therealniyozov

Ijtimoiy ishonch — bu qo‘rquvning davosi.

Harret Jonsning "The Culture Transplant" nomli kitobida mamlakatlar o‘rtasidagi ijtimoiy ishonch darajasidagi farqlar haqida qiziqarli misollar keltirilgan.
1997-yilda Daniya fuqarosi Annet Syorensen Nyu-Yorkda politsiya tomonidan hibsga olingan. Bir o‘tib ketayotgan ayol Annetning restoranda ovqatlanishga kirib, 14 oylik qizini aravachasida restoran eshigi oldida qoldirganini ko‘rib, politsiyaga xabar bergan. Hibsga olingan ayol amerikalik rasmiylarga Daniyada bolalarni tashqarida qoldirish normal holat ekanini tushuntirgan. "Axir, kim bolani o‘g‘irlashi mumkin?" — degan Syorensen o‘shanda.

Skandinaviya mamlakatlarida ijtimoiy ishonch darajasi dunyodagi eng yuqori ko‘rsatkichlardan biridir. Bu yerda bir so‘rovnomada qatnashganlarning taxminan 65 foizi “Odamlarning ko‘p qismiga ishonish mumkinmi?” degan savolga ijobiy javob bergan. AQShda bu ko‘rsatkich ancha past, ayniqsa yirik, ijtimoiy bo‘linishi katta va boshqaruv sifati past shaharlarda. Yuqori ishonch darajasiga ega mamlakatlardan AQShning yirik shaharlariga kelgan odamlar notanishlarga nima uchun ishonish mumkin emasligini tushuna olmay, hayratda qolishadi.

Yuqori va past ishonch darajasiga ega mamlakatlarda davlatga munosabat ham turlicha. Jonsning yozishicha, Yaponiyada bolaga yo‘qolib qolganida har qanday yaponiyalikdan yordam so‘rashi mumkinligi o‘rgatiladi. AQShda esa vaziyat boshqacha — bola faqat politsiyachiga murojaat qilishi kerak. Bu madaniy fakt oldinroq yozilgan fikrni yana bir bor tasdiqlaydi: agar fuqarolar o‘rtasida ishonch bo‘lmasa, yagona najot davlat bo‘lib qoladi.

Tomas Hobbs siyosiy falsafaga "tabiiy holat" muammosini kiritgan edi, ya’ni hamkorlik o‘rniga odamlar bir-biriga qarshi kurashadigan vaziyat. Mojarolarning asosiy sababi ishonchsizlikdir. Bir jamiyatda bir odam boshqa odam u bilan hamkorlik qilmasligidan qo‘rqadi. Hobbs bu muammoni hal qilish uchun odamlarga qo‘rqitish kerak degan taklifni beradi. Unga ko‘ra, odamlarning boshqaruv huquqini kuchli davlatga topshirish kerak bo‘ladi, shunda davlatdan qo‘rquv odamlarni o‘zaro hamkorlik qilishga majbur qiladi.

Ijtimoiy ishonch esa qo‘rquvga asoslanmagan holda ushbu muammoni hal qilishning yo‘lidir. Ishonch mavjud bo‘lgan jamiyatlarda har bir kishi boshqa kishiga ishonishi mumkinligini biladi. Bu esa yuqori darajadagi hamkorlikni va natijada yuqori turmush darajasini ta’minlaydi. Afsuski, ishonch osmondan tushmaydi — bu uzoq davom etgan ijtimoiy evolyutsiya mahsulidir.

O‘zbekistonda ishonch darajasi qanday: siz farzandingiz adashib qolsa, unga boshqa kishi orqali sizga telefon qilishi mumkinligini ayta olasizmi?

@therealniyozov

Trampning G‘azodagi falastinliklarni ko‘chirish plani oddiy ritorik tomondan ham g‘alati.

O'rtacha amerikalik o'z yashash joyini umri davomida 11 marta o'zgartiradi. Buning hech qanday ajablanarli joyi yo‘q, axir ularning hammasi ko'chmanchilarning avlodlari, ularning qonida bir joyda muqim o‘rnasha olmaslik bor.

Yaqin Sharqda esa odamlar asrlar davomida bir xil aholi punktlarida yashab kelgan. Shu ma'noda, Trampning taklifi nafaqat falastinliklar, balki boshqa arab aholisining ham ko'pchiligini hayratda qoldirishi aniq.

