldek moʻjiza yaratganlar,
Janggohlarda fil lashkarin chang qildi.
Qayda qolding, kel, enam-ov, Kökböri!
Holimizni bil, enam-ov, Kökböri!

Oq örisla solishdi Qurmanjonlar,
Qizil öris dodin berdi Polvonlar.
Yov qoniga töldirdi-ku Jayhunni,
Ibrohim bek otli yovqur arslonlar.
Kelinlaring bek tuğmay qöydi, ena,
Qani bugun alp yigitlar, sultonlar –
Qayda qolding, kel, enam-ov, Kökböri!
Holimizni bil, enam-ov, Kökböri!

Öris balosidan qutuldik, devdim,
Shukurki mustaqil, hur böldik, devdim,
Közlarimiz hamon öris tomonda,
Adashdimmi, endi zör böldik, devdim?
Hurlik uchun berilgan jon unutmi,
Özi beklik tomon burildik, devdim –
Qayda qolding, kel, enam-ov, Kökböri!
Holimizni bil, enam-ov, Kökböri!

Sibirdagi öliklarni unutdik,
Kafansiz u tiriklarni unutdik,
Vatan degan vatansiz qayda qoldi,
Mozorsiz u chiriklarni unutdik.
Turmalarni töldirgan gunohsizlar,
Qodiriyga sheriklarni unutdik –
Qayda qolding, kel, enam-ov, Kökböri!
Holimizni bil, enam-ov, Kökböri!

Kökböri, kel, bolang orini uyğot!
El ichra nomusi borini uyğot!
Madaminbek kabi jasurlaringni,
Shermuhammad Bekdek zörini uyğot!
Kel, bizlarga böri sutidan emiz,
Ichimizda yotgan börini uyğot –
Qayda qolding, kel, enam-ov, Kökböri!
Holimizni bil, enam-ov, Kökböri!

Karimberdi Töramurod

🐺@turkiysoz

Qavmi Turoniya

Avlodi Yofasdin mönğul qiyofatli bir odam (muarrixlar qavlincha Turk) qavm va qabilasi ila Osiyo örtalarinda Issiqöl va Oltoy toğlari tegrasina kelub yerlashmishdir. Zamon köb özuvi birla bular ham albatta köbaymishlar.

Tabiiy, avvalği örinlarina siğmay turli tarafğa sochilurga majbur ölmishdirlar. Bular ham qavmi oriyoniya kabi juda köb shöbalarga bölindilar. Har qoyusi bir tarafga kelub yerlashdilar. Va yo köchma maishat etdilar.

Qavmi Turoniyaning köbragi köchma maishatli ölduqlarindin oyriluvlari, qabilalarga bölinuvlari ham juda tez ölur edi.

Ammo oralarinda birindin quvvatli va nufuzli xon chiqsa yana birga jiyiluvlari ham juda tez ölur edi. Quvvatli xonning favti ila yana bölinur edilar.

Torix va ilmi qiyofat va ilm as-sina ulamosining taftish va tahqiqi ila qavmi Turoniyadin ushbu qavmlar sonolanadir: Xitoy — Chin; Hinduxitoy — Mochin, Tibet, Onnom xalqlari, Yopun qavmi, Qöriyo xalqlari, Fin uruğlari, Turk xalqi, Totor va Manğullar, Tunğuslar, Buryotlar, Moloy uruğlari qutb-shimol tarafindaği Ğipirburi xalqlari, Yöqoğir, Ğilok, Oyn, Komchodali, Chuqut, Quryok, Numulus, Iskimus, Olyut, Tilinğut va ğayrlar.

Bu ilm ila uzoq vaqt shuğullanmish va yaqin oshnolanmish nemis ulamosindin ontrupulug Fridrix Mullir qavmi Turoniyadin ellik ikki qavm sonaydir. Ushbunda zikr etilmishlardin ba’zilari yana köb qavmga bölinadilar. Masalan, turk uruği qavmi ön yetti uluğ firqaga bölinmishdir.

Ushbu qavmlar borchasi forsiylarning Turon otomishlari Turkiston sahrosindin sochilmish xalq ölduqlari uchun qavmi Turoniya otolmishdirlar. Tub örinlari Oltoy toğlari öldiğindin Oltoy qavmlari, xalqiningda köbragi Uğir va yo Uyğur ismindagi qabiladin toroldiği uchun Uğir-Oltoy guruhi otolmishlardir.

Har qoyularining siymo va qiyofatlarinda manğul qiyofati öldiğindin Manğul va yo Manğul ravishli qavmlar otolmishdirlar. Turk uruğlarining ham borcha shöbalarinda manğul qiyofati ochiq mushohada ölinmishdir.

Boshqa qavmlar ila qotishmagan xolis turklar xos manğullardanda ortiqroq manğul qiyofatinda tobilmishlardir.

