TOPONIMIKA

Rasmi yo’q ekan

Oʻzbek tilidagi supra soʻzi „sufra“ — asli pahlaviy tilidagi „istafr“ - soʻzidan olingan boʻlib, keyinchalik arab tiliga oʻzlashgan. Dumaloq mazmunidagi nol soniga nisbatan ham aynan „sufra“ soʻzining qadimgi pahlaviy tilidagi varianti ishlatilgan. Arab tilida supra soʻzi „Mafrash ul-moida“, yaʼni „yoyma dasturxon“ shaklida ishlatiladi. Qur’oni karimda „Moida“ surasi keltirilgan. Ayni shu surada insonlarga nimalar yeyish mumkin-u, nimalar harom qilingani haqidagi oyatlar mavjud.
Supraning maʼnolari koʻp boʻlib, „musofirning taomi, farishtalarning bandalar amallarini saqlovchi (qoʻriqlab turuvchi) dasturxon“ singari maʼnolarni ham anglatadi. Ikkinchi maʼnosiga koʻra qiyomat kuni bandalarga sufra yoyilib, nima amallar qilgani sufra dasturxonida koʻrsatiladi. Oxirida har bandaning gunoh yoki savobi darajasi  oʻz sufrasidagi neʼmatlar bilan oʻlchanadi. Shu maʼnoda ehsonning ahamiyati koʻpligi aytiladi. Shuningdek, musulmon Sharqida „sufra unsiz qolmasin“ degan ibora ham uchraydi. Buning mazmuni esa hech vaqt nasiba, neʼmating uzilmasin, hamisha dasturxoning neʼmatli boʻlsin deganidir. Chunki sufraning muvakkillari, yaʼni qoʻriqchilari, uni saqlovchilari  farishtalar boʻlar ekan. Hozirda ham Eronda Sufraxona degan soʻz mahalliy restoranlarga nisbatan qoʻllanadi.

@toponimika_zakovat

Shayx Zayniddin bobo 1164—1259 yillarda yashaganlar.
Ularning asl ismi Shayx Zayniddin Koʻyi Orifoni Toshkandiy ibn Shayx Shahobiddin Abu Hafs Umar Suhravardiy boʻlgan. U kishi 1164-yilda tugʻilgan. Otasi Shayx Shahobiddin Abu Hafs Umar Suxravardiy 25 yil davomida Iroqning Xorazmshoh davlatidagi elchisi boʻlgan. Shayx Zayniddin oʻsha vaqtlarda Xorazmdan Toshkentga kelib qoladi. Shayx Zayniddin Toshkentga yaqinlashganida, shaharning Koʻkcha darvozasidan bir necha chaqirim uzoqlikda tuya toʻxtab choʻkadi. Ushbu joy, keyinchalik, Koʻkcha dahasiga aylanadi va bu yerda Orifon qishlogʻi paydo boʻladi. Hazrati Shayx Zayniddin 1259-yilda 95 yoshida vafot etib bu yerda dafn etiladi va bu joy „Shayx Zayniddin“ qabristoniga aylanadi. Bu qabriston 19-asrda shahardagi eng katta qabristonlardan biri boʻlgan. Oʻsha davrda u yerda faqat chillaxona va hujralar, keyinchalik esa masjid qurilgan. Shayxning oʻlimidan 132 yil oʻtgach Amir Temur Shayx Zayniddin qabri oʻrnida maqbara qurdirgan. Maqbara shu kungacha bir necha bor taʼmirlangan. Maqbaraning orqa tomonida „Chillaxona“ — sakkiz tomonli, gumbazli bino qad koʻtarib turibdi. Salohiddin ibn Aloiddin Toshkandiy qalamiga mansub „Temurnoma“ kitobida quyidagilar yozilgan:
Amir Sohibqiron Turkiston ichra qabri shariflarga marqad koʻtarib, imorati oliy qurib, qancha erlarni vaqf qilib, andin keyin yana Hazrat Zayniddin Koʻyi Orifonga Kaykovus suvidan nahri azim chiqarib, qul-choʻri birla nazr etib, qabrlari uzra gumbaz koʻtarib, andin keyin Zangi otani muborak qabrlarini bino qildilar.

Qahramon Nazarov qalamiga mansub „Shayx Zayniddin Koʻyi Orifon hazratlari“ va Professor Omonulla Fayzullaev qalamiga mansub „Shayx Zayniddin Toshkandiy haqida“ maqolalarida Shayx Zayniddinning tariqat murshidi, falakiyot ilmining bilimdoni va yer osti yoʻli qurilishining muhandisi ekanligi haqida ham maʼlumotlar mavjud.
( Shayx Zayniddin bobo maqbarasi )