Siz ham hayotingizda kamida bir marta shunday voqeaga duch kelgandirsiz: farzand otasini qishda yoki umuman sovuqda qishloqdan shahar markaziga olib ketishga ko‘ndirmoqchi bo‘ladi va shunday javobni oladi: "ota-bobolarim qurib ketgan uydan boshqa joyda yashamayman". Ha, bu bizni hayotimizda ham bo‘lgan va bu tipik narsa bo‘lib qolgan.

Amerikanlar buni qayerdan ham tushunsin.

@therealniyozov

"Atrof-muhitni asrash va yashil iqtisodiyot yili"da elektromobillar uchun 45 mln. so‘mdan 78,7 mln. so‘mgacha utilizatsiya yig‘imi undiriladigan bo‘libdi.

Bir kitobda shunday jumlalar bor edi:

Tinchlik vazirligi urush olib borish bilan shug‘ullanadi. Haqiqat vazirligi esa yolg‘onlar, propaganda bilan shug‘ullanardi. Sevgi vazirligi insoniy tuyg‘ularni inkor etish va fikran jinoyatchilarni azoblash bilan shug‘ullanar edi.

@therealniyozov

"Trampning ikkinchi og‘zi" va maslagi Elon Mask Fransiya va Buyuk Britaniya orasidagi bo‘g‘oz La Manshni "Jorj Vashington bo‘g‘ozi" deb nomlashni taklif qilibdi.

Shu o‘rinda biz janob Maskdan Jorj Vashington nomini abadiylashtirmoqchi bo‘lsa, imperialistik fikrlarni ilgari surishni bas qilib, X ijtimoiy tarmog‘iga uning nomini berishni taklif qilamiz.

@therealniyozov

Tramp xalqaro maydondagi birinchi g‘alabasiga erishdi. Bu g‘alaba Trampga xalqaro siyosatdagi boshqa muammolarni kuch bilan hal qilish mumkin degan, yangi kuch beradi.

Tramp ikki harbiy samolyotda noqonuniy muhojirlarni Kolumbiyaga chiqarib yubordi. Kolumbiya ularni qabul qilishdan bosh tortdi. Bir necha soatdan so‘ng Tramp Kolumbiya rasmiylariga qarshi sanksiyalar kiritdi va Kolumbiyadan keladigan barcha tovarlarga 25 foizlik boj joriy qildi va bu hali boshlanishi, deb tahdid qildi.

Bundan 6 daqiqa o'tgach, Kolumbiya prezidenti Trampning barcha shartlarini qabul qildi va hatto Kolumbiyadan Qo'shma Shtatlar tomonidan chiqarib yuborilayotgan barcha noqonuniy muhojirlarni olib kelish uchun o'z samolyotini yubordi.

Bu deyarli anekdotga aylangan voqea katta xalqaro oqibatlarga olib keladi. Chunki u Trampni barcha xalqaro muammolarni kuch va sanksiyalar bilan hal qilish kerak degan fikrini mustahkamlaydi.

@therealniyozov

Kecha qiziq bir voqea bo‘ldi.

Tramp prezidentlik chiqishlaridan birida Rossiya, xususan prezident Putinga nisbatan simpatiyasini yashirib o‘tirmadi. U Rossiyaga zarar yetkazishni xohlamasligini, ruslarni yaxshi ko‘rishini, Putin bilan esa yaxshi munosabatlarda bo‘lganligi haqida gapirdi va orada II Jahon urushida SSSR AQShning ittifoqchisi bo‘lganini va urushda 60 mln. aholisini yo‘qotganini aytdi.

Lekin, rus elitasiga Trampning bu "paxtasi" negadir yoqmadi. Tezda Peskov orqali Trampning fikriga javob qaytarildi: SSSR urushda 60 mln. aholisini yo‘qotgani haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi.

Xo'sh, Stalin raqamlarni 7 million degan. Xrushchev esa 20 million. Gorbachev yanada ko‘proq: 27 million.

Peskov, xafa bo‘lishga hojat yo‘q. Dohiylaringizda aniq raqamlarda qarama-qarshilik bor. What the fuck are you expecting from Trump?

@therealniyozov

Mask fashistlar jestini ko‘rsatib, hammani hayratga soldi. Hokimiyatga fashistlar keldimi?

Biroq, umumiy ovoz berish orqali saylangan hukumat haqida fashizmni bog‘lab gapirish qiyin masala. Fashistlar ko‘pincha avvalgi rejimni zo‘ravonlik bilan ag‘darish orqali hokimiyatga kelgan, shuning uchun ham ularning soxta inqilobiy pafosi mavjud.

Fashizm inqilob orqali kelmagan yagona istisno sifatida Yaponiyani ko‘rsatish mumkin. Ammo u yerda ham avvaldan oliy hokimiyat imperator va uning generallari qo‘lida edi, umumiy ovoz bilan saylangan parlament a’zolari esa ikkinchi darajali rol o‘ynardi.

