ТИЛАК ЖЎРА

Тилак Жўра ҳақидаги маълумотларни Facebook ижтимоий тармоғида ўқинг

Актер, Агариза ўғли Бобоевнинг “Нозим Ҳикмат” (М. 1957) китобида пьесанинг Низомий ва Навойи достонлари таъсирида битилгани айтилган. “Фарход ва Ширин” билан “Бир севги афсонаси” ўртасидаги муштараклик фақат қаҳрамонларнинг танланишидагина эса Навоий Фарходнинг, шахзода бўлиб туриб, Бонийдан меъморлик, Монийдан наққошлик санъатини олий даражада тез эгаллагани унинг тошйўнарлик маҳоратини меҳр билан куйлаган. Нозим Ҳикмат Фарходи шахзода эмас-у лекин уста наққош тенги йўқ тошйўнар. Бу унинг асосий касби. Демак Нозим Ҳикмат Фарходи – меҳнаткаш халқ вакили лекин икки бу қаҳрамонни бирлаштириб турадиган бир ип бор: бу – халқпарастлик, меҳнаткашнинг раҳмини ейиш. Тўғри, Низомий Фарҳоди ҳам ҳунарманд, зўр муҳандис, мисли йўқ наққош. Лекин шоир талқинида меҳнаткашпарастлик йўналиши йўқ.
Низомийда воқеа бундай. Ширин кўнган водий шу қадар хушҳаво, шунчалар сўлим эдики, бу ерда кишини сут ичгиси келаверарди. Аммо, аксига олиб ўша водий яйловларида мол боқишнинг иложи йўқ чунки заҳарли бир ўт пайдо бўлган мол уни еса ўлади. Шунинг учун чўпонлар молларини Ширин ўрнашган водийдан анча узоқларга ҳайдаб кетганлар. У ердан сут ташиб келтириш эса жуда азоб. Низомий тили билан айтганда “дардисар”, “яъни бош оғриқ” бир иш. Шунда Ширин қани энди бир тошдан ариқ бўлсаю ундан сутни оқизиб келтирсак дейди. Ойжамолнинг бу орзусини амалга ошириш учун Шопур Фарходни топиб келади. Фарход Ширин учун сут ариғи қазийди. Шу тариқа Фарходни севиб қолади. Навоий достонига Фарход эса кўп минг кишилик халқни азоб-уқубатдан, машаққатли меҳнатдан озод этиш, учун ҳунарини ишга солади. Аслида ариқ қазишни халққа, Ширининг истагига кўра, Меҳнбону буюурган эди. лекин бундан хабарсиз “Мазлуми ситамкаш”, “алакаш” бу элга Фарходнинг раҳми келади. Чунки бечора одамлар унга бутун кўнгилларини тўкиб солган дарди хол қилган эдилар:
Эрур уч йиллик жон тортиб ҳамиша,
Ушалмай қолмади метину теша.
Машаққатдин йигитни эл қадри дер,
Ки қозилмиш икки-уч юз қарич ер.
Бу янглиғ бирла умри Нуҳ топсоҳ
Баданда тўпроқ олдни руҳ топсоқ
Чу меҳнатнинг ҳаду пойони йўқтур
Туганмаслик бу иш имкони йўқтур.
Гаҳи фарёду афғоне чекар биз,
Гоҳ иш қилмоқ учун жоне кечарбиз...
Халқнинг бу оҳу фиғонига чидаб туролмаган Фарҳод ўз мақсади Ширини излашни ҳам бир четга йиғиштириб қўйди.
Ҳунарни асрабон нетгумдир охир,
Олиб фироққаму кетгумдир охир!!
Дейдида, ишга шўнғиб кетади. Ўхшашликни қарангки, Нозим Ҳикмат Фарҳоди ифлос сувдан ўлатга учраб қирилиб кетаётган арзни шаҳри аҳолисини қутқариш ва шу йўл билан биргина севгисига эришиш учун тоғдаги булоқ сувини шаҳарга оқизишга бел боғлайди. Ўн йил бетиним тер тўкиб, ярим йўлга етади. Шунда Ширин Меҳнбонунинг мазкур шартни бекор қилгани хабарини олиб келади. Лекин Фарход севгилиси Шириндан яна ўн йил кутишини сўрайди. Чунки халқни тоза сув билан таъминлаш Фарходнинг шахсий манфаатларидан устун туради. Бу Навоий достонидаги энг зўр жиҳатидаги Нозим Ҳикмат томонидан давом эттирилгани эмасми?
Навоийда Фарҳод учун қурилган тўрт қасрни бунёд этиш воқеалари ора иш боши – корфармо образи тилга олинади.
Пая-пай корфармодин ҳаё-ҳай
Ҳаё-ҳайдин қилиб эл иш паёпай.
Нозим Ҳикматга эса устабоши (демак, корфармо) ёрқин образлардан бири сифатида гавдаланади.