Bu sababdin qavmi Turoniyaning umumiy uluğ otolari Turk juda manğul qiyofatli öluvini gumon etmishdirlar. Buning uchun manğul ravishli qavmlarning borchasi, ya’ni qavmi Turoniya “Turk uruği qavmlari” otolmishdirlar.

Hasan Ato Abushiy,
“Turkiy qavmlar tarixi” asaridan.

🐺@turkiysoz

Odam öğillarining turli urugʻlarga bölinuvlari

Ahli sha’r körsatuvi böyincha yer yuzindaği barcha kishilar Hazrat Odam alayhissalom naslidin kelmishdir. Ammo hozirgi zamonamizda yoshoğon xalqlar muarrixlar qavlincha Hazrat Nuh alayhissalomning Xom, Som, Yofas ismli uch öğli naslidin torolmishlardir.

Ofriqo, Hind, Omriqo, Muhit, Jaziralarining köbisinda tiriklik etmaqda ölan qora tusdagi xalqlar Xom uruğina nisbat ediladilar. Bunlar ''niğr'' otolanadir.

Misriylar, Osuriylar, kaldoniylar, finikolilar, siryoniylar, ibroniylar (yahudiylar), arablar, armaniylar (öz tarixlarina va bir ehtimola binoan) Som naslina nisbat etiladilar. Bular “Somiylar” tasmiya etiladilar.

Yofas avlodi ikki uluğ firqaga oyrilmishlardir: bir bölagini «Qavmi oriya» — Oriyana, Oryoniya va ikkinchi bölagini “Turoniya”, “Turkiyya”, “Mönğuliyya” otomishlardir.

Bulardin, tuslarina qarab avvalgilarini “Oq qavmlar”, sönggisini “Sori qavmlar” otomishlardir.

Hindlilar, eroniylar, afğoniylar, yönoniylar, ornovidlar, lotiniylar, fransuzlar, anglizlar, nemislar, islovanlar “Qavmi oriya”, yo esa, “Oq qavmlar”dandirlar, xitoylar, hinduxitoylar, onnomlar, yonunlar, finlar, turk uruğlari, möğullar, totorlar “Qavmi Turoniya”, yo esa, “Sori qavm”lardandirlar...

Hasan Ato Abushiy,
“Turkiy qavmlar tarixi” asaridan.

🐺@turkiysoz

TURON

Turklikning muqaddas öchoği Turon.
Abdurauf Fitrat.

Öngimda ruhimga öq otgan fikr,
Könglimga bir yoruğ chöğ otgan fikr.
Uyqumda qonimni uyğotgan fikr:
"Turklikning muqaddas öchoği Turon".

Moziyi har otar tongni emizgan,
Har tiğli aqlni, ongni emizgan.
Böri, tulkimas, arslonni emizgan —
Turklikning kökragi, buloği Turon.

Kökiga turnalar "qur-qur"lab botgan,
Otganda kamoni bexato otgan.
Temurday xoqonlar qirqirlab yotgan,
Turklikning beshigi, quchoği Turon.

Keyin... orqadan yov toshlari yetgach,
Sara keksalari, yoshlari ketgach,
Tarqoq arslonlarin boshlari ketgach,
Yerning tutab yotgan qir, toği Turon.

Boy-boy bobolarim boyib, yiqildi,
Öz qoniga özi toyib yiqildi.
Bir-biroviga bosh qöyib yiqildi
Könglimning kuyigi, dard, doği Turon.

Shukur, xun uyğotdi qaytadan qonni,
Arslon bolalari qaytadan yondi.
Yovlar ololmagay endi Turonni
Bugun, tik arslonlarning toği Turon!

Halima Xudoyberdiyeva

🐺@turkiysoz

DUNYO VA BIZ

Bugunda Amerika va Gʻarb olami Sharqiy Ovrupadagi millatlarning hurriyatlarini ta’minlamoq uchun kurashmoqda, Rusiya esa, “Buyuk Slav Imperatorligi” qurmoq xayolida, arab davlatlari ham “Birlashgan arab jumhuriyatlari federasiyasi”ni maydonga keltirish fikrida, Chindagi xitoylar Хazar dengiziga tutashgan "Buyuk Chin Imperatorligi" tushini öngga aylantirish azmida, Isroildagi yahudiylar "Dunyo hokimiyati" shiori ostida irqdoshlari bilan birgalikda faoliyat körsatmoqda ekan biz turklar ne fikr-u xayoldamiz, nimalar qilmoqdamiz? Afsuski, bunday savolga javoban yuzlarimiz qizararoq, sukut etmoqqa majburmiz.