Odamlar hamma joyda fashistlarni ko‘ra olishadi, chunki bu ularning siyosiy manfaatlariga mos keladi. "Fashist" so‘zi raqibni obro‘sizlantirish uchun qulay targ‘ibot tamg‘asi, axir "fashist"dan ham battarroq narsa bormi?

Balki bordir. Masalan, XIX asr oxiridagi liberal Italiya tarixiga chuqurroq nazar tashlansa, Mussolini rejimi butunlay o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmaganini ko‘rishingiz mumkin. Masalan, liberal Jovanni Jiolitti janubiy Italiya aholisiga nisbatan shafqatsiz siyosati bilan tanilgan. General Bava Bekkaris esa 1898-yilda yuzdan ortiq norozilik bildirish uchun yig‘ilgan odamlarni otib tashlagan. Bular bunga o‘xshagan yagona holat emas.

Tarixda fashizmsiz ham qonxo‘rlik holatlari ko‘p uchraydi. O‘z-o‘zidan fashizm yagona yovuzlik holati emas. Yovuzlik — bu kasaba uyushmalari pogromlari, etnik tozalash, siyosiy repressiyalar, deportatsiyalar va qatl qilishlardir. Odamlarni ularning ritorikasi uchun emas, balki qilgan ishlari uchun hukm qilish kerak. Aks holda, "Fashistni tut!" shiorlari ostida o‘zingiz fashistlardan ham battar ishlarni qilib qo‘yishingiz mumkin. Bu hazil emas. Fashizmga qarshi kurashda o‘zingizni yo‘qotib qo‘ymaslingiz juda muhim.

Xullas, kontekst fashizmni oqlash emas, fashizm qilgan qotillikni dunyo ko‘rmagan. Lekin, fashizm tamg‘asi bilan o‘z qilmishlarini yashirib undanda battar ishlarni qilish mumkin. Fashizm yovuzlikning yagona shakli emas.

@therealniyozov

1989-yilda konchilar SSSRda ommaviy ish tashlash harakatining kashshoflari bo'lishgan (oxir-oqibat bu ommaviy ish tashlashlar SSSR qulashini tezlashtirgan). Hozirda Rossiyada ko'mirchilar yana inqirozga yuz tutishdi. Hukumat buni yashirmayapti ham. Rossiya Bosh vazirining energetika bo‘yicha o‘rinbosari Novakka oy oxirigacha sohani inqirozga qarshi boshqarish dasturini tayyorlash bo‘yicha rasmiy topshiriq berilgan. Vaziyat o‘zi qanday?

Xitoy Rossiya ko‘mirini Mo‘g‘uliston ko‘miri bilan almashtirmoqda. 2024-yilda Xitoyga ko‘mir eksport qilayotgan davlatlar orasida faqat Rossiyaning yetkazib berish hajmi kamaytirildi. Bu esa Rossiya iqtisodiyotidagi eng katta yo‘qotishlarga olib kelayotgan tarmoq uchun yaxshilanish kutilmayotganini ko‘rsatmoqda. Xitoyni ko‘mir bilan ta'minlashda Rossiyadan bo‘shagan o‘rinni Mo‘g‘uliston egallamoqda.

O‘tgan yili Xitoy rekord miqdorda ko‘mir sotib oldi – 543 mln tonna (2023-yilga nisbatan 14% ko‘p). Importning o‘sishida asosiy ulush Avstraliya va Mo‘g‘uliston hissasiga to‘g‘ri keldi – mos ravishda 60% va 19% ga oshgan. Yetkazib berish hajmi bo‘yicha (har biri taxminan 83 mln tonna) bu ikki davlat Rossiyaga yaqinlashdi. Shu bilan birga, Rossiyaning eksporti qariyb 7% ga qisqarib, 95,1 mln tonnaga yetdi, deb ma’lum qildi Xitoy bojxona boshqarmasi.

Pekin va Moskva o‘rtasidagi strategik aloqalarning mustahkamlanishiga qaramay, Rossiya yutqazmoqda. Sababi, Rossiya ko‘miri juda qimmat. Logistika muammolari mavjud, G‘arb sanksiyalari esa Rossiya yetkazib beruvchilarining Xitoy xaridorlari uchun jozibadorligini yanada kamaytirdi. Mo‘g‘uliston esa Xitoyga yaqinligi tufayli yutmoqda: u Xitoy bilan temir yo‘l transportini rivojlantirmoqda, Xitoyda yetishmayotgan yuqori sifatli ko‘mirni sotmoqda (2024-yilda u Xitoy metallurgiya sanoati uchun koks ko‘mirining 60% importini ta’minladi) va energetik ko‘mir yetkazib berishda ham o‘z pozitsiyalarini yaxshilamoqda, deb yozadi Bloomberg.