Навоий ва Нозим Ҳикмат


Алишер Навоий жаҳоннинг энг улуғ шоирларидан бири эканини биз айтсак, эҳтимол овозимиз бутун дунё бўйлаб таралмас. Лекин энди бу гапни турли мамлакатлардаги машҳур адибу шоирлар айтишса-чи? Бундай ҳаққоний эътироф бизнинг юкимизни енгил қилибгина қолмай, кўнглимизда илиқ бир мамнуният ҳиссини уйғотиб, зўр фахр туйғусини қўзғайди. Машҳур Француз адиби Луи Арагон 1955 йилда чоп этилган “Совет адабиёти” китобининг “Навоий деган махсус фаслида мана бундай деб ёзилади: “Замонамизнинг машҳур шоирлари чилилик Неруда, прагалик Незвал, испаниялик Альберти, кубалик Пельен, флодельфиялик Лоу Энфелис ва туркиялик Нозим Ҳикмат бугун Навоий ижодига таъзим қиладилар.
Бироқ таъзимда ҳам таъзим бор-да. Хўш, Арагон тилга олган шоирлардан бизга қалбан ҳам, лисонан ҳам энг яқини - Нозим Ҳикмат туркий халқлар адабиётининг азалидан ҳозиригача, ким билади, дейсиз, балки абадийгача энг буюк сўз сеҳргари бўлиб турган бобокалони - Алишер Навоийга таъзимни қандай ифодалайди экан?
1948 йил Нозим Ҳикмат Туркиядаги қамоқхоналардан бирида ётибди. Аммо турмада ҳам қаламини қўлидан ташлаган эмас. Ўша йили у бир драма ёзди. Унга: “Фарход, Ширин, Меҳманабону ва Темур тоғ суви”, деб ном қўйди.
1948 йил. Алишер Навоийнинг 500 йилилиги катта тантана билан нишонланди. Пьеса қаҳрамонлари эса Фарҳод Ширин, Меҳманабону, яъни Меҳнбону... ана шу икки уйғунлик ҳали асарни ўқиб чиқмасингизданоқ сизда: “Бу Нозим Ҳикматнинг улуғ Навоий юбилейини қамоқхонада туриб қаршилади., тўйга тўёнаси эмасмикин?” – деган фикр уйғонади.
Таниқли Озарбайжон Низомийшуноси, марҳум Ғ. Алиев бу пьесани Низомий Ганжавий “Хамса”сидаги иккинчи достон - “Ҳусрав ва Ширин” таъсирида битилган, деб ҳисоблаган эди. бу сайёр сюжет асосида асар битишнинг сарчашмаси Низомий достони экани, Ҳусрав Деҳлавийнинг “Ширин ва Ҳусрав”и ҳам ўша достонга жавоби, Навоий “Фарҳод ва Ширин”и эса Низомий ва Деҳлавий достонларига назира тарзида битилганини инобатга олсак, албатта нозим Ҳикматни Низомий сюжетлари асосида аср битганлар рўйхатига киритиш керак. Бироқ Фарход образининг бош қаҳрамони қилиб олишиёқ таъсир манбаини энди Низомийдан эмас, Навоийдан қидириш тақозо этади.
Кўпчиликка маълумки, Низомий достонида Фарход образи яратилган бўса-да, асарда бу йигитнинг ширингина ишқи - эпизодик сюжет. Низомий достонининг асосий йўналиши эса Ҳусрав билан Ширин севгисини васф этиш, Навоий ўз достонига томоман янгича ғоявий-фалсафий мазмун юкланади. Бунинг учун эса аввало Фарход ва Ширин ишқини куйлашни бош мақсадига айлантиради.
Бу мавзуда Навоийдан кейин ҳам шарқ адабиётида ўнлаб достонлар битилди. Бироқ энди шоирлар фақат Низомийга эмас Навоийга ҳам жавоб айта бошладилар. Ғ.Алиевнинг “Шарқ халқлари адабиётларида Низомий мавзулари ва сюжетлари” ( М. 1985) китобида зикр этилган мавзуда ёзган муаллифлар, уларнинг асарлари хусусида қисқа-қисқа хабар берилган. Аниқлашимизча, шу сайёр сюжет бўйича Навоийдан кейин 62 асарнинг 18 тасида Ҳусрав билан Ширин севгиси эмас Фарход билан Ширин севгиси тараннум этилган. Бизнингча, ўзбек, форс-тожик, турк-азарбайжон, уйғур тилларидаги ана шу 18 асар ё Навоий достонига жавоб, ё “Фарход ва Ширин”нинг у ё бу кўринишдаги таржимаси. Албатта бу фикрни илмий исботлаш учун махсус тадқиқот керак.
Аммо Низим Ҳикмат пьесасини ўқиб, у ана шу анъанавий мавзуда битилган асарларнинг ҳаммасидан кўра Навоийнинг “ Фарход ва Ширин”ига кўпроқ мос келишига амин бўлдик.
Гап фақат асардагина эмас чунки пьеса русчага “Легенда о любви” таржима қилинганидан кейин “Бир севги афсонаси” деб атала бошлади. Аслида асар моҳиятан Навоий достонига яқин.
Адабиётшунос Э. А. Корбаткина “Нозим Ҳикматнинг афсона пьесалари” (М.1967) китобида “Бир севга афсонаси” пьесаси илдизлари “Генезиси” масаласини ўртага қўйди, муаллифни турк халқ оғзаки ижоди билан алоқаси кўпроқ қизиктиргани сабабли Навоий ва Нозим Ҳикмат асарлариаро муносабат йўл-йўлакай қайд этилади, холос.