Ish shunga borib yetdiki, bugunda "turk" ta’birini ham köp yanglish bir tarzda tafsir etmoqdamiz. Tarix böyicha "Turk" ta’biri bugunda Örta Osiyo deyilayotgan eski Turkistonda yashagan turklarga berilgan ot edi. 1071-yildan keyin Anatoliyaga kelgan turkistonlik turklarning bir qismi bugungacha saljuqiylar, usmonlilar deya ataldi. Keyingi asrda, Usmonli imperatorligining tanazzuli tufayli Anatoliyadagi turklar vataniga "Turkiya" deb ot berildi. Bundan söngra turk ta’birini faqat Anatoliya turklariga — Turkiya turklariga xos bir anglam ölaroq qöllamoqni boshladik.

Ichki ğavgolar va kelishmovchiliklar, kurashlar oqibatida "madaniy turğunlik”ka uchragan, eronliklarning eskidan Turon va Turkiston degani nihoyatda keng vatanga ovrupoliklarning kirib kelishi va örtadagi tarixiy sharoit tufayli "turk dunyosi" maydonga chiqdi. Tarixdagi tolesizlikdan, muvaffaqiyatsizlikdan söng hozirgi Xitoyning Gansu degan yeridan Bolqon orollarigacha chözilgan qit’aviy bir kenglikdagi musulmon-turk xalqi asoratga tushib oldi.

Tarixiy bir saodat belgisi ölaroq Anatoliya turklari asoratdan qutulib, dunyodagi yagona turk mustaqil davlati sifatida Turkiya Jumhuriyati bölib yashab qoldi.

Faqat biz zimmamizdagi vazifani bajarolmadik.

Zero, yuqorida ta’kidlaganimdek, butun dunyo millatlari özlarining manfaatlari yölidagi yagona bir idealga, ğoyaga ega, bu uchun faoliyat körsatmoqda. Bizning ichimizda esa hamon ba’zi ğofilona tushunchalar va yoki dushman tashviqoti tufayli zehnlarga örnashgan, özimizga zararli shuur asorati bor. Notöğri talqin ta’siridagi ba’zi vatandoshlar aytganidek "Otga minamiz-da, urush qilamiz, tashqaridagi turklarni qutqaramiz" tushunchasi esa izohi hojatsiz bir köcha gapidir. Tashqaridagi turklar, ya’ni Turkiston, Edil-Örol, Qrim, Shimoliy Qofqoziya va Ozarbayjon turklari, shubhasizki, Turkiya Jumhuriyati ham "Buyuk turk dunyosi”ni hur dunyoga butun masala-yu muammolari bilan tanishtirib borilishiga va shu yöl bilan bir kun kelib asoratdan qutulishiga umidvordir.

Bizningcha, shu yölda harakat qilmoq va tarixiy vazifa sanalgan ishni amalga oshirmoq Turkiyaning rivojlanishiga halaqit bermaydi. Biz bu Dunyoning manfaatchilik faoliyati qarshisida yuzma-yuz turib, "kasalni yashirsang, isitmasi oshkor qilar" masaliga suyangan holda, yuragimizdagi iztiroblarni hayqirib aytamiz: "Yetar! Chin va rus imperalizm asoratida qolgan turklarning faryodini ham eshiting!.."

Y.Madaliyevning "Viloyatimizdagi özbek madaniyati va tili" öquv qöllanmasidan.
Qozoğiston. Olmaota, "Erevo" nashriyoti.

Maqola muallif ruxsati bilan chop etilmoqda.

🐺@turkiysoz

HIROTDAN KELGAN MAKTUB

(Turkumdan)

Oramizda besh yuz yillik yöl,
(uzoqlashar tobora u ham...)
Ammo menga uzatgancha qöl
talpinasan mudom, nabiram.

Gul qöyasan poyimga har yil
va ta’zimlar qilasan takror.
Childirmalar chalib turfa xil
meni maqtab aytasan alyor...

“Buyuklarga munosib avlod
bölamiz”, deb urasan lofni.
Göyoki har biringiz Farhod –
kul qilasiz ming Köhi Qofni.

Maqtovlarga öchsan, bolajon,
minbarlarga özni urasan.
Bitganlaring ruhsiz, chalajon
va ularni she’r deb yurasan.

(Tamakini tortasan asta,
may ichmoqqa ishtiyoqing zör.
Shu sababmi millat nazdida
shoir zoti kashanda, mayxör...)

Botil haqqa öxshab turganda,
erk oyoği tushovlangan payt,
Onang tezak yoqib yurganda
qanday baxtli yashayapsan, ayt?

“Millat, uyğon”, dedi oydinlar
Qöllamading – ketdi uloqib.
Qirğin bölgan payti moʻminlar
tonnalab osh yeysan yutoqib...

Xalq haq sözning gadosi erur,
ammo yolğon she’r tutding unga.
Ustozingga öxshading... Qurğur
mansabni deb sotilding kimga?