@therealniyozov

Nega G‘arbga migrantlar kerak?

So‘nggi yillarda G‘arb mamlakatlariga ommaviy migratsiya muhim siyosiy jarayonlardan biriga aylandi. Aynan shu hodisa atrofida asosiy mafkuraviy bahslar olib borilmoqda. G‘arbdagi so‘l qanot siyosiy kuchlar odatda migratsiyani qo‘llab-quvvatlashadi, o‘ng qanot esa uni milliy madaniyatga tahdid sifatida ko‘radi. Ayrim o‘ng qanot vakillari orasida "buyuk almashtirish" nazariyasi ommalashmoqda. Unga ko‘ra, so‘l qanot namoyandalari oq tanlilar irqini yo‘q qilishga intilmoqda.

Nega G‘arb mamlakatlari o‘z chegaralarini ochmoqda? Bu haqiqatan ham "so‘llarning fitnasi"mi?

Aslida asosiy sabab iqtisodiyot bilan bog‘liq. Yevropa va AQShda tug‘ilish darajasi juda past. Ularning umumiy tug‘ilish koeffitsienti o‘z-o‘zini tiklash chegarasidan pastroq. Bu chegara taxminan 2,12 ga teng. Ya’ni, jamiyat o‘zini o‘zi qayta tiklashi uchun har bir ayolga shu darajada farzand kerak bo‘ladi. Fransiyada tug‘ilish koeffitsienti 1,83, AQShda – 1,64, Germaniyada esa atigi 1,53 ga teng. Past tug‘ilish darajasi ishchi kuchining qisqarishiga olib keladi, bu esa iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi.

McKinsey konsalting kompaniyasining hisob-kitoblariga ko‘ra, mehnatga layoqatli aholining ulushi kamayishi natijasida Yevropada kelgusi 25 yil ichida har bir kishi uchun o‘rtacha YaIM darajasi 10 000 dollarga pasayishi mumkin. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun G‘arb davlatlariga mehnat unumdorligini keskin oshirish kerak. Masalan, 1997–2023 yillardagi darajada o‘sishni saqlab qolish uchun Italiya va Fransiya mehnat unumdorligini uch baravar oshirishi kerak bo‘ladi. Rivojlanganroq AQShda esa bu ko‘rsatkichni ikki baravar oshirish zarur.

G‘arbning iqtisodiy modeli yuqori tug‘ilish davrida shakllangan. Postindustrial jamiyatga o‘tish bilan tug‘ilish darajasi keskin pasayib ketdi. Bu davlatlarni tanlov oldiga qo‘ymoqda: yoki mehnat unumdorligini oshirish, yoki qo‘shimcha ishchi kuchini topish. Mehnat unumdorligini oshirish qiyin: bu ish vaqtini uzaytirishni yoki yirik texnologik yutuqlarni talab qiladi.

G‘arb hukumatlariga ikkinchi variant qolmoqda – ishchi kuchini topish. Ular o‘z fuqarolarini ko‘proq farzand ko‘rishga undashi mumkin. Ammo postindustrial jamiyat sharoitida buni amalga oshirish juda qiyin. Shaharda yashaydigan ta’limli, daromadli odam odatda ko‘p farzandli bo‘lishni istamaydi. Bundan tashqari, raqamli texnologiyalar ta’siri ham sezilmoqda – yosh avlod telefonlarga qaram bo‘lib, romantik munosabatlarga kamroq kirishmoqda. Hayot darajasini saqlab qolishning eng oson yo‘li – ishchi migrantlar uchun chegaralarni ochish.

Hech qanday "so‘llarning fitnasi" yo‘q. Buyuk almashtirish o‘ziga xos iqtisodiy sabablarga ko‘ra sodir bo‘lmoqda. Agar G‘arb mamlakatlari tug‘ilish darajasini oshirish yo‘lini topmasa, XXI asrda G‘arb jamiyatlari yo qashshoqlashadi, yo ko‘p madaniyatli bo‘ladi. Ikkinchi jarayonning siyosiy va ijtimoiy oqibatlari esa hali aniq emas.

@therealniyozov

Va yana. Tramp takror va takror Grenlandiyani qo‘shib olish zarurligi haqida gapirmoqda. Oxirgi safargisida u faqat gapiribgina qolmadi, balki Respublikachilar partiyasining delegatsiyasini o‘g‘li boshchiligida u yerga yubordi.

