Танатоз

Сув ухласа ухлайди, аммо душман ухламайди. Бу ҳодисадан кейин руслар ўзаро маслаҳат қилиб, қарор қилдилар. Андижондаги катта олимлардан Нодир эшон домла, мулла Абдулкарим охун, домла Шамсиддин тўра, шоир Чўлпоннинг отаси Сулаймон баззоз ва бошқа машҳур домлалар; ҳукуматда вазифалик, халққа нуфузли кишилардан жами ўн кишини элчи қилиб Парпи қўрбошига юбордилар. Элчилар Қўқонқишлоқда Парпи қўрбоши дастгоҳлик қароргоҳида қабул қилинди. Элчилар ҳаммаси таъзим, тавозеъ билан ўтирдилар. Ичларидан чиройликкина, соқол, мўйлаблари қисқартилган, салласи силлиқ бири сўзга бошлади: “Бек ака, бизлар ҳукумат элчиларимиз. Ҳукумат айтадики: “Ўликларимизни берсин. Андижонга келтириб кўмайлик. Ўзлари сулҳ қилиб, биз билан ярашсинлар. Шаҳарга кирсинлар. Муносиб мансабларга ўтирсинлар”, дейди”, деб сўз шу жойга келганда тўп овозлари, пулемёт овозлари билан баравар ўрис аскарларининг ҳужум қилиб келгани маълум бўлди. Парпи қўрбоши тезда понсондларига мудофаа қилишга амр берди. Йигитларга: “Ҳушёр бўл”, деди. Сўнгра бу ўн кишини эъдомига ҳукм қилди. Бу ҳукм Парпи қўрбоши отахони Муҳаммад Иброҳимга етди. Дарҳол Парпи қўрбошини кўриб, элчилар ҳақидаги эъдом ҳукмини ўзгартирди. Буларни икки аравага чиқариб, Орол, Бўтақора орқали Андижонга жўнатди. Хайрлашувда Нодир эшон бошлиқ ҳамма элчилар қўл кўтариб, Муҳаммад Иброҳим ҳақига хайрли дуо қилдилар. “Дуоларингиз ижобат бўлса, фойдаси охиратда албатта бўлади, аммо бу дунёда фойдаси тегадиган бирор нарсаларинг йўқми”, деб хитоб қилди. Шундан кейин элчилар ичидаги силлиқ салла теварак соқолли киши бир табассум қилди. Қўлига қалам-қоғоз олди. Икки тил – русча, мусулмончада бир парча хат ёзиб, қўлига бериб, ҳар вақт Андижонга кирадиган бўлсангиз, шу хат билан бемалол кира биласиз. Дунё ишларингизи қила биласиз, деди. Муҳаммад Иброҳим айтади, ушбу хат ёрлиқ билан беш-ўн мартаба Андижонга кириб-чиқдим. Ҳеч бир азиятга учрамадим. Ўрислар қайси жойда кўрсалар, кимсан, деб сўрайдилар. Ёрлиқ хатни кўрсатсам, “Пожалуста” – “Марҳамат қилинг”, дейдилар.

1918 йилнинг ёзида Файзулла Хўжа Москвага келиб, Бухородаги ҳолат ҳақида маълумот берди. У “халқнинг тоқат қилиб бўлмайдиган даражадаги оғир аҳволи, халқнинг эзилаётганлиги, Бухорони озод қилиш учун кураш зарурлиги ҳақида гапирди”.
Файзулла Хўжанинг бу ташрифи олдингиларидан фарқ қилар эди, учрашув жараёнида унга қатор имтиёзлар берилди, шулардан бири қурол тақиб юришга рухсат берилиши эди.Ташриф вақтида унга Бухоро Амирлигини ағдариш вазифаси юкланди.
У 1918 – йилнинг ноябрида шу мақсадда ёш бухороликлар қўмитасини тузди. Россия ҳукумати унга, амирга қарши турли тадбиларни амалга ошириши учун 155 минг рубл берди.
Шундай тадбирлардан бири маҳаллий аҳоли тушунадиган икки тил – ўзбек ва тожик тилларида китоблар, варақалар тайёрлаш бўлди. 1919 йилда Файзулло Хўжаев совет ҳукумати раҳбарларидан бири Свердловга хат ёзиб, ундан ҳам пул сўради. Файзулло Хўжаев Фрунзе ва бошқа болшевик раҳбарларини “Бухоро инқилоб ёқасида” эканлигига, “золим амирга қарши қўзғалиш учун” қизил армияни кутаётганлигига ишонтирди.Қачонки улар 1920-йилнинг 29 – августида Бухорога ҳужумни бошлашгач, бу ерда ҳеч қандай инқилоб, ҳеч қандай қўзғолон ҳақида гап бўлиши ҳам мумкин эмаслигига ишонч ҳосил қилишди. Аҳоли шаҳар деворлари ортида бегона қўшинни кўргач, Бухорои Шариф мудофааси учун жангга киришди...
Тўрт кунлик шиддатли жанглар, бомбалашлардан кейин Амирлик қулади.
Фрунзе ўша куннинг ўзида Москвага ғалаба рапортини йўллаб: “бугун бухоролик қизиллар ва бизнинг кучларимизнинг биргаликдаги ҳаракати сабаб Эски Бухоро қалъаси қулади...Регистонда жаҳон инқилобининг қизил байроғи ғолибона ҳилпираб турибди.” деб ёзди. 5 сентябр куни Файзулла Хўжаев ватандошлари жасадларини босиб ўтиб, Бухоро марказида ташкил қилинган тантанали митингда қизил армиячиларга миннатдорчилик билдирди.