Chöp holicha qolmasin qalam,
jaholatga qarshi tiğ bölsin –
Razolatning közin öy, bolam,
zulm ketsin, zolim yöq bölsin!..

© Husan Maqsud

🐺@turkiysoz

SHOH VA SHOIRLAR SILSILASI

Fotih Sulton Mehmet Usmonli turk sultonligining sharafli hukmdorlaridan biri. 1451-yilda 21 yoshda Konstantinopolni fath etib, Vizayntiya imperiyasiga yakun yasagan. Istanbul turklar qöliga ötgach, davlat poytaxtiga aylantiriladi. Muqaddas Sofiya ibodatxonasini masjidga aylantirishga farmon bergan va vaqf hujjatini imzolagan. Bugungi Turkiya rasmiylari Muqaddas Sofiyaning masjidga aylantirishda Fotih Sulton Mehmetning ushbu farmonini asos qilib körsatdi. Qarang, bundan 500 yil avval imzolangan farmonning hali ham kuchi bor.

Fotih Sulton Mehmet xuddi Husayn Boyqaro, Bobur, Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Amir Umarxon, Muhammad Rahimxon II kabi shoh va shoir edi. "Avniy" taxallusi bilan devon tartib bergan. Shunday, Istanbulga — Rim imperiyasining vorisi Vizantiya imperiyasi markazi Konstantinopolga islom va turk bayroğini qadagan fotih aslida shoir edi.

Turkiy hukmdorlar adabiyot, san’at bilan shuğullanganlari uchun ham bu sohalarning nozik jihatlarini bilgan va shu sabab ularning davlatida madaniyat misli körilmagan darajada rivojlangan.

FOTIH SULTON MEHMET AVNIY
(XV asr)

***
Qasdi jonim aylayibdir
qancha hijron bor esa,
Hey musulmonlar, damidir
menga darmon bor esa.

Boz savdoyi köngul
hayli parishondir bu kun,
Sunbulini doğ etibdur
ul pari shon bor esa.

Ölganim bilgach, mahallang
itlari faryod etar –
Menga yiğlar jam bölib
bir yor-u yoron bor esa.

Sen duri maknun firoqingda
közim yoshin körib,
Bahs etib yiğlar magarkim
abri nayson bor esa.

Avniy, ul husn-u jamol
shohiga qul bölding va lek
Senga bölmishdir musallam
mulki Usmon bor esa.

***
Sevding ul dilbari, söz tinglamading, voy, köngil,
Aylading öz-özingi olama rasvoy, köngil,
Sanga jabr aylagay-u, qilmas u parvoy, köngil,
Jabra sabr aylamasang gar, netayin, hoy, köngil,
Köngil, ey-voy köngil, voy köngil, ey-voy köngil.

Chok bölur dasti jafo birla giriboningdir,
Ğam-u mehnat tikani sanchilur domoningdir,
Tökilur yerga balo tiği ila qoningdir,
Har dam oğizga kelar mehnat ila joningdir,
Köngil, ey-voy köngil, voy köngil, ey-voy köngil.

Toleying yuzi kulib, bölmadi xandon, netayin,
Yuraging dardina topilmadi darmon, netayin,
Qasdinga yor chekadir xanjari burron, netayin,
Beraversang bu ğam-u mehnat ila jon, netayin,
Köngil, ey-voy köngil, voy köngil, ey-voy köngil.

Dilbar ishqi-la etarsan nechaki nola-yu zor,
Aylading sabr-u qaroring bu xayollarga nisor,
Qora sochi etar olamni sening boshinga dor,
Foyda ne endi, agar aylar esang tarki diyor,
Köngil, ey-voy köngil, voy köngil, ey-voy köngil.

Vasli dilbar-la nasib bölmadi dilshod ölmak,
Dasti jabr ila yiqilgan diling obod ölmak,
Domi ğamdan dil-u jon bulbuli ozod ölmak,
Necha kundir ishing afğon ila faryod ölmak,
Köngil, ey-voy köngil, voy köngil, ey-voy köngil.

Chunki dilbar niyozingni köribon noz aylar,
Nolangni tinglagayu, ishvaga oğoz aylar,
Bazmi ğamda qadingi chang, yuzingi soz aylar,
Nolishing pardasini Zuhraga damsoz aylar,
Köngil, ey-voy köngil, voy köngil, ey-voy köngil.

Bilmadim, dardi dilingning ne emish darmoni,
Ölayin dard ila, lek chekmayin hech hijroni,
Mehnat-u dard-u ğamin olmak uchun arzoni,
Avniya sanchiladir mehnat-u ğam paykoni,
Köngil, ey-voy köngil, voy köngil, ey-voy köngil.

"Avniy (Fotih) devoni"dan.

Mumtoz usmonli turkchasidan Suhrob Ziyo tabdili.

🐺@turkiysoz