Yo u haqiqatan ham aqldan ozmoqda, yo bo‘lmasa kun tartibini o‘zgartirishga harakat qilyapti. Kun tartibini o‘zgartirish masalasi qandaydir muammolar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin, jumladan, Rossiya-Ukraina yo‘nalishidagi vaziyat bilan. Urushni 24 soat ichida tugatish haqidagi va’dasini bajara olmasligini anglagan Tramp (kechagina u 6 oy ichida bu urushni tugatishga va‘da berishini aytdi, saylovdan oldin 24 soat ichida degan edi), ehtimol, hech kim buni eslamasligi uchun boshqa yo‘l qidirmoqda.

Yangi qari Amerika prezidenti natijaga emas, balki tashqi statusga intilgan yetakchi bo‘lgani sababli bir ishni amalga oshira olmasa, uni osonlik bilan boshqasiga almashtiradi va bundan hech qanday noqulaylik sezmaydi.

Trampning Grenlandiyani sotib olish masalasidagi chiqishlarini qandaydir tabiiy boyliklar yoki boshqa strategik omillar uchun qilayotganiga ishonmasligimga sabab uning bunday kontekstdagi Kanada va Panama bo‘yicha ham chiqishlari, garchi bu amalga oshmasligini bilsa ham. Bu populistik fikrdan boshqa narsa emas.

@therealniyozov

Nega aqldan ozgan Tramp Grenlandiyani xohlaydi?

Dunyodagi eng qudratli liberal davlat rahbari chegaralarni qayta ko‘rib chiqish haqida gapirayotgani g‘alati. Ikkinchi jahon urushidan keyin bunday ritorika G‘arb davlatlarida taqiqlangan edi. Agar bu mavzu qayerdadir ko‘tarilsa ham, asosan Sharqiy Yevropa davlatlarida ko‘zga tashlanadi. Xo‘sh, Trampga bu nimaga kerak?

Sharhlovchilar murakkab strategik nazariyalarni o‘ylab topmoqdalar: raketa uchirish trayektoriyalari? Dengiz yo‘llari? Xitoy bilan raqobat? Haqiqatda esa, Grenlandiya — bor-yo‘g‘i muz bilan qoplangan ulkan bir hudud bo‘lib, aholisi 57 ming kishidan iborat. Davlat byudjetining yarmi Daniya tomonidan beriladigan subsidiya hisobidan shakllanadi. Ushbu hududni qo‘lga kiritishdan iqtisodiy ma’no topish, ayniqsa, iqtisodiyot hamma narsani hal qiladigan dunyoda, juda qiyin.

Menimcha, Tramp shunchaki o‘z saylovchilarining xohishini bajarmoqda. Ularning e’tiborida haqiqatan muhim narsalar — iqtisodiyot, siyosiy institutlarning ishlashi kabi narsalar yo‘q. Siyosiy psixologiya bo‘yicha o‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘rtacha saylovchi bu iqtisodiyotga nisbatan juda so‘l qarashlarga ega bo‘lgan vatanparvar hisoblanadi. Qo‘shma Shtatlarda esa bunday vatanparvarlar va so‘l qarashga ega odamlar turli partiyalar asosida ajralgan. So‘l qarashlarga ega insonlar o‘z partiyasi Demokratlar partiyasidan biznesni tartibga solishini xohlaydi. O‘zini vatanparvar deb hisoblaydigan o‘ta o‘ng milliyatchi Respublikachilar esa Trampdan "Amerikani yana buyuk qilish"ni talab qiladi.

Milliy buyuklik tuyg‘usi hududlar bilan chambarchas bog‘liq. Hududlarni yo‘qotish milliy tahqirlanish sifatida qabul qilinadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, hududlarni yo‘qotish o‘ng populistlarning hokimiyatga kelish ehtimolini oshiradi. Aksincha, hududlarni qo‘shib olish esa milliy g‘alaba sifatida qabul qilinadi. Biz hammamiz siyosiy mavjudotlarmiz. Biz uchun “biz”ning “ular”dan kuchliroq bo‘lishimiz muhim. Grenlandiyani qo‘shib olish shu mantiqda AQShning g‘alabasini va Yevropaning mag‘lubiyatini bildiradi. Uchta Texas hududi kattaligiga teng bu muz qatlami bilan Amerika, albatta, yana buyuk bo‘lishi aniq. Bu esa Tramp kabi populist uchun ayni muddao.

@therealniyozov