ТАРЖИМА

Хуршид ДАВРОН
Ўзбекистон халқ шоири

ҲАВАС

Тилак Жўрага бағишланади

Ҳавасим келар унга:
Даромади кўп эмас,
Ойлиги ҳам ўртача,
Соғлиғи ҳам хўб эмас.

Машинаси йўқ унинг,
Яшар тор бир ҳовлида.
Юраги дунёдай кенг
Шу аҳвол, шу ҳолида.

Болалари тўполон
қилганида уришмас.
Боз устига у камқон,
Жигари ҳам дурустмас.

Ҳавасим келар унга:
У мисоли қайноқ қум:
Шунча ташвишни ютиб,
Кўзларида табассум.

Ғам чексам, овунтирар,
Қайдан унда шунча шашт.
Шивирлайди энтикиб:
“О қандай яхши яшаш!”

Хуршид ДАВРОН
1984

Вот завидую я ему:
Доход у него не велик,
И заплата по среднему,
Здоровье тоже не "чик-чик".

Не имеет машину, иное
Богатство и большой дом.
Но имеет сердце огромное,
И счастлив он при этом.

Не ругает особенно,
Когда буянят дети.
Живёт с анимией давно,
Печень тоже не ахти.

Вот завидую я ему всё же:
Словно волшебное зелье,
Победив недуг, другое тоже,
В глазах всегда веселье.

Успокаивает, горюешь когда,
Вот удачно как ещё --
Шепчет при себе иногда:
"Жить на свете как хорошо..."

Перевод Саййиды.