@toponimika_zakovat

Po’latxon haqida ko’pchiligimiz eshitganmiz. U aslida kim bo’lgan?
Po’latxon-Uning haqiqiy ismi Mullo Isʼhoq Mullo Hasan oʻgʻli. Boston qabilasidan boʻlgan qirgʻiz. Taxminan 1844-yilda O’hna qishlogʻida tugʻilgan. Qoʻqondagi „Tunqotar“
madrasasida, keyinchalik Margʻilondagi „Oqmadrasa“
madrasasida tahsil olgan, otasi mudarris boʻlgan. Isxoq madrasaning qattiq tartib-qoidalariga chidolmadi va otasining qarshiliklariga qaramay, 1867-yilda oʻqishni tashlab ketadi. Mulla Ishoq bir muddat savdogarlik qiladi. Savdogarlik qilib yurganida xonlikda ancha taniqli bo‘lgan Abdulmo‘min dodxoh ismli odam bilan tanishadi. Tarixchi olim Hamid Ziyoyevning yozishicha, xonlikning siyosiy kurashlarida faol qatnashgan Abdulmo‘min ko‘p voqealarni gapirib berib, Mulla Ishoqning siyosiy ongini uyg‘otadi.
1872 yilda xonga qarshi qo‘zg‘olon uyushtirish niyatida bo‘lgan bir guruh qirg‘izlar va qipchoqlar Sher dodxoh boshchiligida Samarqandga borib u yerda yashayotgan Xudoyorxonning qarindoshi Po‘latxon bilan muzokara olib boradi. Isyonchilarning maqsadi Xudoyorxonni yiqitib, o‘rniga Po‘latxonni taxtga o‘tqazish edi. Ammo Po‘latxon ularning taklifiga rozi bo‘lmaydi. Shundan so‘ng Sher dodxoh Toshkentga boradi va Mulla Ishoq bilan uchrashadi. Unga Po‘latxon bo‘lishni va qo‘zg‘olonga rahbarlik qilishni so‘raydi. Mulla Ishoq uning taklifga rozi bo‘ladi. Po‘latxonning soxtaligini o‘sha paytda juda kam odam bilgan. Uning kimligi keyin oshkor bo‘ladi.
U 1876-yil 1-martda Margʻilon shahrida dorga osib oʻldiriladi.
Hozirgi kunda Chotqoldagi Po’latxon tog’ platosi uning nomi bilan atalgan va qabri Fargʻona viloyati Qoʻshtepa tumani Poʻlatxon qabristonida.
( Po’latxon qo’zg’oloni haqida )

@toponimika_zakovat

Shu kunlarda toponimikaga oid qiziqroq ma’lumotlar chiqamayotganligi sababli, bu mavzuga bog’liq bo’lmagan postlar joylanmoqda. Nasib bo’lsa mavzuga ham qaytamiz

:)

Sovchilik — biror xonadonning voyaga yetgan qizini kelinlikka soʻrab borish odati. Bu vazifani bajaruvchilar sovchilar deb atalgan.
Dunyoning turli xalqlarida bu odat turlichadir. Sovchilik toʻgʻrisidagi ilk maʼlumotlar VII-VIII asrlarga oid Urxun-Enasoy bitiklarida uchraydi. Toʻnyuquq bitiktoshida "sov", "sab" kalimasi soʻz maʼnosida ishlatiladi. "Irq bitigi" ("Fol kitobi")da esa "sab"—so’z, "sabchi" — xabarchi, soʻz keltiruvchi maʼnosida qoʻllangan. Bu xaqda Mahmud Koshgʻariy "sovchi — kelin va kuyov orasida birbiriga xabar eltuvchi", deb yozgan.
@toponimika_zakovat

Darveshona - Navruz kunlarida nishonlanadigan xalq sayili. Ming yillardan beri xalq orasida mazkur nom bilan ataladigan bu tantana Navroʻz sayillari bilan uzviy bogʻliqdir.
Ehsonning oʻziga xos bir turi boʻlmish, bu udumning tarixi uzoq oʻtmishga borib taqaladi. U Islom dinining mintaqaga kirishidan oldin shakllangan va darveshlarga oʻxshashni anglatadi. Qadimda bu marosim odatda erta ko’klam kunlarida, Navruz arafasida oʻtkazilgan. Qishloq ahli qishloq chetidagi daryo yoki yoʻl yoqasida toʻplanib, jonliq soʻyishgan, shu yerda biror taom pishirishgan. Bu taomni yoʻlda ketayotgan darvesh-qalandarlar, sayyoh-yoʻlovchilar, gadoy-tilanchilar yeyishi lozim boʻlgan. Marosim shu sababdan darveshona deb atalgan boʻlsa ajab emas.
Manbalarda keltirilishicha, darveshonaga tayyorlangan taom qishloq ahli koʻnglidan chiqarib bergan pul yoki mahsulot asosida pishirilgan va oʻsha yerning oʻzida yeyilgan. Uyga olib ketilmagan. Chunki bu ehson taomi hisoblangan.
Oʻtmishda yurtimizning ayrim hududlarida bu marosim yil ogʻir kelib, o’lim, kasallik koʻpayganda, tabiiy ofatlar tez-tez sodir boʻlaverganida, oʻtkazilgan boʻlsa, boshqa hududlarda yaxshi niyat bilan  balo-ofatlar yoʻq boʻlishi, boshlanayotgan yil serhosil kelishi uchun chorvaga omonlik ekin-tikinga baraka tilab har yili oʻtkazilgan.
Islomdan keyingi davrda bu marosim xayr-u ehson koʻrinishini olgan va taom avvalida xatmi Qur’ondan soʻng, fotihaga qoʻl ochib, elga rizq-u baraka soʻrab duo qilingan. Yedirilgan-ichirilgan taom haqqi-hurmati yaratgandan omonlik-yashilik soʻralgan, savob umid qilingan. Hozirda ham qishloqlarda Darveshona oʻtkazish odati bor.
(Rasm darveshonda tushirilgan)
@toponimika_zakovat

Sizlarda ham Darveshona marosimi o’tqaziladimi?

Mavze so’zi arabcha dala, muayyan joy, o‘rin kabi ma’nolarda kelib,Tarixiy asarlarda qo’llanilishi quyidagicha; shaharlardan uzoqdagi kichikroq maydon yoki jang qilish uchun qulay bo’lgan joylar mavze ma’nosida keladi. Toshkentda shahar atrofidagi dala va bog’lar ham mavze deyilgan.
@toponimika_zakovat